شعر فولکور چهارشنبه سوری رسوم و ترانه های آن-ازپایگاه مجلات تخصصی نور
آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله گوهران » بهار 1383 - شماره 3 (از صفحه 162 تا 168) URL : http://www.noormags.com/view/fa/ArticlePage/624819 عنوان مقاله: شعر فولکلور: چهارشنبه سوری رسوم و ترانه های آن (7 صفحه) نویسنده : کشتار، رقیه چکیده : کلمات کلیدی : گوهران » شماره 3 (صفحه 162)
شعر فولکور چهارشنبه سوری رسوم و ترانه های آن
*رقیه کشتار
چهارشنبه سوری یکی از جشنهای باستانی ایرانیان است که همه ساله در شب چهارشنبه آخر سال برگزار میشود.در این روز مردم مناطق مختلف ایران به صورتهای مختلف به جشن و شادی و پایکوبی میپردازند.پژوهشگران و سیاحان و جهانگردان زیادی در رابطه با این آئین به تحقیق و پژوهش پرداخته و هرکدام نظرات خود را به رشته تحریر درآوردهاند.
مرحوم علامه دهخدا اثر گرانسنگ خود «لغتنامه»در این مورد مینویسد:
«آخرین چهارشنبه اسفندماه هر سال شمسی که ایرانیان در شب آن چهارشنبه،جشن چهارشنبه سوری میگیرند و آداب و رسوم خاصی را در آن شب برگزار میکنند.جشن چهارشنبه سوری از جشنهای ملی و باستانی ایرانیان است و هنوز در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران شب این روز را به طرزی خاص جشن میگیرند.»1
استاد پورداود عقیده دارند که:
«آتشافروزی ایرانیان در پیشانی نوروز از آیین دیرین است و همه جشنهای باستانی با آتش که فروغ ایزدی است،پیشباز میشود...
شک نیست که افتادن این آتشافروزی به شب آخرین چهارشنبه سال،پس از اسلام است،چه ایرانیان شنبه و آدینه نداشتند،هریک از دوازده ماه نزد آنان بیکموبیش سی روز بود و هر روز به نام یکی از ایزدان خوانده میشد،چون«هرمزد روز»، «بهمن روز»،«اردیبهشت روز»و جز اینها.
روز چهارشنبه یا یوم الاربعأ نزد عربها روز شوم و نحسی است.شعر«منوچهری»گویای
گوهران » شماره 3 (صفحه 163)همین روز تنگی و سختی و شومی است:
چهارشنبه که روز بلاست باده مخور به ساتگینی می خور تا به عاقبت گذرداین است که ایرانیان آیین آتشافروزی پایان سال خود را به شب آخرین چهارشنبه انداختند تا پیش آمد سال نو از آسیب روز پلیدی چون چهارشنبه برکنار ماند».2
نویسنده کتاب«فرهنگ مردم»در باب انجام جشن چهارشنبه سوری در روز سه شنبه معتقد است که:
«این آیین از آن جهت به غروب آخرین سه شنبه (شب چهارشنبه)سوری در روز سه شنبه معتقد است که:
«این آیین از آن جهت به غروب آخرین سه شنبه (شب چهارشنبه)موکول شده است که زرتشت،با رسیدگی حسابهای گاهشماری به تنظیم و تدوین دقیق تقویم توفیق یافت و آن سالی بود که تحویل سال به سه شنبهای مصادف شد که نیمه آن سه شنبه تا ظهر جزئی از سال کهنه و نیمه بعد از ظهر،جزو سال نو به حساب آمد و چون آغاز هر روز را در نیمه شب همان روز میدانستند،بنابراین فردای آن سه شنبه را گرفته،آتش افروخته و از آن پس،آن شب را«چهارشنبه سوری»قرار دادند.»3
«هانری ماسه»فرانسوی نیز درباره «چهارشنبه سوری»مینویسد:
«شب چهارشنبه سوری به خصوص از لحاظ آداب و معتقدات عمومی بسیار غنی است. جهانگردان قدیم به پارهای از این آداب اشاره کردهاند که اکنون کسی را آگاهی از آن نیست،مانند موارد زیر:
ایرانیان برآنند که آخرین چهارشنبه سال بدترین روز است و ازاینرو در این روز،به کاری نمیپردازند،دکانها را میبندند و خیلی مواظباند که پولی به کسی پرداخت نکنند تا مبادا تمام سال ناگزیر به پرداخت پول باشند.گروهی دیگر بیآن که سخنی بگویند به رودخانه میروند و از آنجا آب برمیدارند و به خانه و اثاثه میپاشند تا از بدآمدها جلوگیری شود.اگر در کوچه به آشنایی بربخورند، از این آب به صورتش میپاشند،زیرا عقیده دارند کسانی که خیس آب بشوند،تمام سال کامروا خواهند شد.»4
در تمام مناطق ایران اولین و بارزترین رسم چهارشنبه سوری آتشافروزی است.مردم شهرها و روستاهای مختلف ایران اعم از زن و مرد،پیر و جوان در حیاط خانهها،کوچهها،معابر و گاه پشت بامها در شب چهارشنبه سوری آتش روشن کرده و از روی آن به نوبت میپرند.در حین پریدن شعرهایی چون:
زدری من از تو
سرخی تو از من
میخوانند.
در آذربایجان موقع پریدن از روی آتش چنین میخوانند:
آتیل،ماتیل چرشنبه
آینا کیمی بختیم آچیل چرشنبه
(بپر،بپر چهارشنبه
مثل آینه بختم باز شو،چهارشنبه)
علاوه بر آتش روشن کردن،مراسم و آیینهای دیگری نیز در شهرها و روستاها انجام می شود که بعضی از این مراسم فقط در یک منطقه برگزار میگردد.نیاکان و پیشینیان ما برای هرکدام از این مراسم باورها و عقاید خاصی قائل بودند و هریک از این آیینها نمود و نشانگر اعتقادی عمیق بود.
چهارشنبه سوری روز دور ریختن همه بدیها، زشتیها و پلشتیها به حساب میآید.مردم سعی
گوهران » شماره 3 (صفحه 164)میکنند در این روز همه ناپاکیها را از جسم و روحشان دور کنند.
در مراغه چهارشنبه آخر سال زنها به کنار رودخانه«صوفی چای»رفته و کمی از موی سر خود و ناخنهای چیده شدهشان را به آب رودخانه میریزند.آنها همچنین هفت عدد سنگریزه یا سنجد به آب میاندازند و میگویند«درد و بلای پدر و مادرم و بچههایم را به دور انداختم»سپس به چشمهایشان سرمه کشیده به آیینه نگاه میکنند و به بزرگترین دختر خانواده خاکسترها را جارو کرده در ظرفی میریزد.سپس از خانه بیرون برده در آب جوی میریزد.سپس ظرف را با آب تمیز میشوید و وقتی به خانه برمیگردد باید چندین بار در بزند و وقتی گفت:«من درد و بلای شما را در آب ریختم و برای شما سلامتی آوردم»،اهالی خانه را در را به رویش باز میکنند و هدیهای را که از قبل آماده کردهاند به او میدهند.»6
در روستای«کتالق»شهرستان اهر در شب چهارشنبه سوری دختران و پسران جوان به دستهای خود حنا میگذارند و صبح روز چهارشنبه کنار رودخانه میروند.آنها هرکدام با خود پیاز و قیچی نیز میبرند و به کنار رودخانه پیاز را با قیچی خرد کرده،به آب میریزند.اهالی این روستا به این عقیدهاند که با این کار تلخی و درد و بلای خود و خانوادهشان را تا سال آینده به آب میریزند تا به دور دست ببرد.7
در«آهندان»گیلان مردم صبح چهارشنبه سوری تمام اطاقها و ایوان خانه را جارو میکنند و خاکروبهها را به همراه با جارو به بیرون میریزند.آنها عقیده دارند که با این کار شیطان از خانه آنها بیرون خواهد رفت و در سال نو،خانه آنها از شیطان و وسوسههای شیطانی پاک خواهد ماند.8
روز چهارشنبه سوری همچنین روزی است که مردم معتقدند هرکس در این روز از خداوند طلب حاجتی بکند،خداوند متعال حاجت او را برآورده خواهد کرد.حاجتطلبی در شهرها و روستاهای مختلف به روشهای گوناگونی صورت میگیرد. مثلا در شهرستان«اهر»رسم است که در این روز زنانی که بچهدار نمیشوند به آسیابی که در نزدیکی شهر است میروند و سه مرتبه از زیر ناودان آسیاب که آب را با فشار بیرون میفرستد،رد میشوند و میگویند:«ای خدایی که مریم را بیپدر پسر دادی به ما هم اولادی عطا فرما.»و معتقدند که تا سال دیگر بچهدار خواهند شد.9
گیلانیها به«چهارشنبه خاتین»اعتقاد دارند.
زنی که به طایفه از ما بهتران منسوب است و با لباس محلی ظاهر میشود و مثل اغلب موجودات افسانهای مثل دیو و جن از چاه آب بیرون میآید.
مردم روستانی«الیوندان»صومعهسرا بر این باورند اگر کسی در شب چهارشنبه سوری بعد از نیمههای شب بیدار شود و بر سر چاه آب برود و چند مرتبه با صدای بلند صدا بزند:
«چارشنبه خاتین،چارشنبه خاتنی،چارشنبه خاتین»صدای مهیبی از چاه به گوش میرسد و بلافاصله زنی با لباس محلی از چاه بیرون میآید و یک سیلی محکم به گوش آن شخص میزند؛اگر آن شخص نیفتاد،از او میپرسد چه میخواهی و آن فرد هر حاجتی داشته باشد میگوید و حاجتش برآورده میشود.01
گوهران » شماره 3 (صفحه 165)آتش،آب و هرآنچه که با چهارشنبه سوری مرتبط است از دید مردم چنان خاصیتی دارد که دردها و آلام آنها و حتی ماکیان و احشامشان را نیز مداوا میکند.
در«کلهبن»مازندران،در شب چهارشنبه سوری،پس از خاموش شدن آتش و خاکستر شدن آن؛مرغ و خروس،اردک و غازهای خود را از لانههایشان بیرون آورده و از روی خاکستر عبور میدهند.هنگامی که سروصدای مرغ و خروس در حال عبور از روی خاکستر بلند میشود میگویند که آنها نیز به زبان خود میخوانند:
زردی من از تو
سرخی تو از من
اهالی روستا عقیده دارند که با این کار مرغ و خروسهایشان تا سال دیگر مریض نخواهند شد.1
در«شانکاور»گیلان هم روز چهارشنبه سوری مرد خانه،داسی برداشته و به تمام درختان میوه ضربه آرامی میزند و میگوید:
«اگر امسال میوه خوب و زیاد نیاوری،سال دیگر همین موقع تو را قطع خواهم کرد.»سپس چند شاخه از آنها را قطع کرده و در جای دیگر نهال میزند.
بعد از آن چند شاخه از درختان را چیده و گاوها و گوسفندان را از طویفه بیرون آورده،چند بار با چوب محکم به پشت حیوان میزند و میگوید:
«اگر تا سال دیگر بره یا گوساله نیاوری تو را به قصاب خواهم فروخت.»21آنها عقیده دارند که با ترساندن درختان و حیوانات سال بعد ثمره بیشتری میدهند.
در«آستانه»گیلان نیز بعد از پریدن از روی آتش خاکستر آن را جمع کرده و زیر درختان میوه به ویژه درختانی که سالهاست میوه ندادهاند،میریزند آنها بر این باورند که با این کار درختانشان بیشتر میوه خواهند داد.
اهالی آستانه همچنین از خاکستر آتش چهارشنبه سوری چند مشت نیز زیر پایه«تلمبار» (tolambar) -جایگاه پرورش کرم ابریشم- میریزند که محصول نوغان(پیله)و ابریشم بیشتری بدهد.31
در شهرستان«ملکان»آذربایجان هم روز چهارشنبه،صبح زورد آنهایی که گاو و گوسفند دارند،احشام خود را برای شستوشوی به کنار رودخانه میبرند و تا ساعت 8-7 صبح آنجا میمانند.در مدتی که کنار رودخانه مشغول شستن گاوها و گوسفندها هستند،هرکس برای خود، داخل پوست گردو مقداری پنبه گذاشته و روی آن چند قطره نفت ریخته و آتش میزنند،سپس آن را به آب رودخانه میسپارند.اگر تا وقتی که پوست گردو دیده میشود آتش آن خاموش نشود، میگویند اقبال آن شخص(صاحب پوست گردو) بلند است در غیر این صورت او را آدم بداقبالی میدانند.اهالی بعد از شستن حیوانات کوزههای خود را از چشمهها پر کرده و برمیگردند.آب این کوزهها را تا روز سیزده بدر نگه میدارند و روز سیزده بدر روی مزارع خود میپاشند.آنها معتقدند که با این کار مزارع آنها محصول بیشتری خواهد داد.خلاصه وقتی به خانههایشان رسیدند، حیوانات را از میان دو شعله آتش که توسط زنان و کودکان به فاصله از هم در کوچهها روشن شده، عبور میدهند.41
گوهران » شماره 3 (صفحه 166)علامه دهخدا آتش افروختن و پریدن از روی آن را زیباترین و قدیمیترین رسم چهارشنبه سوری میداند.این رسم اساسیترین و اصلیترین عنصر جشن چهارشنبه سوری است که در همه روستاها و شهرهای ایران برگزار میشود و مراسم دیگری چون کوزه شکستن،فالگوش ایستادن و غیره حول محور آتشافروزی انجام میگیرد.آتشافروزی در مناطق مختلف ویژگیهایی خاص داشت و با توجه به شرایط طبیعی و اقتصادی مناطق برگزار میگردد.
اهالی روستای«ابره دره»تفرش روز چهارشنبه سوری در سه نقطه کوچه«گون»جمع میکنند و منتظر غروب آفتاب میشوند.بعد از اینکه هوا تاریک شد گونها را آتش میزنند،سپس یکییکی از روی آتش میپرند و میخوانند:
زردی من از تو
سرخی تو از من
سستی من از تو
شعله تو از من
غم برو شادی بیا
نکبت برو روزی بیا
زردی برو سرخی بیا
سیاهی برو سفیدی بیا
بعد از آن قدری اسپند در آتش میریزند و معتقدند که اگر بیماری یا ناراحتی در وجود آنها باشد با فرستادن یک صلوات از وجودشان خارج خواهد شد.51
در آبادی«کاه کش»شهر کرد،رسمی به نام «نیت ائله ماق» (niyyatleamag) یعنی«نیت کردن -به ترکی»وجود دارد،به این صورت که شب اول چهارشنبه سوری که اصطلاحا«تش تش نوروز» میگویند،وقتی که کپهها را آماده کرده و آتش روشن میکنند،قبل از پریدن از روی آتش نیت میکنند و این شعر را میخوانند:
نیت کردیم روشن کنیم آتش نوروز
سه شب را پشت هم تش تش نوروز
قبول کند خدا این رسم ما را
کند تا سال دیگر شاد ما را
بعد از آن سه شب پیدرپی آتش روشن کرده و از روی آن میپرند.61
مردم شهرستان«ابهر»نیز عقیده دارند که در شب چهارشنبه سوری مختار ثقفی به خونخواهی امام حسین(ع)قیام کرد.او همدستانش با قرار قبلی مبنی بر روشن کردن آتش توسط شیعیان روی پشت بامهایشان در یک شب،همه هواداران خود را آگاه ساخته،سپاه عظیمی تشکیل میدهد.
از آن موقع به بعد مردم به پاس گرامیداشت قیام مختار و یارانش هر سال شب چهارشنبه سوری بر پشت بامهای خود آتش روشن میکنند.71
روز چهارشنبه سوری در اغلب مناطق ایران رسمی به نام«قال مهره»نیز برگزار میشود.این رسم یکی از شیرینترین آیینهای چهارشنبه سوری است که با تفاوتهایی در اغلب روستاها و شهرهای کشورمان برگزار میشود.در اینجا به شرح مراسم فال مهره در شهرستان«خوی»آذربایجان میپردازیم.
در شهرستان خوی یک روز قبل از چهارشنبه سوری،زنان کوچه و محل یکجا جمع شده و کوزهای تدارک میبینند،سپس کوزه را پر از آب میکنند و هرکدام شیئی کوچک نظیر انگشتری، سنجاق سر،دگمه،منجوق و غیره داخل آن انداخته و کوزه را از درختی رو به قبله آویزان میکنند.این
گوهران » شماره 3 (صفحه 167)کار در یکی از خانهها که درخت بزرگی داشته باشد،انجام میدهند.
روز چهارشنبه سوری در یک ساعت مقرر همگی جمع شده و دختر بچه نابالغی را یاد میدهند که یکیک اشیأ داخل خمره را بیرون بیاورد.قبل از اینکه دخترک یکی از اشیأ را بیرون بیاورد.یکی از زنان یک«بایاتی» (bayati) که به دو بیتی محلی گفته میشود،میخواند.در این موقع هر شیئی که از کوزه بیرون آمد،صاحب آن، شعر خوانده شده را جواب نیتی که کرده،میداند.
در مناطق مختلف اشعار عامیانه آن منطقه خوانده میشود و د ربرخی از شهرها نیز مثل کرمان از روی دیوان حافظ بیتی یا غزلی به تفأل میخوانند. در بعضی از مناطق هم کوزه را به جای اینکه از درختی بیاویزند.داخل تنور میگذارند.
علاوه بر آداب و رسومی که ذکر شد،مراسم مختلف دیگری نیز در شهرها و روستاهای میهنمان برگزار میشود.در این آیینها،باورها و اعتقادات انسانهایی که هنوز چنانکه باید و شاید با علل پدیدههای طبیعی آشنا نیستند نمایانده میشود،باورهایی که گاه ریشه در تاریخ اسطورهای اقوام مختلف دارد.در پایان این مقاله به چند آیین و باور دیگر اشاره میکنیم به امید این که اندیشمندان و صاحبنظران با تحقیق و تفحص در این نمادها رازهای ناگفتهای را بازگو کنند.
در برخی از مناطق آذربایجان صبح روز چهارشنبه سوری،مردم قبل از طلوع آفتاب به کنار رودخانهها،جویها و آبهای روان رفته و از روی آن میپرند و باهم این شعر را میخوانند:
اده چا غیر حسنی
سوآپادری سوسنی
آغریم سویا چیلنسین
حاجی سویا دیلنسین
اده چا غیر حسنی
سوآپاردی سوسنی
(حسن را بگویید بیاید آب برد تو را آب برد
دردهایم به آب بریزد
حاجی به گدایی آب برود
حسن را بگویید بیاید
آب برد ترا آب برد)
بعد دستهایشان را پر از آب کرده و به همدیگر میپاشند.آنها معتقدند که این آب همه دردها و آلامشان را با خو میبرد و گناهانشان را میشوید و سوگند میخورند که دیگر مرتکب هیچ گناهی نشوند.سپس چنین میخوانند:
سئل چاپار،سو چاپار
بیر گوناه ائله دیم
گل اونوتوت آپار
سئل قوپار،سوقوپار
گل آپار،گل آپار
(سیل میتازد،آب میتازد
گناهی مرتکب شدهام
بیا آن را بگیر و ببر
سیل بکن،آب بکن
بیا گناه مرا ببر،بیا ببر)81
در«سیاهکل»گیلان صبح روز چهارشنبه سوری، دختران و پسران لاغر و نحیف،داسی به دست گرفته و به طرف درختهای شمشاد که در اصطلاح محلی «کیش» (Kis) و گردو که اصطلاحا«آغوز» (aguz) مینامند،میروند و درحالیکه نوک داس را به تنه درخت میزنند،میگویند:
گوهران » شماره 3 (صفحه 168)می لاغری از تو milagariezto
تی کلفتی ازم tikoloftiezme
یا
می لاغری تی milagariti
تی کلفتی می tikoloftimi
یعنی لاغری من از تو،کلفتی(چاقی)تو از من، آنها بر این باورند که با این عمل چاق میشوند.91
در شهرستان کازرون در شب چهارشنبه سوری،زنان مقداری نمک(سنگ نمک)میخرند و بعدبه سراغ هفت نفر دختر میروند و آنها را به خانه خود دعوت میکنند تا هرکدام مقداری از این نمک را در هاون سنگی بکوبند تا به خوبی نرم شود. سپس نمکها را باهم قاطی کرده و در ظرفی میریزند.این نمک را«نمک هفت دخترون» میگویند.از آن به بعد تا خر سال بعد هر موقع که نمک میخرند،مقداری از نمک هفت دخترون را با آن قاطی کرده سپس مصرف میکنند.آنها عقیده دارند که با این کار برکت سفره آنها بیشتر میشود.02
در شهرستان ساری در کوزه آب ندیدهای(کوزه نو)یک سکه انداخته و آن را به خاطر رفع قضا و بلا از سر در خانه به کوچه میاندازند تا بشکند.مردم ساری معتقدند که با شکستن کوزه قضا و قدر و درد و بلا از آن خانه دور میشود.12
مردم روستای«آسور»شهرستان دماوند معتقدند اگر در سال نو سیاهی-ذغال و وسایل سیاه رنگ-وارد خانه آناه بشود تا آخر سال به سیهروزی گرفتار خواهند شد.ازاینرو هرکس ذغال مورد نیاز خود را قبل از تحویل سال و اغلب قبل از چهارشنبه سوری تهیه میکنند.22
اهالی روستای«ننه کران»اردبیل هم بر این باورند که صبح چهارشنبه آخر سال،یک ساعت قبل از سحر،آبها از حرکت میایستند و درختان به سجده میروند.32
پانویسها:
(1)-دهخدا،علی اکبر،لغتنامه دهخدا،تهران:دانشگاه تهران، 8331،جل 71،ص 33.
(2)-پورداودابراهیم،آناهیتا،به کوشش مرتضی گرجی،تهران: امیرکبیر،3431،صص 47-37.
(3)-میرنیا،سید علی،فرهنگ مردم،تهران پارسا،9631،ص 81.
(4)-ماسه،هانری،معتقدات و آداب ایرانی،ترجمه مهدی روشن ضمیر،تبریز:دانشگاه آذرآبادگان،5531،ص 652.
(5)-اکبر شکرانی،نامهرسان،65 ساله،تحصیلات ششم ابتدایی، 55/21/91،مراغه.
(6)-اسدی جمشید،کارمند،32 ساله،سیکل،76/21/42، روستای گندمان بروجن.
(7)-بیگ محمدی،قدرت اله،74/01/81،روستای کتالق اهر.
(8)-پوراسماعیلی،صادق،محصل،02 ساله،دیپلم،/21/82 35،روستای آهندان،گیلان.
(9)-نافذی،محمد،بازنشسته،57 ساله،05/1/7،اهر.
(01)-جاهدی،قدیر،45/21/62،روستای الیوندان،صومعهسرا.
(11)-یوسفی،سید عابدین،محصل،12 ساله،دیپلم /21/51 45،روستای کل بن مازندران.
(21)-کاظمی،رضا،43 ساله،ششم ابتدای،45/21/62، روستای شانکاور گیلان.
(31)-فلاح قویدل،اسماعیل،92 ساله،ششم ابتدایی،/21/22 45،آستانه گیلان.
(41)-جباری،عشقعلی،35/21/01،ملکان،آذربایجان شرقی.
(51)-رضایی،فتح اله،05/21/61،روستای ابره دره،تفرش.
(61)-ایزدی،علی،کارمند،52 ساله،دیپلم،25/4/51،روستای کاهکش،شهرکرد.
(71)-نقیلو،یوسف،02 ساله،دیپلم،05/21/5،ابهر.
(81)-نبی او،آزاد،نوروز،باکو:یازیچی،0991،ص 861.
(91)-شفیعی،علی،15/1/21،روستای سیاهکل،گیلان.
(02)-سرکاری،بهرام،94/21/82،کازرون.
(12)-بهاری ساروی،سید حسین،کارمند،23 ساله،دیپلم،/72 94/01،ساری.
(22)-جور سرایی،کیومرث،54/21/02،روستای آسور، دماوند.
(32)-رحیمزاده،گول اوغلان،55/1/22،روستای ننهگران، اردبیل.
پایان مقاله
مطالب مشابه :
شماره تلفن
/ تغذیه نوزادان / 44097087 خانم دکتر اعظم السادات مهدوی / جراح زنان دکتر / اسلامي / متخصص
اسامی پزشکانی که در منطقه جهت بهبودی بیماران متحمل زحماتی میشوند
دسترنج متخصص زنان و زايمان داروخانه دکتر ذاکری 290 362 معصومه زنجانی
مشاهير زنجان
، اصغر کريمی از انسان شناسان متخصص در زنجانی، مرحوم دکتر زنان موفق: دکتر
لونگي مرغ و ماهی (غذای محلی منطقه ویلکیج و تالش و استارا)
زندگی نامه استاد دکتر حبیب اله زنجانی (جراح و متخصص زنان و زایمان و نازایی) کتاب طب
شعر فولکور چهارشنبه سوری رسوم و ترانه های آن-ازپایگاه مجلات تخصصی نور
زندگی نامه استاد دکتر حبیب اله زنجانی (جراح و متخصص زنان و زایمان و نازایی) کتاب طب
تهران در عصر قاجار (1)(تصاویر)-از فرارو
زندگی نامه استاد دکتر حبیب اله زنجانی (جراح و متخصص زنان و زایمان و نازایی) کتاب طب
ماده غذایی مفید برای زنان- از زیست نیوز
زندگی نامه استاد دکتر حبیب اله زنجانی (جراح و متخصص زنان و زایمان و نازایی) کتاب طب
فیلسوفان زنجان عارفان زنجان...................
، اصغر کريمی از انسان شناسان متخصص در زنجانی، مرحوم دکتر زنان موفق . دکتر
بررسی موانع اشتغال زنان تحصیل کرده
بررسی موانع اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی در اشتغال زنان های متخصص و زنجانی زاده ، هما
برچسب :
دکتر زنجانی متخصص زنان