نگاهی به آرای تربیتی صدرالمتألهین شیرازی

در تفسیر قرآن، شامل سوره های: حدید، آیة الکرسی، سجده، زلزال، یس، طارق، اعلی، واقعه، فاتحة، جمعة، بقره و آیه نور.

حل فلسفی برخی مسائل دینی از جمله: الحشر در خصوص اثبات معاد اشیاء و حیوانات، حدوث العالم، در اثبات حدوث عالم از طریق حرکت جوهریه، خلق الاعمال در مسأله جبر و اختیار انسان، قضا و قدر در همین باب و ... .

در عرفان و تربیت از جمله: اکسیر العارفین در تربیت نفس و عرفان عملی و ایقاظ النائمین در همین مسائل و رساله سه اصل در اخلاق و تربیت، دیوان شعر و مجموعه مکاتبات و رسالات و کتب بسیار دیگر.

آرای فلسفی ملا صدرا :

ملا صدرا متفکری خلاق و عمیق در عرصه فلسفه و عرفان و دین است. وی آرا و مسائلی را طرح و حل کرده است که یا پیش از وی به صورت برهانی حل نشده بوده اند و یا اصولاً بدیع و تازه اند. اگرچه منشأ این ابتکارات را باید در طرح دو مسأله اساسی اصالت وجود و حرکت جوهریه دانست.

اصالت وجود:

ملاصدرا، بحث و درک مسائل وجود را« قطب و مرکزی » می داند که علم توحید و البته هر علم دیگری که شامل خود شناسی نیز میشود به فهم آن وابسته است. وی در کتاب اسفار اربعه پس از بیان چرایی علت این که بحث در مورد وجود به ماهو موجود یا «مطلق وجود» و «موجود مطلق»، موضوع اصلی علم فلسفه ست، به اثبات و بیان دلایل بدیهی بودن وجود می پردازد. از نظر وی، این موضوع، عالی ترین و عام ترین موضوع معرف و لذا موضوع کلی تر و عام ترین علم می باشد. پس می توان نتیجه گرفت که علم به وجود و مباحث آن، ابتدای هر علم و حرکت علمی است و بدون علم نسبی به وجود، هیچگونه حرکت علمی و تربیتی امکان پذیر نخواهد بود.

وی در فصل سوم اسفار، به بحث مفصلی در باب مفهوم شناسی و تحلیل این مفهوم فلسفی پرداخته است. در این مبحث، وی اعتباری بودن مفهوم وجود را اثبات می کند و مفهوم وجود را از نوع معقولات ثانیه فلسفی به شمار می آورد. این در حالی است که وی با طرح مبحث اصالت وجود، به حقیقی بودن وجود و اعتباری بودن ماهیت رای داده است؛ اما در بحث مفهوم شناسی« مفهوم وجود» را اعتباری می داند، چرا که معتقد است« حقیقت وجود، هرگز به ذهن نمی آید، زیرا عین خارجیت است. پس به خلاف آنچه در خصوص ماهیت گفته می شود که عینا هم در ذهن موجود است و هم در خارج، در وجود امر مشترکی نداریم که بعینه هم در ذهن موجود شود و مفهوم ذهنی را مرتسم کند و هم در خارج موجود شود و حقیقت خارجی وجود را تشکیل دهد».

همچنین او مفهوم وجود را مشکک( دارای شدت وضعف)، می داند و معتقد است که از آنجا که هیچ مفهوم ماهوی، اعم از جنس، فصل یا نوع، مشکک نیست، پس وجود مفهومی ماهوی نیست، یعنی نه جنس است و نه فصل است و نه نوع. پس مفهوم وجود مفهومی دارای مصادیق خارجی نبوده ولذا نه حقیقی بلکه اعتباری است. ضمن آن که اگر مفهوم وجود نسبت به مصادیقش جنس بود، ترکیب در ذات واجب الوجود[ خداوند] لازم می شد. پس جون ترکیب در ذات واجب الوجود محال است پس مفهوم وجود نمی تواند جنس باشد و چون مفهوم وجود، اعم است از نوع و فصل پس مفهوم وجود حقیقی نبوده و اعتباری است.

نتیجه این که وجود،[ نه مفهوم وجود]، عین خارجیت است و حقیقی ترین امری است که نه از طریق انعکاس در ذهن که تنها از طریق علم حضوری می توان آن را شناخت. پس وجود حقیقت است و ماهیت به اعتبار وجود شناخته می شود و اعتباری است. خلاصه تمام استدلال های وی در این باب این است که« ما می دانیم که حقیقت هر چیزی ویژگی وجود داشتن در اوست، پس وجود، که حقیقت آن چیز است، از خود آن به حقیقی بودن سزاوار تر است».

وی با اثبات این که مفهوم وجود، مشترک معنوی میان موجودات است و نه مشترک لفظی، رای به تشکیکی بودن وجود داده و آن را حقیقتی واحد در همه موجودات می داند که شدت و ضعف در آن به کثرت در موجودات و تفاوت ماهیات می انجامد. پس حقیقت عالم، همه متحد و متصل به منبع جود و وجود است، همچون شعاع نوری که گر چه ضعیف و سرد است، ولی به منبع گرم و پر نور خورشید متصل بوده و اگر لحظه ای رابطه ی موجودات با منبع وجود قطع شود، همه موجودات معدوم خواهند شد. و این همان رابطه وجودی بین خالق و مخلوق است که ملاصدرا از آن با تعابیری همچون« عین ربط» و « فقر وجودی» یاد می کند.

حرکت جوهریه:

اصل دومی که ملا صدرا در فلسفه اسلامی تأسیس و تبیین گردیده است، اصل حرکت جوهریه است که مسأله« حرکت جوهریه نفس» و« جسمانیة الحدوث بودن و روحانیة البقاء بودن نفس» از متفرعات انسان شناختی آن به شمار می روند.

حکما معتقدند که« هرگونه تحولات جهان طبیعت از راه حرکت انجام می گیرد». اما این حرکت را به دو گونه تبیین می کنند؛ نظریه اول، نظریه ارسطویی« کَوْنْ و فساد » است که مورد پذیرش عموم حکمای اسلامی، از جمله الکندی، فارابی، ابن سینا و ... قرار گرفته است.

بر اساس نظریه کَوْنْ و فساد،« هنگامی که یک شیء از حالت بالقوه به حالت بالفعل در می آید، ماده صورت اولی را رها می کند، پس صورت اولی فاسد و تباه می شود، سپس صورت بعدی پدید می آید – مثل اینکه کسی پیراهن خود را بکند و پیراهن دیگری را بپوشد –. در واقع قدما حرکت را در« ماهیات » می دانستند و امکان حرکت در جوهر را نفی می کردند. اگرچه باید یادآور شد که عرفا، این نظر فلاسفه را در واقع نفی حرکت قلمداد کرده و حرکت را از نوع« کون و فساد» در جوهر اشیاء می دانستند و از آن به نو شدن و خلق و ایجاد دم به دم هستی توسط خداوند یاد می کردند.

ملا صدرا با نقد نظریه فلاسفه پیش از خود در عدم امکان حرکت در جوهر، مانند عرفا، البته با برهان فلسفی، ثبات جوهر را عین عدم حرکت می داند. از سوی دیگر، نظریه خلق دمادم، که عرفا مطرح می کردند را نیز معادل نفی حرکت می داند و با تعریف حرکت به معنای« تغییر تدریجی چیزی از حالتی به حالتی دیگر» یا « جابجایی شیء از مکانی به مکان دیگر به صورت تدریجی » و اثبات امکان و حتی ضرورت وقوع حرکت در جوهر و تبعیت تغییر ماهیات از تغییر در جوهر و یا به معنای دقیق تر، ارتقاء یا تنزل مقام وجودی شیء، حرکت جوهریه را به نحوی دقیق و فلسفی اثبات می کند. بیان وی در این خصوص اینگونه است که:« چون دانستی که حرکت حالت سیالی است که وجودی دارد میان قوه محض و فعلیت محض، که لازمه آن امری است متصل و تدریجی که تحقق آن به صورت یکجا و کامل جز در وهم ممکن نیست، در این صورت ضروری است که شیء ثابتی داشته باشیم که حرکت بر آن عارض شود. حال این شیء ثابت یا بالقوه است یا بالفعل. چون هر چیزی که به حرکت در می آید، در این حرکت در پی تحقق چیزی است که فاقد آن است. از این رو روا نیست که امری مجرد از ماده[ که فعلیت محض اند و کمال بالاتری را انتظار نمی کشند]، متحرک باشند. بعلاوه حرکت چیزی است که بر متحرک عارض می شود و لازم است که در چیزی که چیز دیگری بر آن عارض می شود، جنبه بالقوه وجود داشته باشد و از این رو هر چیز متحرکی باید جنبه بالقوه ای داشته باشد و موجود مجرد[ غیر مادی] چنین نیستند. بدین سبب، موضوع حرکت باید جوهری باشد مرکب از قوه و فعل و این چیزی نیست جز جسم». ملا صدرا، بر اساس این تبین از حرکت است که زمان مند بودن را در کنار مکان مند بودن، دومین بعد ماده قلمداد می کند. و این مسأله را ذاتی اشیاء مادی دانسته و زمان را امری خارجی و ظرفی برای ماده نمی داند، بلکه زمان مندی نیز از نظر او، مانند مکان مندی( و نه ابعاد سه گانه طول، عرض و ارتفاع که اجزای بعدی مکان هستند) از ذاتیات اشیاء مادی می باشد.

انسان شناسی تربیتی :

ملا صدرا، انسان را ترکیبی از جسم ونفس می داند. اگرچه وی نفس را امری مجرد و غیر مادی می داند که به خلاف تصور قدما، امری از جسم مستقل نیست، بلکه در مراحل اولیه بوجود آمدن، نفس کاملا وابسته به جسم و حتی از منشأ جسمانی است و در سیر و حرکت جوهری خویش از جسم مستقل و منتزع شده و حیات و بقاء روحانی می یابد. در این میان، روح امر مستقل هستی شناسانه ای است که نفس در سیر صعودی خود به آن متصل شده و با اتصال نفس به روح یا به بیان روایات و قرآن با تأیید روح به عنصری ملکوتی و مستفیض از نور وجود محض مبدل می شود.

ملا صدرا، نیز مانند فلوطین – حکیم نو افلاطونی-، از سه انسان عقلانی، نفسانی و جسمانی یا طبیعی بحث می کند که تحقق انسان طبیعی هنگام تولد و تحقق انسان نفسانی در هنگام رشد کودک تا بلوغ و تحقق انسان عقلانی در گرو تربیت و تکامل معنوی او و بلوغ عقلانی – و نه طبیعی – او است.

از دید صدرا، انسان عقلی مدرک و عامل به معقولات و قادر به رؤیت کلیات و لذا ارجمند تر و تابناک تر و دارای اخلاقی نیکوتر و مظهر خیر و فضیلت است. البته این مسأله می تواند یادآور حکمای افلاطونی در این خصوص باشد.

معرفت شناسی تربیتی یا خودآگاهی :

ملا صدرا، منبع اصلی معرفت را علم حضوری به وجود، از طریق علم نفس آدمی به خودش می داند و سایر علوم را اعم از حضوری یا حصولی، ناشی از توسعه این علم از طریق تجارب و حواس می داند. اگرچه وی در سطوح عالی تر، اندیشه عقلی و شهود و مکاشفه را به عنوان منابع معرفت بشری و وحی و روایات معصومین را نیز به عنوان منابع معرفت الهی در توسعه معارف فرد بسیار مؤثر قلمداد می کند، اما خودشناسی در این میان جایگاه اصلی را دارا است.

وی در کتاب اسرارالایات حاصل خود شناسی را دستیابی به شناخت وجود مطلق یا خداشناسی، شناخت غیر یا انسان شناسی، شناخت موجودات و عالم و روح یا هستی شناسی می داند. ملا صدرا، خودآگاهی انسان را تأییدی می داند بر وجودی غیر مادی در آدمی که همان نفس است. البته عامل خود شناسی و توسعه معرفت آدمی را تربیت نفس و حاصل تربیت را توسعه علم و عمل و ارتقاء و حرکت جوهری و وجودی نفس آدمی می داند به سوی وجود مطلق که می توان از آن به« قرب » یاد کرد.

هدف تربیت:

در نظام تربیتی ملا صدرا، هدف و غایت تربیت تحقق بالفعل و تام عقلانیت در انسان است. وی حقیقت آدمی را عقلانیت او می داند و معتقد است که انسان طبیعی باید تحت تربیت مربی الهی از طریق حرکت جوهری و وجودی، به انسان عقلانی تبدیل شود؛ و از آنجا که ملا صدرا عقل را به دو بخش یا گونه نظری و عملی تقسیم می کند، منظور وی از عقلانیت، هم ادراک و حتی رؤیت صورت ملکوتی یا مثالی و فهم منتزع عقلانی کلیات است و هم عمل به خیر و اجتناب کامل از شر و تباهی.

وی نشانه های تربیت یافتگی را که همان تبدیل شدن انسان به حکیم است، در قدرت او به خلع نفس( جدا ساختن ارادی روح از بدن، بریدن و زهد از دنیا، عمل کامل به شرع و اعتقاد به حقایق دین مبین اسلام و در نهایت رؤیت انسان اول حقیقی- نبی اکرم ( صلی اله علیه و آله ) و اهل بیت طاهرینش- به نحو رؤیت عقلانی و حقیقت نورانی آنان می داند.

منابع:

http://www.mullasadra.org/new_site/persian/Mullasadra/az%20korsi%20ostadi.htm

صمدی، علیرضا (1390)؛ بررسی دلالت های تربیتی آراء فلسفی ملا صدرا به عنوان فیلسوف مکتب اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر منصور مرعشی، اهواز، دانشگاه شهید چمران1390.

مجیدی بیدگلی، کبری (1388) ، تعلیم و تربیت از دید ملا صدرا ، روزنامه جام جم،www. http://www.javanemrooz.com/articles/show.aspx?id=15860

مصباح یزدی ، محمد تقی (1380)؛ ترجمه و شرح اسفار ج 1 و 2 – قم ، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

مطهری ، مرتضی ؛ (1382) اصول و فلسفه و روش رئالیزم،ج1-5 قم ، صدرا.

ابراهیمی دینایی، غلامحسین (1379)؛ ماجرای تفکر فلسفی در جهان اسلام، جلد1و2- تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

سروش ، عبدالکریم (بی تا ) ؛ نهاد نا آرام جهان ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

نگاهی به آرای تربیتی صدرالمتألهین شیرازی

مطالب مشابه :

مسئله کلیات از دیدگاه صدرالمتألهین شیرازی و ملاحظات انتقادی در باب آن

پژوهش و تحقیق در مورد وضعیت دانشگاههای کشور

اعلام نتایج نهایی دهمین دوره مسابقات انجمن بتن آمریکا - شاخه ایران در سایت رسمی مسابقات

تمام دانشگاه های مردانه و زنانه کنکور/ ۲۹ دانشگاه تک جنسیتی دانشجو می پذیرند

شما صدرایی هستید یا آل طه هایی؟!

متن برنامه معرفت - اندیشه های حکیم ملاصدرا

سخنرانی دکتر دینانی در همایش «فلسفه و راه زندگی»

164 تشکل دانشجویی خواستار اخراج موسوی از تربیت مدرس شدند

نگاهی به آرای تربیتی صدرالمتألهین شیرازی