چگونه از فرش‌ها نگهداری کنیم و آنها را بشوییم

خانه و زندگی ایرانی‌ها با قالی آمیخته شده است. قالی‌های رنگ‌به‌رنگ، دستباف یا ماشینی، درهر قطع و اندازه‌ای، می‌توان گفت که در خانه هر ایرانی‌ای پیدا می‌شود. پیش از اینکه قالیشویی‌ها چنین گسترده شوند، خانواده‌های ایرانی برای شست‌و‌شوی قالی خود که بسیار هم به تمیزی آن اهمیت می‌دادند و هنوز هم می‌دهند، قالی‌ها را در حیاط خانه‌ خود پهن می‌کردند و با آب می‌شستند یا به دیواری آویزان می‌کردند و با چوب می‌تکاندندش. در فرهنگ این مملکت سنت‌های زیادی برای قالیشویی و قالی‌تکانی بنا شده که یکی از مهم‌ترین آنها مراسم قالیشویان در کاشان است. قالی‌بافی هنری بسیار ظریف و چشم‌نواز است که سال‌ها ایرانیان را با آن در جهان می‌شناختند و هنوز هم یکی از اولین اشیایی که پس از شنیدن نام ایران در ذهن مردمان دیگر کشورها به ذهن می‌رسد، قالی ایرانی است.
فرش نه تنها در تاریخ بلـکه در حیات ما ریـشه دوانیده و پا به پای ما زنـدگی کرده و در طول زمان اثرمهمی در حفظ سنت‌های ما گذاشته و بیان‌کننده بینش‌ها، اعتقادات و ذوق و سلیقه مردم هرمنطقه در دوران‌های مختلف است و صد البته نقش اقتصادی آن را هم نباید ندیده گرفت. هـنرمندان فـرش‌باف آفرینندگانی هستنـد گمنـام که در طول زمان، باذوقی سرشار نقوش پیچیده‌ای را با الهام از طبیعت به صورت نقش و نگاره‌ها چشم‌نواز در لابه‌لای رج‌ها جای داده‌اند. با اینکه این هنر و صنعت موقتا دچار رکود و تنزل موقعیت در بازار‌های جهانی شده اما وظیفه تک تک ماست تا باحفظ همه جانبه و ابداع راهکار‌ها مجددا درجهت شکوفایی آن قدم‌برداریم.
بر کسی پوشیده نیست که فرش‌های کهنه و قدیمی ارزش و قیمت بالاتری نسبت به فرش‌های نو دارند؛ فرش‌های کهنه به عـلت جلا، سبـکی وزن و ملایمت رنگ، خواهان بیـشتری به خصوص در کـشور‌های خارجی دارند و به همیـن علت در بسیـاری از کارگاه‌ها فـرش‌های نـو را کهنه‌نما و بـعد بـه بازار‌های خارجی صادر می‌کنند. هـدف از این مقاله، نگهداری درست فـرش در خانـه‌هاست تـا در هنگام استفاده از فـرش طی سـال‌ها از آسـیب‌های احتمالی جلو‌گیری شود و فـرش بـه طـور طبیـعی سیـر کهنه شدن را طـی کند و به عمر قالی بیفزاید همچنین درزمان فروش با قیمتی مناسب از نظر اقتصادی نیز نه‌تنها ضرری ایجاد نکند بلکه به عنوان پشتوانه به وضعیت مالی خانواده نیز کمک کند.
● راه‌های حفاظت از قالی زیرپا
نکاتی که باید در هنگام استفاده از فرش در هنگام زیر پا بودن و لگدکوب شدن قالی رعایت کنیم، متعدد هستند. اولین مورد انتخاب صحیح ابعاد آن است. فـرش نبایـد از ابـعاد اتاق مورد نظر بزرگ‌تر باشـد؛ زیـرا بـرگشتن کناره‌های فرش یا تا کردن آن جهت تطبیق با محل سبب ترک خوردن همان ناحیه و پس از مدتی آسیب ایجاد شده، سبب از بین رفتن فرش می‌شود. بهتر است همیشه فرش کوچک‌تر از محل مورد نظر برای پهن کردن آن باشد.
چناچه ابعاد محل مورد استفاده برای فرش، متغیر باشد بهتر است در هنـگام خرید از یک جفت در ابعاد کوچـک‌تر تهیه شود به عنوان مثال یک جفت قالی شش متـری به جای یـک قالی ۱۲متری انتخاب شود تا در ایـن صورت قدرت مانـور بیشتری نیز امکان‌پذیر می‌شود.
محـلی که فرش در آن پـهن می‌شود نباید رطوبت گیـر باشد؛ چون رطوبت باعث از هم گسیختگی الیاف فرش می‌شود و همچنین امکان بید زدگی در این مناطق بیشتر است. زمین زیر فرش نیز بهتر است از جنس سنگ یا سرامیک باشــد و تمام درزها و شکاف‌ها با سیـمان مسدود شود. درغیـر این صورت از کف‌پوش‌های پلاستیکی یا مـوکت‌های کم پـرز و ظـریف هم می‌توان استـفاده کرد. از پـهن کردن فـرش در سطوح گـچی یا آهـکی و همچنین مـوکت‌های پرزدار و ضخیم خودداری کـنید. گچ و آهک سبب واکنش‌های شیمیایی و از بیـن رفتـن الیاف فرش می‌شود و موکت‌های پرزدار محل مناسبی برای پنهان شدن موریانه و حشرات و قارچ و کپک است. برای جلوگیری ازجمع شدن یا سر خوردن فرش برسطوح پهن شده، می‌توان کناره‌های آن را چرم دوزی کرد. این کار از سایش زود هنگام لبه‌ها نیز جلوگیری می‌کند.
هوای محیط نباید ساکن و بدون جـریان باشد. همچنین فرش نباید در محل تاریک یا در معرض تابـش نور مستـقیم آفتاب قرار گیرد. هر گاه قسمتی از فرش در مجاورت حرارت شدیـد (مانند حرارت شومینه یا بخاری ) قرار دارد بـا پارچه‌ای ضخیم یا روفرشی از آن محافظت کنید. اجسام سنگینی چون مبل و میز یا صندلی را به طور مستقیم روی فرش به خصوص فرش‌های ظریـف و ریـزبافت قرار ندهید زیـرا پـرز‌های آن مـحل می‌خوابد وعلاوه بر اینکه جای جسم سنگین روی فرش کاملا مشخص می‌شود، پس ازمدتی بخش آسیب دیده پوسیده یا سوراخ می‌شود. در این‌گونه موارد، در زیر هریـک از پـایه‌ها از قطعات تختـه‌ای یا لاکی مناسب این کار استفاده کنید.
برای پیشگیری از فرسایش سرریشه‌های قالی، بهتر است که آنها را به صورت منظم تا کرده و در زیر فرش قرار دهیم یا با استفاده از پارچه‌های کتانی لفافه دوزی کنیم تا از فرسایش ریشه‌ها که جزء آسیب‌پذیر‌ترین بخش‌های فرش است جلوگیری شود. متاسفانه با آسیب سر ریشه‌ها، بافت قالی نیز از بین می‌رود و به دنبال آن گره‌ها شروع به ریزش می‌کنند. فراموش نکنید به محض مشاهده آسیب‌دیدگی سر ریشه‌ها برای ترمیم آن قبل از بین رفتن فرش اقدام لازم را به عمل آورید.
هر گاه از فرش به عنوان تزئین استفاده می‌کنید؛ قاب مورد نظر باید از چوب سالمی تهیه شود و هیچگاه از گوشت قالی برای اتصال به قاب انتخاب نشود؛ باید در فرش‌های تابلویی در طول وعرض کافی درنظر گرفته شود تا از آن برای میخ زدن و اتصال فرش به قاب استفاده شود. همچنین بین قاب و دیوار باید چند سانتی‌متر فاصله باشد تا هوا جریان یابد و فرش هم با گچ دیوار تماس نداشته باشد. فراموش نکنید که روی تابلو فرش نباید از شیشه پوشیده شود زیرا علاوه بر محو کردن تصویر اصلی از جریان هوا نیز جلوگیری کرده و سبب پوسیدگی و بیدخوردگی فرش می‌شود. تابلو فرش نباید در معرض نور مستقیم آفتاب یا نور قوی لامپ قرار گیرد.
برای حفاظت بیشتر فرش، بهتر است که هرچند وقت یکبار فرش را در معرض هوا قرار داد (سالی دو بار)، آفتاب اوایل فصل بهار و اواسط فصل پاییـز، درشرایط جغرافیایی کشورمان منـاسب‌ترین زمان برای ایـن کار است. قرار گرفتن در معرض هوا برای فرش‌هایی که در انبار یا احیانا در پستوی خانه به صورت لوله شده و بدون استفاده حتی برای مدت کوتاهی قرار می‌گیرند، بسیار ضروری است. هوا دادن قالی را می‌توان حدود سه الی چهار ساعـت و بین پشت و روی فـرش تقسیم کرد. با ایـن کار چنـانچه حشره یا موریانه‌ای در پرز قالی جای گرفته باشد، از بین می‌رود. از پشت فرش نور بهتر اثر می‌کند و همچـنین محل بیـدخوردگی و قارچ‌زدگی اصولا از پشت فرش بهتر مشخص می‌شود. در هنگام هوا دادن، باید آن را با جاروی زبر دستی یا برس‌های پلاستیکی جارو کرد (در هنگام جارو کردن محل‌های آسیب دیده با احتیاط عمل کنید)
هر چند وقت یک بار باید قالی را در اتاق سـر و ته کرد تا همـه قسمت‌های فرش به یک نسبت مورد استـفاده قرار گیرد یا به اصطلاح پا خورده شود در غیر این صورت قسمت‌های کناردر ورودی و خروجی و محل‌های عبور وگذر بیشتر ساییده می‌شود و در معرض فرسایش قرار می‌گیرند. در هنگام نظافت با جاروهای برقی توجه داشته باشید که قدرت مکندگی جارو خیلی زیاد نباشد به‌خصوص درفرش‌هایی که دارای پوسیدگی هستند چون به راحتی بخش‌های پوسیده، کنده می‌شود. لازم به ذکـر است که استـفاده از جارو‌های بــرقی به علت جمع کردن گرد و غبار ارجحیت دارند و چنانچه از جاروی دستی استفاده می‌کنید، به هیچ وجه آن را مرطوب نکنید زیرا با تکرار این عمل سبب پوسیدگی الیاف فرش بر اثر رطوبت خواهید شد. هرگاه متوجه پوسیدگی در فرش شدید، در اولین فرصت آن را به رفوگر بسپارید تا از صدمه بیشتر و از هم گسیختگی آن جلوگیری شود.
● شست و شوی فرش
عملی که برای خارج کردن چرک و مواد زائد از سطوح فرش انجام می‌گیرد. این کار به وسیله مواد شوینده مختلفی امکان‌پذیر است که بهترین آنها شوینده‌های مخصوص فرش است. بهتر است حتی‌الامکان فرش را نشوییم زیرا هربار شست‌وشو سبب ایجاد زیان‌هایی می‌‌شود. در هنگامی که مواد غذایی و چربی یا به‌خصوص شیرین قسمتی از فرش را آلوده کرد، سریعا محل را از ماده مورد نظر پاک کنید و با یک برس نرم و پارچه مرطوب، محل را تمیز و بلافاصله خشک کنید چنانچه نیاز به مواد شویـنده بود، مـقداری از آن را در آب حل کنید و پـس از شستن، قسمت شسته شده را بلنـدتر از سطح زمین قـرار دهید تا هوا در زیر آن جریان یابد. همچنین با قـرار دادن یـک پـنکه در فاصله مناسـب، زمان خشک شـدن را تـسریع کـنید در پایان کـار و قـبل گسترانیدن فرش به صورت اول، بایـد از خشک شدن کامل زیر فرش نیـز اطمینان حاصل کنید تا فرش دچار پوسیدگی نشود. حتی اگر آب خالص هم روی فرش ریخته باشد ابتدا آب اضافه را با پارچه تمیزی جمع آوری و سپس به روش فوق فرش را خشک کنید.
فقط در صورتی که لکه یا کثیفی، قسمت اعظم فرش را آلوده ساخته باشد باید تمام فرش را شست. به هر صورتی که شست‌وشو انجام گیرد، رعایت مراحل زیر الزامی است:
۱) مرحله غبار‌گیری: هدف از این کار، خارج کردن گرد و خاک از لابه‌لای پرزهاست تا در هنگام شستن، گرد و خاک لای پرز‌ها رسوب نکند و سبب سایش و از بین رفتن پرز‌ها نشود. این کار به چند روش انجام می‌گیرد که ساده‌ترین آن، پشت و رو پهن کردن فرش در محل عبور و مرور برای مدت چند روز است. چنانچه امکان این کار نبود، می‌توان فرش را روی میله یا مکان بلندی آویزان کرد و با چوب بلند و قطوری به نقاط مختلف پشت فرش کوبید تا گرد و غبار خارج شود. توجه کنید که سر چوب به فرش برخورد وارد کردن ضربه‌های خیلی محکم یا وجود پوسیدگی در فرش، سبب از هم گسیختگی الیاف می‌شود.
۲) مرحله شست‌وشو با مواد شوینده: ابتدا تمام بخش‌های فرش را باآب خیس و مواد شوینده را اگر نیاز به رقیق کردن داشت رقیق کنید. در روی فرش ریخته و با جارو یا برس تمام نقاط را با مواد آغشته کرده و می‌شوییم. چنانچه از پودر‌های شوینده استفاده می‌کنید باید آن را در ظرف آبی حل کنید و سپس روی فرش بریزید. در غیر این صورت، برخی از دانه‌ها در آب حل نمی‌شود و در داخل الیاف می‌مانند. بخش‌های دارای لکه را جداگانه بشویید و بعد شست‌وشوی عمومی را به صورت بالا انجام دهید. برای از بین بردن لکه‌های شیمیایی که با روش‌های معمول از بین نمی‌روند، از متخصصان قالیشویی کمک بگیرید.
۳) مرحله آبکشی: اگر عمل شست‌وشو درکنار رودخانه، نهر آب یا در داخل حوض پر آب انجام می‌گیرد برای مدت چند ساعت فرش را در داخل آب به حال خود رها کنید تا مواد شوینده از داخل آن خارج شود و در صورت نبود این شرایط برای خارج کردن مواد شوینده و صرفه‌جویی در مصرف آب، بهتر است از پارو یا لگن‌های فلزی کمک بگیرید و همیشه در جهت خواب فرش، از وسایل بالا استفاده شود. کشیدن این وسایل و حتی جارو کشیدن در جهت خلاف گره‌ها، آنها را شل و آماده ریزش می‌کند. پس از آبکشی، فرش را لوله کنید و با کمک نیروی انسانی یا با فشار، تا حد امکان آب باقیمانده را از فرش خارج کنید.
۴) مرحله خشک کردن: برای خشک کردن، بهترین روش پهن کردن فرش روی توری‌های ضخیمی است که از زمین فاصله دارند. در بعضی موارد، فرش خیس را از مکان بلندی آویزان می‌کنند که در این حالت بخش بالایی تحت فشار قرار می‌گیرد و ممکن است پاره شود. اگر در هنگام شست‌وشو، متوجه پس دادن رنگ فرش شدید به هیچ وجه فرش را در این مرحله آویزان نکنید یا به‌صورت لوله شده و ایستاده قرار ندهید؛ زیرا سبب حرکت رنگ در بخش پایینی شده و فرش شما دو رنگ می‌شود. زمانی که فرش مقداری نمدار باشد، آویزان کردن آن اشکالی ندارد.
بهترین زمان شستن فرش در فصل بهار یا اواخر تابستان است، در این زمان بهترین وسیله حرارتی برای خشک کردن نور خورشید است که نه آنچنان مستقیم و سوزاننده است که بر اثر گرمای زیاد آن فرش آسیب و نه آنچنان ملایم و بی‌حرارت است که فرش به طور صحیح خشک نشود. و در عین حال، نور با تابیدن کافی به تمام آن رخنه کرده و از آسیب بید و کپک نیز جلوگیری می‌کند. مردم ایران اغلب به دلیل سنت خانه تکانی در پایان زمستان به شست‌وشوی فرش مبادرت می‌کنند. زمان مناسب از نظر استفاده کامل از نور خورشید نقش بسیار مهم و اساسی در سلامت فرش دارد و پایان زمستان زمان خوبی برای شست‌وشوی فرش نیست. در مورد انتخاب شوینده‌ها هم بهتر است از مواد دارای ترکیبات قلیایی یا اسیدی کاملا ضعیف استفاده کنید تا از آسیب الیاف جلوگیری شود.

هنگامه طوافی

روزنامه کارگزاران __________________

چگونه از فرش‌ها نگهداری کنیم و آنها را بشوییم

مطالب مشابه :

انواع مختلف موکت و مزایای آن

کفپوشی قدیمی اما گرم

تاریخچه فرش اردبیل

دانستنی‌های مهم خانه‌داری

جاذبهای صوتی

چگونه از فرش‌ها نگهداری کنیم و آنها را بشوییم