مروری بر خواص اسطوخودوس

اسطوخودوس (lavandula stoechas) بوته ای پرپشت با ساقه های متعدد و چهارگوش به ارتفاع تقریبی 30 تا 60 سانتیمتر است که معمولاً در جنگل های غیر انبوه، تپه های خشک و دامنه های کم ارتفاع و گاهی هم در سواحل دریاها رشد می کند و در هر حال معمولاً از دامنه های 1500 متری بالاتر نمی روید. این گیاه در اروپا به ویژه در منطقه مدیترانه، شمال آفریقا و جزایر قناری به طور طبیعی رشد می کند و اعراب و ایرانیان از قرن ها پیش با آن آشنا بوده اند، هر چند هیچ گاه گیاه بومی این مناطق نبوده است.

ابوریحان بیرونی در این رابطه حتی نام اسطوخودوس را بر گرفته از سَتوخس رومی به حساب آورده است و از قول دیوسکورید می گوید: «نام اسطوخودوس از نام یکی از جزیره هایی است که آن را از آنجا می آورند.» وحکیم سید محمد تنکابنی، اسطوخودوس را واژه ای یونانی و به معنای حافظ الارواح ذکر کرده است. ولی در واقع می دانیم که نام اسطوخودوس (lavandula) از ریشه لاتین lavare به معنای "شستن" اخذ شده است و علت این نامگذاری احتمالاً به این علت بوده که در تمیز کردن و شستن زخم ها به کار می رفته است و اینکه اصل یونانی این واژه لاتین چیست نیاز به پیگیری های واژه شناسانه بیشتری دارد. از شاخه های برگدار این گیاه رایحه قوی و مطبوعی استشمام می شود و آنچنان پس از گل دادن ظاهر زیبا و فریبنده ای پیدا می کند که حتی در برخی نواحی به عنوان یک گل زینتی پرورش داده می شود.

اندام واره مورد استفاده	گل و سر شاخه های گل دار
طبیعت	در درجه اول گرم و در درجه دوم خشک
مصلح	سکنجبین
مزه	تند و تلخ
مؤثر بر سیستم های بدنی	سیستم اعصاب
تأثیرات شفابخش	محلل(هضم کننده و گشاینده انسداد های درون اعضا) مفتح سدد، ملطف و مقوی بدن، قلب و احشاء، جالی (روشن کننده)، مدر، بادشکن، ضد اسپاسم و شل کننده عضلات
تأثیرات ذهنی و روانی	تقویت حافظه، مقوی مغز و اعصاب، آرام بخش و خواب آور
احتیاط	افراد صفرایی مزاج
مؤثر بر بیماری ها	آسم، نزله، بند آورنده خون، ضد عفونی کننده زخم ها، درد مفاصل، نقرس
موارد تهیه و استفاده	دم کرده، کمپرس، اسانس و روغن، بخور، شربت، پماد، تنطور

از اختصاصات این گیاه آن است که برگ های باریک و بلند با لبه برگشته و پوشیده از کرک های پنبه ای دارد و از کناره برگ های آن ساقه های کوتاه برگدار ظاهر می شود. گل های آن معمولاً به رنگ ارغوانی و به صورت سنبله های فشرده، چهار وجهی با ظاهر بیضوی بلند هستند.
در هر حال اسطوخودوس در درمانگری ایرانی اهمیت و جایگاه ویژه ای داشته است و قرن ها از خواص درمانی آن استفاده شده است. ابن سینا، اسطوخودوس را مرکب از گوهر خاکی سرد و آتشین لطیف به حساب آورده است و درباره خواص آن چنین می گوید: «به وسیله تلخی که در آن است گدازنده و لطافت بخش است و تناول آن بند آمدگی ها را باز می کند، می زداید و اندک قبوضیتی دارد که بدن و درون را توان دهد و عفونت را جلوگیری کند.»

خواص و روش های استفاده از اسطوخودوس:
رفع بی خوابی: تنوع تاثیرات اسطوخودوس عموماً بر پیچیدگی ساختمان شیمیایی آن دلالت دارد و در هر حال یک داروی مناسب برای بی خوابی ناشی از خستگی جسمانی، تنش های فکری، اضطراب یا حتی بیش فعالی مغز به حساب می آید. از چشم انداز طب ایرانی، بی خوابی های ناشی از غلبه خشکی ناشی از خلط سودا بر دماغ را برطرف می سازد.
به این منظور می توان از نسخه های زیر استفاده کرد:
- پنج گرم پودر اسطوخودوس را با ده گرم پودر ریشه سنبل الطیب مخلوط کنید و در سه فنجان آب جوش بریزید و 10 دقیقه دم کنید. این دم کرده را یک ساعت پیش از خواب پس از صاف کردن میل کنید. نه تنها خواب آور بلکه مقوی قلب و اعصاب است و می تواند در درمان رعشه اعضای بدن، سر گیجه، سر درد و فراموشی مفید باشد.
- سه قطره از روغن اسطوخودوس را روی تکه ای پنبه بچکانید و داخل بالش خود قرار دهید. وقتی سرتان را روی بالش می گذارید، رایحه اسطوخودوس تسکین دهنده و آرام بخش است و خواب راحتی را برایتان حاصل می کند.
- به آب وان خود بین 3 تا 7 قطره روغن اسطوخودوس اضافه کنید و بین 10 تا 20 دقیقه آرام دراز بکشید تاثیر آرام بخش و خواب آور خوبی خواهد داشت. اگر به غیر از اسانس اسطوخودوس یک قاشق روغن کنجد نیز اضافه شود تاثیر آرام بخش بیشتری خواهد داشت.

امراض سینه، سرماخودگی (نزله) و سرفه (سعال): اثر مسکن، ضد عفونی کننده و انتی بیوتیک اسطوخودوس آن را به عنوان دارویی با ارزش در درمان سرماخوردگی، سرفه و زکام، سینوزیت و آنفولانزا معرفی ساخته است.
- با افزودن چند قطره روغن اسطوخودوس به آب و بخور و استنشاق آن می توان از خواص ضد ویروس و ضد احتقان آن استفاده کرد و به افراد سرماخورده و مبتلایان به آنفلوآنزا قابل توصیه است.
- ماساژ دو قطره از روغن اسطوخودوس در طرفین حفره های بینی و زیر تیغه بینی همچنین در امتداد لبه استخوانی ناحیه ابروها در رفع حالات و آثار زکام موثر است.

ادامه خواص و روش های استفاده از اسطوخودوس:

مقوی قلب و اعصاب: اسطوخودوس تاثیری تقویت کننده (Tonic) و آرام بخش (Sedative) بر عضلات قلب دارد. به همین علت برای درمان تپش قلب(Palpitation) و کاهش فشار خون مفید است.
صد گرم اسطوخودوس خشک را در 900 گرم آّب و 100 گرم گلاب یک شب تا صبح بخیسانید و صبح با شعله کم بجوشانید تا ثلث آن باقی بماند. سپس صاف کنید و 450 گرم شکر قهوه ای به آن بیفزایید تا مثل شربت غلیظ شود. روزی دو قاشق غذاخوری میل شود مقوی قلب و اعصاب است.
رفع سردرد (صداع): در رفع دردهای عضلانی ناشی از ورزش و کشیدگی، کاهش درد به طور موضعی وکاهش واکنش سیستم عصبی مرکزی نسبت به درد و انواع سر دردها موثر است.

اسطوخودوس دارویی مناسب برای بی خوابی ناشی از خستگی جسمانی، تنش های فکری، اضطراب یا حتی بیش فعالی مغز به حساب می آید.

- برای رفع سردردهای سودایی و تقویت روح و قوای دماغی و اصولاً رفع سودای آشفته و زیاد از مجموعه زیر می توان استفاده کرد:
اسطوخودوس 84 گرم
گشنیز خشک 28 گرم
مرزنجوش 21 گرم
مصطکی، هلیله کابلی و کندر از هر کدام 12 گرم
که باید آنها را آسیاب و هر شب 8 گرم از آن را میل کرد. این ترکیب در ضعف باصره، گرانی سامعه و رفع نزلات رمد (ورم ملتحمه- conjunctivitis) و ربو(Allergic asthma) هم مفید است.
-نسخه زیر در رفع انواع سردردهای سرد، مرطوب، سودایی و وسواس سودایی مفید است:
اسطوخودوس 1500 گرم/ رازیانه 500 گرم/ بادرنجبویه 300 گرم/ سرخ ولیک 450 گرم/ بسفایج فستقی 250 گرم/ پولک 360 گرم/گل گاوزبان 150 گرم/بهار نارنج 150 گرم/هوفاریقون 250 گرم/ریشه کاسنی 500گرم/گل بابونه شیرازی 700 گرم/ گل سرخ 400 گرم/ اگیر ترکی 300 گرم/ خلال نارنج 150 گرم/ سنگ لاجورد 30 گرم/ انیسون 50 گرم.
ادویه فوق الذکر را به استثنای سنگ لاجورد، بدون آنکه کوبیده شود در 10 برابر آب بخیسانید و صبح روز بعد بجوشانید تا یک سوم آب باقی بماند. سپس از پارچه ضخیمی بگذرانید و صاف کنید و به آن شکر قهوه ای بیافزایید تا مثل شربت به قوام آید. سنگ لاجورد را بکوبید از الک آردی عبور دهید و داخل شربت بریزید تا حل شود. یک شب بماند و روز دیگر شربت را از پارچه ضخیمی عبور دهید و صاف کنید در شیشه نگهداری کنید.
هر شب هنگام خواب یک لیوان از این شربت میل شود که در رفع انواع سردرد مفید است. این شربت در رفع سردرد بارد و سرد با آب گرم تهیه شود. و دررفع سردرد رطب و مرطوب با مرزنجوش تهیه شود در صداع و سردرد سوداوی با شربت گاوزبان و آب گرم تهیه شود در وسواس سوداوی با شربت اترج که در عرق اترج حل شده باشد.
پاک کردن عفونت ها: اسطوخودوس موجب کشته شدن قارچ ها می شود و در درمان عفونت هایی مثل کچلیRingworm)) و پای ورزشکاران (Athlete's foot) هم مؤثر است. از آن حتی در دفع و کشتن حشرات مثل بید استفاده می شده است.
-ترکیب دو قطره روغن اسطوخودوس با روغن لیمو شیرین بر روی پوست باعث جلوگیری از گزش پشه های ریز و سایر حشرات می شود و در صورت گزیده شده بلافاصله با مالیدن کمی روغن خالص اسطوخودوس به موضع گزیده شدن، درد بر طرف می شود و از گسترش تحریک و عفونت جلوگیری می کند. برای دور کردن کک ها از حیوانات و درمان آلودگی به شپش سر و جرب هم می توان از روغن اسطوخودوس استفاده کرد.
-از خواص ترمیم کنندگی پوست و درمان سوختگی و رفع عفونت اسطوخودوس می توان در ترکیب انواع لوسیون ها و کرم ها استفاده کرد.

برخی فرآورده های اسطوخودوس
روغن فرار اسطوخودوس: این روغن را با روش تقطیر از گل اسطوخودوس می گیرند و دارای ویژگی های زیر است: آرام بخش، تسکین دهنده، از بین برنده انگل هایی مثل شپش و کک ها، از بین برنده باکتری ها و قارچ ها، دور کننده حشرات، برطرف کننده اسپاسم و کشیدگی عضلات، برطرف کننده سرفه و بوی نا مطبوع، ترمیم کننده زخم، تقویت کننده سیستم عصبی و خواب آور.
از روغن فرار اسطوخودوس استفاده های بسیاری می توان کرد و معمولاً یکی از ده روغن معطر اصلی هر رایحه درمانی به حساب می آید.
دم کرده و چای اسطوخودوس: حدود 5 گرم گل اسطوخودوس را در یک لیتر آب جوش بریزید و بمدت 10 دقیقه صبر کنید تا دم بکشد.

از خواص ترمیم کنندگی، درمان سوختگی و رفع عفونت اسطوخودوس می توان در ترکیب انواع لوسیون ها و کرم ها استفاده کرد.

می توان 3 تا 4 فنجان از این دم کرده را برای استفاده از خواص آن پس از صاف کردن نوشید.
کمپرس اسطوخودوس: 30 گرم گل و یا سرشاخه گلدار این گیاه را با یک لیتر آب جوش مخلوط و به مدت 10 دقیقه دم می کنید. می توان از این محلول به عنوان کمپرس استفاده کرد.

مربای اسطوخودوس: مانند همه مرباهایی که از گلبرگ گیاهان تهیه می شود، ابتدا تلخی اسطوخودوس را با چند بار جوشاندن، می گیریم. سپس هم وزن گل اسطوخودوس، شکرسرخ اضافه می کنیم و حرارت می دهیم تا به قوام آید. مداومت در خوردن مربای اسطوخودوس (با عسل) برای رفع سودا، غم و وسواس سودایی هم چنین تقویت حافظه مفید است. (روزانه 15 گرم میل شود.)

نویسنده مقاله: برزو قادری

*************************************************************
منابع و مآخذ:
-   ابن سینا، حسین بن عبداله، قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش1362 ج دوم.
-   بیرونی، ابوریحان، الصیدنه فی الطب، ترجمه باقر مظفر زاده، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
-   تنکابنی، سید محمد مؤمن، تحفه المؤمنین، تصحیح و تحقیق روجا رحیمی، محمد رضا شمس اردکانی، فاطمه فرجادمند، مؤسسه نشر شهر1386.
-   عبادیانی، محمد، داروهای آبدست طبیب، انتشارات نیاکان 1390.
-   زرگری، علی، گیاهان دارویی، انتشارات دانشگاه تهران 1376 جلد 4.
-   عقیلی خراسانی، سید محمد حسین، قرابادین کبیر، نسخه خطی موجود در کتابخانه مؤلف.

مروری بر خواص اسطوخودوس

مطالب مشابه :

خواص میوه کاج

مروری بر خواص اسطوخودوس

خواص عرق مرزه

خواص پونه

موم زنبور عسل (نحوه تولید - ترکیبات - خواص - کاربردها):

خواص میوه کاج

لقی بهینه در قالبهای برش