روش و نظریه در علوم سیاسی؛ نظریه انتخاب عقلانی

نظریه انتخاب عقلایی یکی از روش هایی است که در پی تبیین و تحلیل پدیده های سیاسی اجتماعی است. معتقدان به این نظریه در تبیین آن بیان داشته اند که: «پدیده های اجتماعی حاصل افعال آدمیان است، و آدمیان فاعلانی هستند که ارزش، اعتقاد، هدف و... بر افعال شان حکومت می کند.آدمیان مخلوقاتی عالِم وقاصدندکه فعل شان مسبوق به دلیل و سنجش عاقلانه است».

پیامد قبول این معنا مدلولات فراوانی را برای علوم اجتماعی دارد:

1.     علت نظم های اجتماعی تفاوت نوعی با علت نظم های طبیعی دارد.

2.     قاصدانه و عامدانه بودن پدیده های اجتماعی، راه را بر نحوه ای از تبیین در علوم اجتماعی می گشاید که در علوم طبیعی ممکن نیست.(با دانستن این که چه می خواهند و چه باور دارند و چه توقعی دارند به تبیین جمعی آن افعال می توان توفیق یافت).

 اصل محوری این نظریه این است که رفتار آدمیان، هدفدار و سنجیده است وبه عبارت دیگر بر آن است تا ثابت نماید که پدیده های اجتماعی محصول افعال هدفدار فاعلان عاقل است.از این روی در صدد بیان این مطلب است که حوادث اجتماعی ، حاصل جمع اعمال افراد بسیاری است که براساس محاسبات عقلانی عمل می کنند.

 براساس این نظریه شرایط لازم و کافی تبیین پدیده های اجتماعی را می توان در امور زیر خلاصه نمود:

1 . عرصه انتخاب که مقوم عرصه عمل است   

2 . استراتژی هایی که افراد عاقل و مدبّر در آن عرصه ها اتخاذ می کنند.

3 . حاصل جمع آن استراتژی ها

بنابراین می توان گفت که نظریه انتخاب عقلایی در پی آن است تا بیان دارد که چگونه در عرصه عمل، شکلی از رفتار ظاهر می شود که موجد پدیده های مشهود اجتماعی می گردد.

نظریه انتخاب عقلایی دارای مبانی است که به اختصار به آن اشاره می نماییم:

مبانی نظری اختیار عاقلانه: 

الف) فایده و اولویت

بنا بر نظریه عقلانیت کار فاعلانی عاقلانه است که در چارچوب اعتقادشان نسبت به تفوق ممکنه و عواقب محتمله شقوق، شقی را برگزینند که برای رسیدن به غایاتشان بهترین راه ممکن باشد.

توضیح آن که افراد در مقام عمل اهداف گوناگونی دارند که با مقایسه آن ها بر اساس مفهوم فایده آن چه را انتخاب می کنند که سودش بیشتر از ضررش باشد.(تئوری فایده بخشی)

ب) احتمال

عملی خاص ممکن است پیامدهای متعددی داشته باشد، اعم از مطلوب و نا مطلوب وهر کدام با درجه خاصی از احتمال .

مثال: در صورت احتمال آلوده بودن یکی از ده ظرف غذا برگزیدن آن غذا متضمن خطر است. احتمال برخورداری در این مورد 90٪ و احتمال آلوده بودن آن 10٪ است امّا نتیجه آن مسمومیت و در نتیجه بی اطمینانی است.

درست است که احتمال فایده در یکی بیشتر است امّا احتمال ضرر نیز وجود دارد امّا در دیگری سود حتمی است هر چند میزان آن کم است در این صورت بر اساس قاعده سود متوقع باید آن چه را که سودش حتمی است انتخاب نمود.

ج) قواعد تصمیم گیری 

از دیگر مبانی نظریه انتخاب عاقلانه رعایت قواعد تصمیم گیری است. در این روش انسان ها در مواجهه با رویدادهای سیاسی و اجتماعی با توجه به نوع عمل به یکی از دو شیوه زیر عمل نمایند:

1. فایده متوقع: انتخاب گزینه ای که سودش حتمی است. از بین گزینه های متفاوتی که برای انتخاب در اختیار دارد آن را برگزیند که دارای سود حتمی است.

2. قاعده بیشینی:

این قاعده در مواردی است که انسان در برخورد با پدیده ای می تواند انتخاب های متفاوتی انجام دهد امّا این انتخاب به گونه ای نیست که ضرورتاً برای وی سودمند باشد بلکه در مواردی که انسان ملزم به انتخاب یکی از شقوق است تنها ممکن است به این دلیل باشد که در بین احتمالات موجود بهترین است و شاید کمترین آسیب را برای شخص در برداشته باشد. در این صورت فاعل جمیع شقوق را بررسی می کند وآن گاه شقی را که در بین بدترین ها بهترین باشد را انتخاب می کند.

انواع عقلانیت (انواع انتخاب عقلانی)

  مساله عقلانیت به چند صورت قابل ارزیابی است:

الف) عقلانیت پارامتریک (parametric rationality)

       عقلانیت پارامتریک در صورتی است که در عرصه عمل و انتخاب بازیگران متعددی وجود ندارد و منافع یک بازیگر وابسته به منافع سایر بازیگران نیست. دراین روش بازیگر پس از بررسی شقوق و احتمالات مختلف راهی انتخاب  نموده و بر اساس آن منفعت مورد نظر را تامین می نماید.

ب) عقلانیت استراتژیک (strategic rationality)

         مواردی از انتخاب عقلانی هستند که پیامدشان بستگی به اختیار عامدانه تصمیم گیران عامل دیگر دارد. در عرصه عقلانیت استراتژیک بهره ای که نصیب شخص می شود  به اختیار دیگر بازیکنان متکی است لذا  در این جا هر یک از تصمیم گیران باید محاسبات عقلانی دیگران را به حساب آورد و با این فرض که دیگران هم تصمیم سنجیده و عاقلانه می گیرند به انتخاب شقی دست برد که سود وی را بیشینه می سازد. از این روی در این روش از قاعده فایده متوقع نمی توان سود جست بلکه باید از قاعده بیشینی بهره برد.

تئوری مسابقه

  یکی از مسایلی که پیرامون عقلانیت استراتژیک مطرح می گردد بحث از تئوری مسابقه است با این توضیح که به عنوان مثال در یک ارتش فرمانده باید دو چیز را در نظر بگیرد اول احتمالاتی هم چون وضع هوا و... و دوم عقلانیت استراتژیک ارتش مقابل. و ارتش مقابل نیز همین طور. و از آنجایی که تئوری مسابقه حالات گوناگونی دارد این امر موجب دور نیست.

این تئوری مبتنی بر تئوری فایده و نیز نفع طلبی عاقلانه آدمیان است.

مسابقه چند حالت دارد:

1.سر جمع صفر: برد این بازیگر برابر است با باخت دیگری مثل: پرتاب سکه برای یک بازیگر.

2. سرجمع ناصفر: مجموع برد و باخت ها صفر نباشد ومثبت ومنفی باشد.مثل:قرارداد سرمایه دار و کارگر.

3. سرجمع مثبت: در صورتی است که طرف برنده خسارت طرف بازنده را جبران کند. از طریق مذاکره ومعامله می توان به راه حل رسید.

دو راهی شخص زندانی( یکی از انواع مسابقه)

برای توضیح این بحث باید گفت که گاهی طرفین مسابقه تنها برای یک بار منافعشان به یکدیگر مرتبط است در این صورت سه راه پیش روی بازیگران است:

1.همکاری : در صورت همکاری هر دو یک امتیاز کسب می کنند.

2. ترک همکاری: در صورت ترک همکاری هر دو طرف یک امتیاز از دست می دهند.

3. یکی همکاری کند ودیگری ترک همکاری: در این صورت همکاری کننده دوامتیاز می بازد وآن که همکاری نکرده دو امتیاز می گیرد.

بنا بر چنین وضعیتی و بر اساس نفع طلبی عاقلانه و هم چنین استراتژی تعادل هر دو طرف ترک همکاری را  انتخاب خواهد نمود. مساله دو راهی شخص زندانی با امر اعتماد ارتباط دارد؛ در این راه اگر طرفین قرارداد همکاری ، مطمئن باشند که طرف دیگر نقض قرارداد نخواهد کرد و نیز اگر هر دو طرف  انگیزه ای اخلاقی برای حفظ قراردادهای منصفانه داشته باشند ، می توان بر معضله دو راهی زندانی چیره شد.

امّا صورت دیگر این وضعیت در جایی است که در موارد مختلفی منافع دو طرف با یکدیگر مرتبط است در این صورت ترک همکاری از یک طرف در دور اول موجب ترک همکاری طرف مقابل در دور بعد خواهد گردید بنابراین در چنین موقعیتی ترک همکاری عاقلانه نخواهد بود.

 هر چند این نظریه از جنبه های گوناگونی همچون: جامعه شناسی، روانشناسی ، علوم سیاسی و...(به قول  دیوید مارش و جری استوکر، 4 شیوه انتقاد از نظریه انتخاب عقلایی)مورد نقد واقع شده است امّا در این مجال ما بنا را بر بررسی و بیان این نقدها ننهاده ایم.

1. لیتل، دانیل، تبیین در علوم اجتماعی در آمدی بر فلسفه علم الاجتماع، ترجمه عبدالکریم سروش،تهران: موسسه فرهنگی صراط،1373،ص:63  
2. مارش، دیوید. استوکر، جری. روش و نظریه در علوم سیاسی. ترجمه: امیرمحمد حاجی یوسفی. تهران: ژ‍وهشکده مطالعت راهبردی، 1388. صص:157- 129