محیط زیست شهری چیست؟

گستردگی و تنوع مسائل زیست محیطیشهری و وابستگی و تاثیرات متقابل آنها بر هم، لزوم وجود مدیریتی جامع وواحد برای ساماندهی و تعریف پروژه های محیط زیستی شهرداری را نشان میدهد. یکی از اهداف اصلی ستاد علاوه بر تعریف، مطالعه و تحقیق در مورد پروژه های محیط زیستی، ایجاد بستری مناسب برای پرورش نیروهای کارآمد فکری و اجرایی وبا نگرش های نو در مدیریت شهری برای ایجاد تحول در شهرداری است. در اینراستا تعریف، پیشبرد و گزارش دهی از پروژه ها با شکلی خاص و رویه ای ثابت ومنظم صورت می پذیرد.

توسعه شهری و محیط زیست

شهرها محل تجمع یا کانونساختمانها، تولید، مصرف و رفت و آمدند و برای تداوم روند فعالیت و حیات خودبه نهاده هایی شامل کار، سرمایه، فناوری، منابع طبیعی و فضا نیاز شدیددارند .

مصرف و رفت و آمدند و برای تداوم روند فعالیت و حیات خود به نهاده هاییشامل کار، سرمایه، فناوری، منابع طبیعی و فضا نیاز شدید دارند .

فهرست عوامل گوناگون دخیل در فرآیند عمران وتوسعه شهری بخوبی نشان می دهد که برقراری توازن و تعادل در راستای نیل بهتوسعه پایدار شهری تا چه اندازه مهم و در عین حال دشوار است.برای مثالارتقای سطح رفاه شهروندان از طریق افزایش میزان درآمد و تولید، در صورتتساوی سایر شرایط، به معنای نیاز به فرصت های شغلی بیشتر، خودروی شخصیبیشتر و مسکن بیشتر است که به نوبه خود، فضای بیشتر و منابع طبیعی بیشتریرا طلب می کنند.از این رو ارتقای سطح رفاه از طریق افزایش میزان درآمد،تقلیل و تضعیف محیط طبیعی را به دنبال دارد و چون موجودات انسانی، بخشی ازبدنه طبیعت اند و درست همانند خورد و خوراک و پوشاک و سرپناه نیازمندارتباط با آن هستند، این امر به نوبه خود سطح رفاه را کاهش می دهد.

با نگاهی دقیق نقش سه جانبه و در هم تنیده بنیانهای جغرافیایی در فرآیند توسعه شهری از این قرار خواهد بود:

۱- منبع تولید نهاده.

۲- فضایی برای استقرار جمعیت و فعالیت.

۳- محل تأمین نیازهای عاطفی و جسمی (فیزیکی ) انسان، یعنی به عنوان یک کالای مصرفی.

این نقش سه گانه، با سوق دادن هر خط مشی ورفتار مرتبط با طبیعت به سمت موضعی محوری در فرآیند توسعه شهری، نیازی برایارائه راهکارها و راه حل های ابتکار آمیز به وجود می آورد که قادر باشند«بده بستان» های بعضاً پر مشقت بین نیازها و اولویت های مختلف را که بسیاریاز آنها ضروری و اضطراری و در عین حال، مغایر همدیگرند، کاهش دهند. ایننیازها و اولویت های مغایر و متضاد به دلایلی که در پی می آیند، در شهرهایدر حال توسعه، بیشترین فشار را بر مردم وارد می آورند:

▪ به دلیل ضعف و کمبود فناوری و سرمایه، استفاده از منابع غالباً با اسراف و اتلاف شدید همراه است.

▪ فقر و تنازع روزمره برای بقا، محل چندانیبرای توجه به نیازهای نسل های آتی باقی نمی گذارد. فناوری قادر است بر پارهای محدودیت های تحمیلی از سوی طبیعت چیره شود، اما فناوری غالباً پر هزینهو خارج از حد توان افراد فقیر و محروم است و لذا چون از عهده تأمین مخارجمثلاً بولدوزر برای شخم پلکانی تپه ها بر نمی آیند، خانه های خود را غالباًدر مسیر بستر های سیلابی پر خطر بنا می کنند.

● شهرها و بنیان های زیستی

این رابطه سه جانبه بین طبیعت و شهرها منشأ شکل گیری و پیدایش شهرها در گذشته بوده و در آینده نیز خواهد بود.

شهرها سازه های فیزیکی اند که به دست انساندر دل طبیعت برپا شده اند.شهرهایی خوش طرح و خوش ساخت به لحاظ زیبایی شناسیبا طبیعت هماهنگی دارند، اما در خلال سده بیستم رابطه بین شکل ظاهری شهر(یا محیط ساخته شده ) و طبیعت باعث شده است عوامل تنش آفرین پایان ناپذیریبه وجود آیند و بحث ها بر سر طراحی شهری بالاگیرد.

از این رو در شهرهای پر تراکمی مانند برلین ونیویورک که اغلب ساختمانهایشان دارای شکل هندسی مشابهی هستند، اگرچهدسترسی به فضای باز به راحتی امکان پذیر بود اما در داخل ساختمانها فضایچندانی برای طبیعت وجود نداشت. نظریه باغ شهر که به عنوان یک راهکار از سوی«ابنزر هاوارد» در واپسین سالهای سده نوزدهم مطرح گردید در واقع پاسخی بهمشکل شهرهای بیش از حد متراکم و در هم فشرده بود.پیشنهاد یا نظریه تأسیس«شهر برجها» در یک عرصه باز پارک مانند یکی دیگر از این راه حل ها بود. پیشنهاد نخست در پی بازگرداندن مردم به دامان طبیعت از طریق ایجاد سکونتگاهی با شکل و شمایل جدید در قالب «شهر - روستا» بود.هدف از طرح پیشنهاددوم، جبران خسارت وارده بر مردم بر اثر عدم تماس روزمره مردم با طبیعت ازرهگذر ایجاد فضای خصوصی و نیمه خصوصی در بالکن ها و در اراضی پارکهای حول وحوش آسمان خراشها یا برجهای آپارتمانی بود .

اصولاً شهرها بهعنوان عمده بهره برداران اقتصادی زمین، مدام منابع بیشتری را طلب می کنند وپیوسته از مراکز شهری به سمت حومه های شهری و از حومه ها به سمت مناطقبرون حومه ای (خارج از محدوده حومه ها) در حال گسترش هستند و مردم را روزبه روز از مواهب و از عرصه های طبیعی دورتر و دورتر می کنند.بنابراین درفرآیند برنامه ریزی شهری باید بازارهای ملک و املاک را در نظر داشت تاتعادل لازم بین فضای ساختمانهای شهری و چشم اندازها یا عرصه های باز طبیعیبرقرار گردد.تنش و کشمکش بین رشد فضایی شهر، لزوماً محترم شمردن بوم سازهها و تقلیل روز افزون منابع، یکی از جدی ترین تضادها را فراروی بشر قرنحاضر قرار داده است.تنها خبر خوشایند در این بین آن است که توسعه پایدار میتواند بر چالش های مبتلا به روندهای فقر زدایی (کاهش فقر ) و مبارزه باتخریب محیط زیست فائق آید و شهرهای غنی تر را در تولید نیروهای جدید وشرایط جدیدی که در راستای پشتیبانی از سیاستهای زیست محیطی پایدار قرارداشته باشند یاری رساند زیرا از این رهگذر :

۱- نیاز به متوازن ساختن عوامل بوم شناختی و شرایط ناظر بر اسکان و محل اسکان انسان، جدی تر و شدید تر می شود.

۲-احتیاج مستقیم و فوری به طبیعت شدت می گیرد.

۳- فناوری پیشرفته، روند کاهش آلودگی را تسهیل و در مصرف انرژی و منابع صرفه جویی می کند.

۴- شناخت بیشتر و بهتری از دغدغه ها و نگرانی هایی که ممکن است در دراز مدت روی دهند به دست می آید.

الزامات زیست محیطی، تصمیم سازان شهری راوادار به ورود در عرصه رقابت بر سر توسعه پایدار می سازد تا شهر، نظام حمل ونقل و شرایط و شیوه های تولید را به گونه ای سازماندهی کنند که روز به روزبیشتر به سمت پایداری در حوزه محیط زیست سوق یابند.

● چالش های فراروی محیط زیست شهری

هیچ شهری از آمادگی کامل برای تضمین پایداریخود در آینده برخوردار نیست.تمام شهرها به واسطه رشد روز افزون مصرف کالا،شرایط اقلیمی را تغییر می دهند، مواد شیمیایی سمی تولید می کنند، در انقراضگونه های مختلف حیات و در تخریب جنگلها و منابع جنگلی نقش فعالی دارند. ازآنجایی که بسیاری از شهرهای شمالی و شمال غرب ایران در کنار دریاها قراردارند، بخش عظیمی از آلودگی آبها و تخریب منابع دریایی حاصل فضولات شهریاست.تعداد شهرهایی که کاهش مشکلات زیست محیطی در آنها گزارش شده بسیار اندکاست.مشکلات مربوط به محیط زیست شهری، از جمله آلودگی هوا، استفاده بی رویهاز منابع آب، تغییرات اقلیمی و تخریب و انهدام منابع، با در هم نوردیدنمحدوده های شهری، سلامت، سعادت، رفاه و مشاغل شهروندان را به مخاطره میاندازند.شهرها از بعد زیست محیطی هم تهدید به شمار می آیند و هم فرصت.تهدیداز آن جهت که تمرکز بالای جمعیت، تولید، مصرف انرژی، آب، کالا و خدمات دریک مکان، فشار بسیار شدیدی را بر محیط زیست محلی و منطقه ای و جهانی واردمی آورند. از این رو شهرها نقش محوری در تخریب محیط زیست ایفا میکنند.پدیده صنعت گرایی به دلیل رشد شدید و استثمارگرانه تولید از همان بدوشکل گیری، منابع و حوزه های طبیعی را آماج تخریب و ویرانی قرار داد.اینپدیده اگرچه ساخت شهرها وابنیه بسیار دیدنی و جذاب را ممکن ساخت، ولی درعینحال به اعتقاد بسیاری از ناظران ناباورانه در دیگر مکان ها، طبیعت را بهمسلخ نابودی سپرد و چشم اندازها و مناظر فراوانی را به ویرانی کشید.

در شهرهای امروزی، انواع جدید تری از فضا سازی ها و چشم اندازهای ویرانگر شکل گرفته است.

شبکه های وسیع و گسترده از بزرگراه ها، مراکزخرید، کارخانه ها و مناطق تولید، مسکن های واقع در حومه های شهری، مراکزتفریح و سرگرمی، مراکز و تأسیسات ورزشی، انبارهای بزرگ و مناطق اداری را بههم متصل می سازند.از بین این بزرگراه ها، خطوط راه آهن و شبکه های دیگریعبور می کنند که فضای باز اطرافشان به درد هیچ کاری نمی خورد.گسترش بی رویهمناطق شهری، سال به سال، بوم سازه های شکننده و یا طبیعی را که تاکنون بههر دلیلی بکر و دست نخورده باقی مانده است بیشتر مورد هجوم قرار میدهند.اینک شهرها به نقاط درهم گره خورده مصرف آب و انرژی و به مراکز تولیدآلودگی های شدید تبدیل گردیده اند.رشد روز افزون نیاز به آب، فاصله هایی کهآب باید تا رسیدن به دست مصرف کننده طی کند، مدام افزایش می دهد و همینامر و فعالیت های زراعی و بوم سازه ها تأثیر شدیدی از خود برجای می گذارند. شهرها در قالب مجموعه هایی متشکل از ساختمان های غالباً مرتفع، بخشی ازخاک را به خود اختصاص می دهند یا مناطق وسیعی را مسدود می سازند و یا بهمحل انباشت زباله و مواد سمی تبدیل می کنند. بازیافت مواد آلی اگرچه بهلحاظ فنی، معمولاً امکان پذیر به نظر می رسد، اما کاری غالباً پر هزینه ودشوار است.قسمت هایی از شهرها به تدریج غیر قابل سکونت و به لحاظ بهداشتی،غیر قابل زیست می شوند.در پاره ای موارد مناطق وسیعی از شهرها پس از گذشتمدتی از کاربرد به عنوان مناطق ممنوعه دارای خطر شناخته شده و ورود به آنهاممنوع می شود.در برخی موارد نیز نادیده گرفتن طبیعت ونیازهای آن در غالبتوسعه و عمران شهری و یا روی آوری به توسعه در مکان های خطرناک، پدیده هاییچون رانش زمین یا بروز سیلاب های ویرانگر را به دنبال دارد.برنامه ریزیهای کند و حساب نشده و ضوابط غیر واقعی بدون توجه به استانداردهای لازم، دربسیاری از موارد سبب می شود مردم فقیر ناچار به سکونت در مناطق پرخطری کهمدام در معرض انواع تهدیدهای جدی طبیعی و غیر طبیعی قرار دارند؛ بشوند.

به رغم وسعت تخریب در حوزه محیط زیست شهری،شهرها به نوبه خود راه حل بالقوه نیز به شمار می آیند و یا حداقل مزایاییبرای مردم به همراه دارد.تمرکز مردم، فعالیت های تولیدی و ساختمان ها در یکنقطه، فرصتی است که موجب صرفه جویی در کاربرد منابع یا کالاهای زیست محیطینادر و کمیاب می شود.بخش عظیمی از کل انرژی مصرفی در شهرها صرف گرمایش وسرمایش، تولید و جابه جایی و حمل و نقل می گردد. صرفه جویی در انرژی، یکاصل یا هدف اقتصادی و سیاسی عمومی است که شهرها می توانند در این زمینهتوفیق زیادی حاصل نمایند.زیرا فناوری های انرژی اندوز، در سریعتر و راحتتراز مناطق دورافتاده و پراکنده شده اشاعه و منتشر می شوند.گرمای حاصل ازفرایند تولید انرژی را می توان به جای رها کردن در آب یا هوا صرف گرمایشمورد نیاز ساختمان ها کرد.زندگی به شکل متراکم و انبوه، بازدهی و بهره وریانرژی را بالا می برد و آنها را به لحاظ اقتصادی، کار آمد تر و پایدار ترمی سازد.

● آگاهی زیست محیطی ؛ پیش شرطی برای اقدام به عمل

بیشتر شهر نشینان کاری به فرایندهای تولیدکالاهایی که مصرف می کنند ندارند و اطلاعاتشان هم درباره عواقب و پیامد هایبوم شناختی حاصل از این فرایندها بسیار محدود و اندک است.برآورد فضای بومشناختی مورد نیاز، به عنوان اقدامی در راستای پر کردن خلأ اطلاعاتی بومشناختی می تواند جای فقدان تجربه شخصی در این زمینه را بگیرد.این اقدام درواقع روشی برای ارزیابی کردن مقدار و مساحت زمین حاصلخیزی است که برایتولید انرژی و مواد مورد نیاز به آن احتیاج داریم تا بتوانیم خود را از دستمواد زائدی که بر اثر شیوه های زندگی امروزی در شهرها تولید می شوند، خلاصسازیم.شاخصی که برای این کار استفاده می شود، معیار ساده ای است که مقدارفضای بوم شناختی مورد نیاز برای حیات روزمره را حتی در مورد شهرهای پرتراکم، مشخص می سازد.این معیار به سادگی نشان می دهد که بیشتر شهرها هنوزهم تا چه حد از توسعه پایدار فاصله دارند و دیدگاههای ناظر بر پایداری هنوزهم تاچه اندازه از فرهنگ حاکم بر زندگی شهری و از مباحث و مجادلات سیاسیشهری دور هستند.

مقولاتی که در تقلیل این خلأ مؤثر واقع می شود به شرح ذیل می باشد :

ـ سازماندهی کارآیی انرژی

ـ مسئولیت پذیری تولید کننده

ـ زنجیره ها یا چرخه های تولید و مصرف

ـ حفاظت منابع

ـ استفاده مجدد و بازیافت مواد زائد

ـ مدیریت مصرف بهینه آب

ـ محیط زیست و توسعه شهری

مسائل زیست محیطی شهری، بستگی به مراحل توسعههر شهر دارد. پائین بودن یا فقر کیفیت کالاهای مصرفی اولیه در شهرهای روبه توسعه معضل موازی دیگری را در قالب ضعف یا فقر کالاهای زیست محیطی بهدنبال دارد که به دشمن محیط زیست تبدیل می شود.لذا فقر، بزرگترین دشمن مردماست.فقر، فناوری های آلوده کننده و کثیف وزندگی ناسالم و غیر بهداشتی دستدر دست هم و به موازات همدیگر حرکت می کنند.این بحران مستقیم و بلاواسطه ونگرانی های جهانی را نمی توان از هم مجزا دانست زیرا این دو به رغم متمایزبودن از هم، به یکدیگر گره خورده اند.منابعی را که صرف مبارزه برای جلوگیریاز گرم شدن کره زمین می شود نمی توان برای ممانعت از آلودگی آبها و یاکاهش نرخ مرگ ومیر به کار گرفت.بده- بستان بین اهداف مختلف، گزینه ها وراهکارهای دشواری را فرا روی حاکمان شهری و ملی و نیز تک تک افراد جامعهقرار می دهد.این بده - بستان ها را می توان درپاره ای موارد شدیداً کاهشداد. برخی ابتکارات و نو آوری ها می توانند فقر در آمد و فقر زیست محیطی راتوأماً هدف قرار دهند.اما تا زمانی که انواع کمبودها و نارسایی ها درزندگی ما حاکم است این فقرها از بین نخواهند رفت.همه شهرها در کوتاه مدتناچارند گزینه های دشواری را انتخاب کنند.در دراز مدت و میان مدت، اما،پیشرفت های فنی و ساختاری می توانند با کاهش میزان بده- بستان ها واختلافات، راه را برای تحقق همزمان افزایش سطح بهره وری نیروی کار و صرفهجویی در انرژی مورد نیاز فعالیت های تولیدی، هموار سازد.در عین حال می توانبده - بستان بین کالاهای بازار مصرفی و کالاهای زیست محیطی را به میزانبیشتری کاهش داد.البته نیل به این مهم، عواملی چون سرمایه گذاری و پژوهش،تعدیل رفتار و توسل به شیوه های بهینه در مدیریت دولتی را طلب میکند.مواردی که لازم است در خصوص تمام مسائل و مشکلات و راه حل های ناظر برآنها موردتوجه قرار گیرد بدین شرح است :

▪ تلاش بی وقفه و مستمر برای اصلاحات در راستای نیل به پیشرفت های فنی مورد نیاز

▪ استقبال تک تک افراد جامعه از روند اصلاح و تعدیل رفتار و نیز خواست و تمایل سیاستمداران به خلق انگیزه های شایسته و استقرار چارچوب های اصلاحی مناسب توسعه و عمران، ساختار اقتصاد محلی و به تبع آن، شکل و ماهیت مسائل زیست محیطی را عوض می کند.کاهش مصرف انرژی مورد نیاز فعالیت های اقتصادی شهرها باعث می شود که در روندتوسعه اقتصادی، از شدت آلودگی ناشی از مصرف بالای انرژی کاسته شود و این امر به نوبه خود به معنای آن است که در چنین شرایطی می توان مسائل مربوط به محیط زیست محلی را حل کرد.از سوی دیگر، توسعه اقتصاد شهری، افزایش سطح در آمدها را به دنبال دارد که این امر نیز به افزایش میزان عبور و مرور، افزایش تقاضا برای فضای بیشتر و نیز افزایش انرژی سرمایشی و گرمایشی منجر می گردد.در نتیجه مشکلات و معضلات جهان شمولی همچون تغییرات اقلیمی شدت می گیرد. پیشرفت های به عمل آمده در زمینه غلبه بر فقر زیست محیطی، تابع روند خطی نیست .مثلاً شهرهای غنی ممکن است به رغم بهره مندی از شرایط مناسب، دارای فقر زیست محیطی باشند، زیرا آلودگی به خودی خود بر طرف نمی شود.افزون بر این خطرات شدیدی اینگونه شهرها را تهدید می کند، چراکه انتشار گاز کربنیک در حد گسترده، شرایط اقلیمی و پایه و اساس رونق شهری را به مخاطره می افکند.در بسیاری از شهرهایی که مراحل اولیه تکامل جمعیتی را طی می کنند رشد درآمد می تواند افزایش آلودگی را به دنبال داشته باشد، زیرا افزایش سطح در آمد موجب شکل گیری الگوهای مصرف جدیدی می شود که به منابع بیشتری نیاز دارند و این در حالی است که به دلایل مشخص، فناوری هایی که آلودگی های کمتری نسبت به قبل تولید کنند در این گونه شهرها به کار گرفته نمی شود.

محیط زیست شهری چیست؟

مطالب مشابه :

توسعه پایدار شهری ، مفاهیم ، تعاریف

اقتصاد شهری چیست؟و منابع کسب درامد شهرداری ها چیست؟

توسعه پایدار(Sustainable development)چیست؟

توسعه پایدار

محیط زیست شهری چیست؟

برنامه ریزی استراتژیک توسعه شهری(CDS) چیست؟

معماری پایدار چیست؟

برنامه ریزی شهری چیست

توسعه روستایی چیست؟