تاريخچه سفالگري

تاریخچه :
شاید اولین صنعت ساخته دست بشر از خاک بوده ، سفالگری یکی از قدیمی ترین صنایعی است که زادگاه آن میهن کهن سال ما ایران است . قرائن موجود از آثار کشف شده گویای این حقیقت است که تاریخ سفالگری در ایران از هزاره هشتم پیش از میلاد آغاز ، مردمان آن دوران علاوه بر کشاورزی برای کارهای روزانه و مراسم مذهبی اشیاء گوناگونی را می ساختند که پس از قرنها تکامل و کشف آتش به شکل سفال در آمد .
در 6000 سال پیش از میلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت در صنعت سفال دیده می شود در 3500 سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که آن را با دست می گرداندند ساخته شد . پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی را در این صنعت بوجود آورد . با آغاز دوران اسلامی به علت روح سادگی و بدور از تجمل پرستی فرهنگ اسلامی و همچنین به دلایل اقتصادی به صنعت سفال سازی توجه بیشتری معطوف گردید . بزرگترین و مهمترین موفقیتی که صنعتگران در این دوره کسب نموده اند به کاربردن رنگهای متنوع و بسیار زیبا در لعابهای ظروف سفالین بوده و از ظروف بسیار عالی هنری تا ظروف ساده همه دارای خواص تزئینی ویژه ای است که از خصائص هنر و صنایع اسلامی به شمار می آمد . گرچه نقوشی که روی این ظروف به کار برده می شود جنبه تزئینی آنها اساسی است ولی برای سازندگان و کسانی که آنها را به کار می برند ، بسیار بیش از تزئین اهمیت داشته است هنرمندان با حفظ اصالتهای بومی به حفظ و اشاعه این صنعت اصیل پرداخته و سعی بر این بوده است که با بالابردن کیفیت جنس و طرحها و مصرفی کردن محصولات سفالین در سطح شهرها علاوه بر مصرف روستایی و بومی به حفظ و اشاعه این صنعت اصیل پرداخته و سعی بر این بوده است که با بالابردن کیفیت جنس و طرحها و مصرفی کردن محصولات سفالین در سطح شهرها علاوه بر مصرف روستایی و بومی آن ، گامهای مفیدی برداشته شود .

وضعیت چند سال اخیر سفالگری :
به دنبال سقوط قاجاریه و قطع نسبی و تدریجی روابط تجاری و سیاسی گذشته ، مجدداً گروهی از دست اندرکاران صنایع دستی به ویژه در مناطق روستایی به احیاء رشته های مختلف صنایع دست ساز و از جمله سفالگری روی آوردند و به پشتوانه عشق و علاقه ای که به کارشان داشتند و نیز با حمایت سازمان صنایع دستی ایران توانستند آب رفته ای را تا حدودی به جوی برگردانند و به این هنر کاملاً نابوده شده هویتی تازه ببخشند . به طوریکه هم اینک سفالگری یکی از برجسته ترین و معروف ترین تولیدات دست ساز ایران را تشکیل می دهد و علاوه بر ساخت کوزه های آبخوری ، گلدانهای سفالی و انواع دیگر وسایل مصرفی که صرفاً فاقد ارزشهای هنر ی است و تهیه و تولید آنها تقریباً در اکثر مناطق روستایی و حتی بسیاری از مناطق شهری کشورمان رواج دارد ، ساخت انواع محصولات مصرفی با ویژگیهای هنری نیز در بسیاری از مناطق کشور رایج می باشد و مناطقی نظیر لالجین ( در استان همدان ) ، روستای مندگناباد ( در استان خراسان ) ، بخش میبد ( در استان یزد ) بخش زنوز ( در استان آذربایجان شرقی ) ، سیاهکل ( در استان گیلان ) ، جویبار (در استان مازندران) و نیز شهرهای قم ، تهران ، تبریز ، شهرضا ، ساوه ، کرج ، استهبان ، نظنز ، اصفهان و ... جزء مراکز اصلی سفالگری ایران به شمار می آید و محصولات تولیدی سفالگران این مناطق ، ضمن داشتن جنبه های قوی مصرفی در محل تولید و رفع قسمت اعظم احتیاجات محلی به تهران و دیگر شهرهای کشور فرستاده می شود و حتی سرامیک و سفال پاره ای از مناطق دارای جنبه صادراتی می باشد و در بازارهای جهانی نیز از استقبال خوبی برخوردار است .

سفالگری در حال حاضر :
سازمان صنایع دستی ایران از بدو تأسیس خود کوشیده است با شناسایی مناطقی که کار سفالگری هنوز در آن وجود دارد ، با حفظ اصالت های بومی ، به توسعه و اشاعه این صنعت قدیمی و پر پیشینه بپردازد . سعی سازمان صنایع بر این بوده است که با بالابردن کیفیت جنس و طرح سفالهای مناطق مختلف کشور به مصرفی کردن محصولات سفالی در سطح شهرها (علاوه بر مصرف روستایی و بومی آن ) بپردازد و درقالب این سیاست از موفقیت قابل توجهی به صورت صادر کردن سفال ایران به خارج نیز برخوردار بوده است .
طرز کار سفال سازان ایران وهمچنین ابزار کار آنان کم و بیش همانند است ، صنعتگران محلی که غالباً کار اصلی شان کشاورزی و سایر مشاغل روستایی است در اوقات فراغت خود به تولیدسفال می پردازند و معمولاً در فصل زمستان که وقت بیشتری دارند ، خاک مصرفی سالانه خود رااز معادن نزدیک استخراج می کنند . ( باید خاطرنشان ساخت که خاکهای معمولی ناخالصی هایی از قبیل ماسه ، آهک و غیره دارند که برای ساختن سفال مناسب نیست . ) سپس خاکهای استخراج شده رادرمحلی نزدیک کارگاه انبار می نمایند .
کارگاههای سفال سازی همیشه درنزدیکی معادن خاک قابل استفاده سفالگری به وجودمی آید زیرا مقرون به صرفه نخواهد بود که خاک را از محل دوردستی به کارگاه بیاورند . ترکیبات خاک هرناحیه ای کم وبیش با ناحیه دیگر فرق دارد . مثلاً خاک لالجین همدان کمی شبیه به خاک علی آبادتهران است ، ولی با خاک قمشه (شهرضا) و باخاک مشهد تفاوت زیادی دارد. خاک لواسان که دارای چسبندگی زیاد است به تنهایی نمی تواند مصرف شود و آنرا برای اصلاح خاکهایی که چسبندگی کافی ندارند به کار می برند و خاک شمال به علت وجود ترکیبات آهن ، قرمز رنگ است .
درایران به طور کلی دونوع خاک مورداستفاده سفال سازان قرار می گیرد : خاک رس که در همدان ، تهران ، گیلان ، مازندران ، اصفهان و به طور کلی دربیشتر نقاط ایران وجود داردو دیگر خاک سفید که ترکیبی از کوارتز ، کائولن و سیلیس است و در بعضی نقاط ایران مانند زنوز آذربایجان ، منگاباد ، میبد یزد ، استهبان فاس و شهرضا قابل تأمین است .

سفال و سرامیک در میبد :
دراستان یزد به ویژه شهرستان ميبد هنر سفالگری و سرامیک سازی از گذشته های بسیار دوررایج بوده و هم اینک باسعی و کوشش دست اندرکاران این هنر و همکاری سازمان صنایع دستی ایران کارگاههای قدیمی وپراکنده به صورت مجتمعی فعال و تولیدکننده انواع گونان فرآورده سفالین و سرامیک درسطح استان به شمار می آید .
سفال سازان ابتدا خاک مورد مصرف را تهیه و چون خاک رس منطقه میبد ازچسبندگی زیادی برخوردار است آنرا به داخل حوضچه های موجود داخل کارگاه منتقل نمی کنند و مستقیماً آن را به گل و به وسیله پا ورز می دهند تا چسبندگی لازم را بدست آورده وآماده برای چرخکاری می شود ، سپس آنرا به اندازه های دلخواه گلوله می کنند که آن راچانه می نامند . معمولاً برای اشیاء بزرگتر از گل سفت تر و برای اشیاء کوچک تر از گل نرمتر استفاده می کنند .
در این منطقه سفالگری با خاک سفید نیزانجام می شود و پس از پختن سطح سفال آنرا با لایه ای از خاک سفید خالص تر که ترکیباتش در هرمنطقه فرق می کند و به صورت دوغاب در می آید ، می پوشانند و سپس با رنگهای متنوع آن را نقاشی می کنند و درنهایت تمام سطح سفال را با لعاب شفاف بی رنگی پوشانیده و می پزند . نقوشی که روی سفالهای میبد به چشم می خورد یکی تصویر خورشید است که در واقع از خورشید درخشان مناطق حاشیه کویر الهام گرفته شده و به صورت زن نقاشی می شود که اصطلاحاً « خورشید خانم » نامیده می شود و دیگر تصویر گلهای تزئینی ، ماهی و پرنده است که به نظر می رسد ماهی را به کنایه از آب نقش می زنند ، که دراین منطقه اهمیت حیاتی دارد .
به عبارت دیگر نقوش این سفالها بازتاب محیط زندگی و آرزوهاو خواسته های پدید آورندگان آن می باشد . این نقوش بیشتر با رنگهای آبی ، سبز ، زرد و خطوط ظریف سیاه نقاشی می شود و از اصالت و زیبایی خاصی برخوردار است .
در میبد با خاک رس اشیایی از قبیل کوزه و لانجین نیز می سازند که صرفاً مصرف محلی دارد . اثری هم هست از M.Centlivres-Demont ( ویسبادن ، 1971 ) درباب کوزه گری و سفال پزی میبد ، این همان هنری است که در یزد بدان « کباره پزی » هم می گویند .
کباره ( Kebareh ) درست به معنی سفال است .
لازم به ذکر است که از سال 1339 تا 1345 در حدود 25 نفر سرامیک ساز در این منطقه از سنین بین 18 تا 60 سال به مرض سل مبتلا و موجبات مرگ آنان رادر سنین جوانی فراهم آورده است و همین مسئله باعث رویگردانی کارگران سرامیک ساز از این صنعت هنری شده است.
سرامیک سازان ، خاک سفید که ترکیبی از کوارتز ، سیلیس و کائولن است را با بنتونت مخلوط و گل مورد نیاز را تهیه می نمایند . پس از تهیه گل کار شکل دادن با چرخ سفالگری آغاز و وقتی شکل موردنظر تهیه شد ، آنرا در مقابل آفتاب می گذارند تا خشک شود .
در تهیه لعاب موادی چون سنگ سیلیس ، شیشه ،گیره یاب و کتیرا مورد استفاده قرار می گیرد . ابتدا سنگ سیلیس و شیشه رابه کمک دستگاه بال میل به اضافه مقداری آب ( جهت جلوگیری از پخش شدن گرد شیشه و سنگ سیلیس در هوا به هنگام خردکردن آن و با استفاده از ماسک برای جلوگیری از استنشاق هوای آلوده آنها را ) به صورت پودر در آورده ، پودر سیلیس و شیشه تهیه شده را با گیریاب و کتیرا و مقداری آب مخلوط و لعاب موردنظر حاصل می شود . صنعتگران معمولاً دو دفعه فرآورده رالعاب می زنند یکبار قبل از ایجاد نقش و بار دیگر پس از آن در مرتبه اول پس از آغشتن اشیاء به لعاب آنرا جلوی آفتاب خشک می کنند . سپس با رنگهای متنوع و تهیه شده بر روی آنها نقش و خطوط موردنظرایجاد و مجدداً مقابل آفتاب قرار می دهند و سپس برای بار دوم لعاب زده و پس از آنکه کاملاً خشک شد به درون کورهآفتاب قرار می دهند و سپس هنگامی که محصول برای بار دوم لعاب زده می شود ، نقش آن کاملاً محو می گرددکه همان نقاشی زیرلعابی نامیده می شود و ظاهر شدن نقش پس از گذراندن اشیاء درون کوره و دادن حرارت به آن نشانه پخت کامل محصول است . بدین ترتیب که سرامیک ساز هر چند لحظه یک بار از روزنه جدار داخل کوره را تماشا می کند. زمانی می رسد که نقش از زیر لعاب کاملاً نمایان می گرددو حبابهایی بر روی اشیاء دیده می شود . پس از محو شدن حبابها و ظاهر شدن نقوش روی محصول که مدت زمان آن حدود 8 ساعت طول می کشد ، کوره را خاموش می کند و سرد شدن محصولات داخل کوره به زمانی حدود 1 تا 3 روز احتیاج دارد . پس از این مدت فرآروده ها از کوره خارج کرده و برای فروش آماده می کنند . دست ساخته های سفالی و سرامیک هر یک وجه مشخصه ای داشته و از یکدیگر متمایز می باشد . این وجه تمایز به علت ویژگیهای خاص بومی و نقوش محلی هر ناحیه است . نقوشی که روی فرآورده های سفالی وسرامیک میبد یزد به چشم می خورد در نوع خود بی نظیر و معروف ذوق و اندیشه فرهنگ این دیار است .

چگونگی دستگاههای سرامیک وسفال سازی

الف) نحوه اجرای کار :
دستگاه سرامیک سازی تشکیل شده ازدو رکاب که وسیله اهرمی عمودی به صفحه فلزی مدوری متصل است و یا باپا ویابه وسیله دینام برق صفحه مزبور به حرکت در می آید و استاد کارپشت دستگاه روی سکو ، طوری نشسته که صفحه مدور جلوی روی او قرار دارد و با پا و یا دینام آنرا می چرخاند .روی صفحه مقدار دو سه کیلیو گل های خمیرشده قرار داردو تقریباً حالت قالبها را به آن می دهند که بستگی داردبه جنسی که می خواهند بسازند . سپس مقدار گل خمیر شده را با دست نیز به شکل تقریبی جنسی درآورده و چون ظروف موردساخت دارای گودی می باشد، گودی آن رابه طور وارونه روی خمیر قالب روی صفحه قرار می دهند و چون مرتب صفحه در حال چرخش است به وسیله تیغهای فلزی رویه آنراصاف می نمایند و یا به کمک همان تیغه ها شیارهایی به آن داده تا تزئین گردند . پس از آنکه تزئین داده شدآنهابه مدت دو تاسه روز در آفتاب می چینند تا خشک شود .
لازم به یادآوری است اگر مرحله لگدکردن و ماساژ گل ها کم باشد موقعی که در آفتاب برای خشکشدن می گذارند ترک ترک می شود و ممکن است خرد گردد .
مصنوعات عمده ای که در میبد ساخته می شود عبارتنداز : گلدان ، انواع ظروف ، قندان ، کوزه ، قلیان ، میوه خوری ، شیرینی خوری و ...

ب) مرحله نقاشی :
مصنوعات گوناگون به وسیله رنگ های مختلف رنگ آمیزی می شوند . رنگهایی که به کار می روند به استثنای رنگ سیاه که سیاه قلم نامیده می شوند ، باید از خارج از کشورتهیه گردد. این رنگها کلاً نسوز هستند و در آتش وحرارتهای بسیار زیادی که درکوره ایجادمی گردد سوخته و از بین نمی روند . پس از نقاشی ظروف آماده لعاب دادن هستند.
مرحله لعاب دادن قدیمی :
در قدیم از بوته هایی به نام « اشنو » که از بیابان تهیه می شد برای لعاب دادن استفاده می شد اشنونیز برای شستن لباس به جای صابون مورد استفاده قرار می گرفت. در لعاب دادن روی سرامیک ، بوته های مزبور را می سوزاندند و ازسوختن آن زغالی به نام کریا ( قلیا ) که اصطلاح خودشان است به دست می آمده و آن را با خاک شیشه ( سیلیس ) مخلوط نموده به مقدا 3/1 آنها نیز کتیرا اضافه می کردند . این مخلوط ( زغال اشتو ، سیلیس و کتیرا ) رامدت 4 تا 5 ساعت درکوره می گذاشتند تا به صورت خمیر مذاب درآید. خمیررا در آسیابی به نام « کن کاسه » خرد کرده و پس از الک کردن مخلوط خشک لعاب بدست می آمده است . این گردرا درآب ریخته و ظروف را در داخل آن عبور می داده اند و پس از خشک شدن در آفتاب ، به مدت 10 تا 12 ساعت در کوره با حرارت زیاد می پختند .
تمام موارد و دستگاههای کار ، تولیدداخل کشور است . از زنوز آذربایجان ، طبس و قم خاکهای نسوز آورده می شود و طبق باسکول 7 تا 8 نوع خاک با هم مخلوط می شود ، به وسیله بالمیل ( آسیاب گلوله ای ) کار سایش مواد را انجام می دهند و با آب 20 تا 10 ساعت کارمی کنند . دوغاب ( گل با مقدار زیادی آب ) بیرون آمده و مواد داخل بالمیل ، مواد اولیه برای بدنه است .

تولید ظروف خام کارگاه :
مواد در این سالن آمده و یک قسمت دوغاب را به صورت اولیه استفاده می کنند . قالبها از گچ صنعتی است ، کمی از گچ معمولی بالاتر است . دوغاب را داخل قالب ریخته بعد از حدود10 دقیقه مقدار باقیمانده تخلیه می شود و مقدار لازم برای تولید مثلاً درقندان به دیواره می چسبانند تا ضخامت لازم را پیدا می کند .
گل سرامیک :
برای تهیه گل سرامیک چند نوع گل را با یکدیگر مخلوط می کنند ، با دستگاه بالمیل دوغاب می کنند و در حوضچه ای می ریزند تا آبش گرفته شود تا اینکه بعد از آن به دست نچسبد ، سپس بر روی چرخ می گذارند . دو بار تا سه بارا حبابها را بگیرند ورز می دهند . با استفاده از انواع قالب ها گل ها را قالب می زنند . کاسه ها که از قالب درآمد 24 ساعته ( وقتی جا گرم باشد زودتر ) خشک می شود . بعد از خشک شدن برای مرحله اول کوره یا بیسکوبیت شدن با 750 تا 800 درجه حرارت می رود و 9 ساعت حرارت می بیند . بعد از چند روز که کوره سرد شد ، بیرون آورده می شود و توسط استادکاران نقاش ، نقش می زنند ( مرحله نقاشی که طبق سفارشات پذیرفته شده است) نقش شطرنجی ، گل مرغ ، ماهی و غیره می زنند و کلاً 20 نوع نقش دارند .
مرحله رنگ آمیزی :
رنگ لاجوردی بیشتر به کار می رود . رنگ آبی آسمانی ( رنگهای شیمیایی ) و قرمز و ... بعد از مرحله ، لعاب بکار می رود .

ج) لعاب کاری :
لعاب دو نوع کار می شود : لعاب تر انسپارنت ، لعاب درجه بندی شده ، ظرف قبلاً تست می شود که کدام ظرف کدام لعاب را می گیرد ، چون هر گلی لعاب خاصی را می گیرد . لعاب اول لوک بوکی است که باید یکنواخت شود . بعد از چند ساعت که لعاب هم خورد در تشتهای بزرگ می ریزد و ظرفها را با دست داخل لعاب می کنند . بعد ظرفها را روی طبقات مختلف در کوره می چینند . برای جلوگیری از چسبندگی سفال به صفحه ها در کوره از لعاب آلومینیوم استفاده می کنند و کوره با نفت سفید یا مشعل کار می کنند و 12 تا 13 ساعت حرارت می بیند . اگر در ساعات کمتری به ظروف حرارت داده شود ، نقوش ظرف تار می شود . باید چند روز صبر کرد ( 2 تا 3 روز ) تا کوره سرد شود .
در کارگاه هم دستی کار می شود و هم قالبی . در نوع قالبی یک مادر قالب وجود دارد که از گچ صنعتی است . روی مادر قالب لاک الکل و سیلرزده می شود که از روی آن قالبهای دیگر درست می کنند به وسیله گچ و آب هریک یک کیلو گچ ، نهصد گرم آب می خواهد . بعد داخل قالبها ریخته می شود و داخل دستگاه گذاشته و بدینوسیله کاسه درست می شود .
دستگاه بالمیل برای یکنواخت شدن لعاب است ، یعنی آب ، لعاب و سیلیکات سدیم را در دستگاه می ریزند و با وجود گلوله ها در داخل دستگاه ، بعد از چند ساعت کار ، گلی را بیرون آورده استفاده می کنند .
دستگاه جارمیل : جوهری که نقاشی می کنند اگر برای استفاده زیر باشد مقداری جوهر با گلوله ها و آب را داخل ظرفی ریخته و روی دستگاه می چرخد تا جوهر یکنواخت شود و روی ظرف ترک بر ندارد .

تاريخچه سفالگري

مطالب مشابه :

سفالگری

نقش دل روی سفال

نگارگری ایرانی

آب کوزه

مجله تاریخ

آب کوزه

تاريخچه سفالگري

معرفی کلاسهای آموزشی