عروض در شعر ترکی

دکتر ح. م. صدیق

3. بحر رجز

1ـ3. تعریف:

رجز، در لغت به معنای اضطراب و سرعت است و در علم عروض بحری است که از تکرار رکن مستفعلن ساخته می‌شود.

جنگجویان، پیش از شروع نبرد، در میدان جنگ اشعاری را که بر این وزن سروده شده بود برای بیان مردانگی و ترهیب دشمن و نیز برای مفاخره‌ی خود می‌خواندند. چون در این گونه مواقع صدای آواز شخص لرزان، مرتعش و مضطرب و نیز حرکات او سریع است، این بحر را رجز نامیده‌اند. مثال:

بُرهان حق‌دیر ای کؤنۆل! هر نسترن نِسبتلی گُل،

صانع اۏلان ممکن دڲیل مصنوعدان اۏلماق جدا. (3 ـ‌ 1 فضولی)

عروض ترکی آذربایجان هم‌چون عروض فارسی و عربی، با هزج آغاز شده است و بحر رجز در عروض آذربایجان، چون عروض عرب و عجم در هفت نوع مورد استفاده‌ی شعراست. به همین دلیل بعد از بحر هزج و رمل قرار می‌گیرد.

2ـ3. زحافات مشهور رکن مستفعلن:

1 ـ مطوّی= مستعلن= مفتعلن

2 ـ مخبون= متفعلن= مفاعلن

3 ـ مرفّل= مستفعلاتن

4 ـ مقطوع= مستفعل= مفعولن

5 ـ مرفوع= تفعلن= فاعلن

3ـ3. اوزان مهم بحر رجز:

1ـ3ـ3. بحر رجز مثمن سالم (دؤرد بؤلۆملۆ بۆتۆن رجز)

مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن:

یارب! نه حوری‌چهره‌دیر شۏل ماه تابان یۆزلۆ كیم،

گؤردۆكجه آنېن سؤزۆنۆ گۆنش زوالېن آرزولار؟

چرخین هِلال و بدرینه کؤنلۆم دیله‌مز باخماغا،

نئچۆن كی یۆزۆن بدری و قاشېن هِلالېن آرزولار. (68 نسیمی)

یا رب نه حو/ ری چهـ رَ دیر/ شۏل ما هِ تا/ بان یۆز لۆ کیم

ـ ـ . ـ/ ـ ـ . ـ/ ـ ـ . ـ/ ـ ـ . ـ

گؤردۆم جمالېن شمعینی تابنده مه تابان بودور،

حُسنۆن ‌تعالی‌الله ‌دئدی حق‌دن گلن بُرهان بودور!

خضرین حیاتی گؤر نئجه ظُلمتده ظاهر اۏلدو كیم،

كوثر لبیندیر عاشِقه جان ایله هم جانان بودور! (96 نسیمی)

خورشید تابانا یۆزۆن گر طعن ائده‌رسه، نه عجب!

عالمده روشندیر بو كیم سلطان گدایا طعن ائده‌ر.

معشوقه‌نین جُور ائتدیگی یئیدیر وفادان عاشقه،

بیلمز وفانېن قیمتين هر كیم جفایا طعن ائده‌ر! (111 نسیمی)

مطرب! حزين آواز ايله، دمساز اۏل بو ساز ايله،

تۆركانه بيدار ائيلمه، هم‌خانه‌نی، هم‌خانه‌نی.

بو بزم خاصِ اُنس‌دير، آرامگاه قُدسدور،

آچ قاپېنې، سال يازېيا بيگانه‌نی، بيگانه‌نی.

ساقی! چراغی روشن ائت، بو بزمی رشك گُلشن ائت،

گرم ائيله رقصِ حالته، پروانه‌نی، پروانه‌نی! (50 ـ 2 نباتی)

چشمین خطاسېز قانېمې نئچۆن تؤكر، هئچ بیلمه‌نم،

هرگز خطا قېلماز، خطا قېلماقدا اۏل تۆرك ختا.

آنېن كه حج اكبری وصلین حریمی اۏلمادې،

بیت الحراما وارمادې، جانېندا تاپمادې صفا. (7/ 3 ـ‌2 غریبی)

من خرقه ایچره باده‌نی، عُمرۆمده بیر كز چكمه‌دیم،

اۏل پیرِ دئیره یۆز كرت ایرمیشدیرۆر بو ماجرا!

شاها، جمالېن كعبه‌سین هر كیم كی قېلمازسا طواف!

مین حج ائده‌‌رسه قیبله‌نی مروه‌ده حق بولماز صفا. (8/ 3 ـ 2. غریبی)

وه كِه اۏل خم ابروده من هرگز گشایش تاپمادېم،

بو كج خیاللا ائیله‌دیم عُمر عزیزیمنی تلف.

اطراف عشقینده منیم كارېم اؤكۆشدۆر سئودیڲیم،

آچگیل جمالېن بورقعین كیم ایشیم اۏلسون برطرف. (8/ 14 ـ‌2 غریبی)

دیوانه‌ام توتولموشام شۏل دلبرین زنجیرینه،

مشتقاقام اۏدا یانمېشام لعل لبی اکسیرینه،

صید ائیلمک دیلر کؤنۆل، شهباز گؤزلری اۏنون،

کیمدیر که شادان وارمایا شۏل گؤزلرین نخجیرینه. (قاضی برهان‌الدین)

دیلر ایسن عیش ابد، توتغیل نه دئدیسه احد،

آدان دیله هر دم مدد تا ایره‌شه‌سون حاصلا. (مولوی)

2ـ3ـ3. بحر رجز مثمن مطوی مخبون (دؤرد بؤلۆملۆ قېسا رجز)

مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن:

ائيله كی شاهِ كامران م‍لكِ خرابدان كئچر.

كئچدی خيالين، ای پری! بو دلِ دردناكدان،

لعلِ لبين صفادا كيم باده‌ی نابدان كئچر،

باده‌پرست گر اۏنو گؤرسه شرابدان كئچر. (126 ـ 2 سید عظیم)

ائیـ لَـ کی شا/ هِ کـام ران/ مُلـ کِ خَـ را/ ـب دان کئـ چر

ـ . . ـ/ . ـ . ـ/ ـ . . ـ/ . ـ . ـ

قاشېوا ائيلرم نظر، فيكر هِلالا دۆشمۆشم،

عِيد وصالېن ايسترم، مِيل جمالا دۆشمۆشم.

كؤكب بختیمین كسيب راهېنې نحس اولدوزو،

ای مه بدر! قېل نظر، گؤر نه وبالا دۆشمۆشم. (334 ـ‌ 2 سید عظیم)

فُرقت ایچینده یانارام، دردیمه ائیله چاره، گل!

یارالې اۏلموشام گؤر اوش باغرېم ایچینده یارا، گل!

غمدن اگرچی فُرقتین مین چری چکدی اۆستۆمه،

سن منه بسسن، آنلارې قۏی یانا یکسواره گل. (243 نسیمی)

منده سېغار ایکی جهان، من بو جهانا سېغمازام،

جوهر لامکان منم، کون و مکانا سېغمازام.

عرش ایله فرش،كاف و نون، منده بولوندو جُمله‌ چون،

كس سؤزۆنۆ اوزالتما كیم شرح و بیانا سېغمازام. (259 نسیمی)

من نئجه عاشق اۏلمایېم حُسنۆنه، ای امیر عشق!

كِه اۏلدو امورو عشقی‌نین جمله جهانا مشتعل.

محبس زُلف یارا وار، اۏغرا، كرم قېل، ای صبا!

خسته و بسته کؤنلۆمۆن حالېنې سۏر، نئجه اۏلدو؟ بیل! (90/ 3 ـ‌2 غریبی)

جام مِی عشقدن دائيم اۏلور بی‌نصيب،

اۏلمايا تا عاشقين مشقی، رُخِ دلبری.

مات قالېر متصل باديه‌ی تيه‌ده،

اۏلمايا تا سالكين خضر كيمی رهبری. (49 ـ‌2 نباتی)

سیر نمی‌شوم ز تو، ای مه جان‌فزای من،

جور مکن، جفا مکن، نیست جفا سزای من.

با ستم و جفا خوشم، گرچه درون آتشم،

چون که تو سایه افکنی بر سرم ای همای من. (مولوی)

جان لبونوزه ایره‌لی تنگ دورور مجالې یۏخ،

عیشی گره‌ک فراخ اۏلا جان جانا ایردی، شُکر آنا.

گلدی خیالې کؤنلۆمه، اؤزۆنۆ بولدو خانه‌ده،

موشدولوق اۏلدو کؤنۆله، قول‌خانه ایردی، شُکر آنا. (قاضی برهان‌الدین)

3ـ3ـ3. بحر رجز مثمن مطوی (دؤرد بؤلۆملۆ قېسا رجز)

مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن:

رستم از این بیت و غزل، ای شه و سلطان ازل،

مفتعلن مفتعلن مفتعلن کشت مرا. (مولوی)

رسـ تَـ مَـ زین/ بیـ تُ غَـ زل/ ای شَـ ـهُ سلـ/ طا نِ أ زل

ـ . . ـ/ ـ . . ـ/ ـ . . ـ/ ـ . . ـ

4ـ3ـ3. بحر رجز مسدس مرفّل (اۆچ بؤلۆملۆ آیاغې آرتېق رجز)

مستفعلن مستفعلن مستفعلاتن:

دریای شورانگیز چشمانت چه زیباست،

آن‌جا که باید دل به دریا زد همین جاست.

در من طلوع آبی آن چشم روشن،

یادآور صبح خیال‌انگیز دریاست.

ما هر دوان خاموش خاموشیم اما،

چشمان ما را در خموشی گفتگوهاست. (حسین منزوی)

در یا یِ شو/ رنـ گیـ زِ چشـ/ ما نت چِـ زیـ باست

ـ ـ . ـ/ ـ ـ . ـ/ ـ ـ . ـ ـ

5 ـ3ـ3. بحر رجز مثمن احذ یا مجحوف (دؤرد بؤلۆملۆ آیاغې قېسا رجز)

مستفعلن مستفعلن مستفعلن فعل:

فریاد! اۏلمادېم غم الیندن دمی خلاص،

دردیمه چاره قېلمادې بیر لحظه عام و خاص. (58 ـ‌1 ظفر)

فر یـاد اۏلـ/ ما دېم غـ مَـ/ لینـ دن دَ می/ خَـ لاص

ـ ـ . ـ/ ـ ـ . ـ/ ـ ـ . ـ/ . ـ

6 ـ3ـ3. بحر رجز مثمن مطوی مرفوع (دؤرد بؤلۆملۆ قېسا رجز)

مفتعلن مفتعلن مفتعلن فاعلن:

ای دئدیگین جُمله یالان، قول و قرارېن یۏخ ایمیش،

چین خبرین سؤیله‌مه کیم مُشک تاتارېن یۏخ ایمیش.

هیچ گۆن اۏلماز گئجه‌سیز، هیچ سِرّ اۏلماز پئچه‌سیز،

سن ‌نئجه قېشسان کی سنین تازه باهارېن یۏخ ایمیش؟ (229 نسیمی)

ای دئـ دیـ گین/ جُمـ له یا لان/ قو لُ قـَ را/ رېن یۏ خی میش

ـ‌ . . ـ/ ـ ‌. . ـ‌/ ـ . . ـ‌/ ـ‌ . . ـ‌

7ـ3ـ3. بحر رجز مسدس مطوی مرفّل (اۆچ بؤلۆملۆ قېسا سئیرک رجز)

مفتعلن مفتعلن مفتعلاتن:

داد مِی معرفتش آن شکرستان،

مست شدم، برد مرا تا به کجاها. (مولوی)

داد مِـ یِ/ معـ رِ فَـ تش/ آن شِـ کَـ رسـ تان

ـ . . ـ/ ـ . . ـ/ ـ . . ـ ـ

عروض در شعر ترکی

3. بحر رجز

مطالب مشابه :

رجز ترکی

رجز زیبای ترکی

عروض در شعر ترکی

علی اصغر

عروض در شعر ترکی - بخش سوم

آثاراستاد ولی الله کلامی زنجانی