آموزش دستور زبان به زبان ساده- انواع فعل

آموزش دستور زبان به زبان ساده- انواع فعل

فعل کلمه ای است که برانجام کاری یا روی دادن حالتی وصفتی دریکی از سه زمان دلالت می کند

صیغه ی فعل: آن است که بر مفهوم زمان وشخص از نظر مفرد وجمع بودن دلالت دارد.

اول شخص مفرد شنیدم اول شخص جمع شنیدیم

دوم شخص مفرد شنیدی دوم شخص جمع شنیدید

سوم شخص مفرد شنید سوم شخص جمع شنیدند

بُن(ماده)ریشه:جزءثابتی است که در همه ی صیغه های فعل ماضی یامضارع وجود دارد را بُن یا ماده ی فعل می گویند.
بُن ماضی= مصدر مرخّم=سوم شخص مفرد ماضی مطلق.مثال:خورد ، گفت ، شنید
بُن مضارع= دوم شخص مفرد فعل امر- « ﺑ » مثال:خور، گو ، شنو
شناسه ی فعل :جزءمتغیری است که برشخص ومفرد وجمع بودن دلالت دارد.
که به آن هاضمایر متصل فاعلی هم می گویند: م – ی – د – یم – ید - ند

زد م می روم

زد ی می روی

زد می رود

زد ی می رویم

زد ید می روید

زد ند می روند

اقسام فعل ازنظر زمان

الف)فعل ماضی یا گذشته ب) مضارع یا حال ج) مستقبل یا آینده

الف)فعل ماضی :
فعلی است که در زمان گذشته روی داده است.
مانند : زدم ، می زدم ، زده بودم

فعل ماضی بر 5 نوع است :

ماضی مطلق

ماضی استمراری

ماضی نقلی

ماضی بعید

ماضی التزامی

1- ماضی مطلق : فعلی است که در گذشته به طور ساده(مطلق) انجام گرفته است. خواه به زمان حال نزدیک و پیوسته و خواه دور باشد .وآن از بن ماضی وافزودن شناسه های لازم ساخته می شود:
پارسال این کتاب را خریدم .
مسعود الآن به خانه آمد .

آمدم آمدیم

آمدی آمدید

آمد آمدند

2- ماضی استمراری ،آن است که دلالت کند بر صدور فعل در زمان گذشته به طریق استمرار و تکرار و تدریج و علامت آن " می " یا " همی " است در اول ماضی مطلق :
روزها در س می خواند .
شب ها کار می کردند .
گاهی نیزبا افزودن«می»یا «همی»در اول ماضی مطلق ویا(ی)در آخر ماضی مطلق ویا(می)در اول(ی)درآخروگاهی نیز(همی)دراول(ی)در آخر ماضی مطلق ساخته می شود.مانند:
همی دیدم - می دیدمی- دیدمی- همی دیدمی

می رفتم می رفتیم

می رفتی می رفتید

می رفت می رفتند

3- ماضی نقلی : فعلی است که از گذشته آغاز شده ومعمولاًتاحال ادامه دارد واز صفت مفعولی فعلی که می خواهیم بسازیم و(ام،ای،است،ایم،اید،اند) ساخته می شود. مانند:
سهراب ایستاده است .
یوسف نشسته است.

رفته ام رفته ایم

رفته ای رفته اید

رفته است رفته اند

4- ماضی بعید یا دور :
فعلی است که در گذشته ی دور انجام یافته است واز صفت مفعولی فعل مورد نظر با ماضی مطلق« بودن» ساخته می شود.مانند :
مسعود ، دیروز بازار رفته بود .
بهرام ، بامداد اینجا آمده بود .

رفته بودم رفته بودیم

رفته بودی رفته بودید

رفته بود رفته بودند

5- ماضی التزامی : فعلی است که برانجام کاری در گذشته همراه با شک و تردید و خواهش و آرزو و مانند دلالت دارد.مانند:
باید آمده باشد .
شاید شنیده باشد.
به گمانم دیده باشند.

رفته باشم رفته باشیم

رفته باشی رفته باشید

رفته باشد رفته باشند

نکته1) ماضی ابعد یا دورتر:
از ترکیب صفت مفعولی فعل مورد نظروماضی نقلی بودن ساخته می شود .

نکته 2) ماضی ملموس:
فعلی است که انجام کاری را در گذشته که در حال اتفاق افتادن بوده است،می رساند .مانند:
پدرم داشت ناهار می خورد.

ب ) فعل مضارع :فعلی است که بر انجام کاری یا روی دادن حالتی وصفتی در زمان حال یا آینده دلالت می کند.
می گویم –همی گوید –می رود- می خوانیم

فعل مضارع سه قسم است:

مضارع اخباری

مضارع التزامی

مضارع ملموس (در جریان)

مضارع اخباری: مضارع اخباری بر انجام کاری در زمان حال به طور قطعی به کار می رود.
مضارع اخباری به کمک بن مضارع فعل مورد نظر وشناسه ها(ضمایر متصل فاعلی)ساخته می شود. : می+ رو + م= می روم

می روم می رویم

می روی می روید

می رود می روند

2- مضارع التزامی:
مضارع التزامی فعلی است که بر انجام کاری در زمان حال یا آینده همراه با شک و دودلی و تردید دلالت دارد.
طریقه ی ساخت آن:هر گاه به جای «می» درمضارع اخباری «ڊ»قرار دهیم ،فعل به صورت مضارع التزامی در می آید.مثال:
« می رود » مضارع اخباری است.
« برود » مضارع التزامی است

بروم برویم

بروی بروید

برود بروند

3- مضارع ملموس(در جریان): مضارع ملموس برانجام کاری یاروی دادن حالت وصفتی در زمان حال یاآینده ی نزدیک به صورت استمرار دلالت دارد.
مثال: حسین دارد می نویسد.
طرز ساخت آن چنین است:مضارع مصدر داشتن +مضارع اخباری فعل مورد نظر

دارم می بینم داریم می بینیم

داری می بینی دارید می بینید

دارد می بیند دارند می بینند

ج ) مستقبل یا آینده: مستقبل یا آینده برانجام کاری در آینده دلالت می کند.فعل مستقبل رااز فعل مضارع خواستن وبن ماضی فعل مورد نظر می سازند. ، مثل : خواهم رفت . خواهد آمد

خواهم خواند خواهیم خواند

خواهی خواند خواهید خواند

خواهد خواند خواهند خواند

اقسام فعل از نظر معنی
لازم)ناگذرا) ، متعدی (گذرا)، ذووجهین

فعل لازم :آن است که معنی ومفهوم آن با فاعل کامل شود و احتیاج به مفعول نداشته باشد. مثال:حسن رفت .

فعل متعدی :آن است که معنی ومفهوم آن با فاعل کامل نمی شودوبه مفعول نیازمند است.

مثال: برادرتو کتاب را آورد

فعل ذووجهین :آن است که گاهی لازم و گاهی متعدی استعمال گردد .

مثال:درخت شکست ، درخت را شکستم

اگربخواهند فعل لازمی رامتعدی کنند به آخردوم شخص مفرد فعل امرآن « انیدن » یا« اندن » اضافه می کنند.

خند = خندانیدن ، خنداندن دو = دوانیدن ، دواندن

برخی از افعال دو وجهی عبارتند از:سوختن،ریختن،پختن،شکستن،آمیختن،افروختن

افعال معلوم و مجهول

فعل معلوم : فعلی است که به فاعل نسبت داده شود : علی آمد . بهرام رفت .

فعل مجهول : فعلی است که به مفعول نسبت داده شود : سهراب کشته شد . فرهاد زده شد.

فعل مجهول بیشتر با فعل« شدن » صرف می شود و با فعل : گردیدن ، آمدن و افتادن نیز می تواند صرف شود.

طرز ساختن فعل مجهول:

ماضی مجهول= صفت مفعولی + ماضی فعل های کمکی مثل:زده شد

مضارع مجهول= صفت مفعولی +مضارع افعال کمکی مثل:زده می شوم

وجوه افعال
وجه اخباری ، وجه التزامی ، وجه شرطی ، وجه امری ، وجه وصفی ، وجه مصدری

وجه اخباری : آن است که وقوع کاری را به طریق خبر بیان کند(در یکی از زمان ها) : رفتم ، زدم ، خواهم رفت

وجه التزامی :آن است که کار را به طریق شک و دودلی و آرزو و خواهش و مانند آن بیان کند :می خواهم بروم . شاید بیایم . گمان می کنم آمده باشد .

وجه شرطی : آن است که کار را به طور شرط بیان نماید : اگر رفتی ، بردی و اگر خفتی . اگر نیایی ، من نخواهم رفت .

نکته : گاهی در نظم و نثر ، علامت جمله ی شرطی مانند : اگر ، هر گاه ... حذف می شود .

وجه امری : آن است که کار را به طور حکم و خواهش و فرمان بیان نماید : برو ، بروید ، بگو ، بگویید.

نکته: امر منفی را نهی می گویند و جز وجه امری به شمار می آید : مرو ، مشنوید .

نکته :در فعل امر گاهی به جهت تاکید یا استمرار ، لفظ " می " می آورند :

می باش به جد وجهد در کار دامان طلب زدست مگذار

وجه وصفی : آن است که فعل به صورت ِ صفت و در معنی ِ فعل باشد . فعل وصفی با فاعل مطابقت نمی کند و همیشه مفرد است : استاد آمده ، به درس شروع کرد . شکارچی به شکار رفته ، آهویی صید کرد .فعلی که بعد از وجه مصدری می آید باید بتواند وجه مصدری راکامل کند.مثال:امروز به مدرسه رفته ودرس خوانده ام. که «ام»معنی رفته را کامل کرده است.

وجه مصدری : فعلی است که به صورت اسم (مصدر ودر معنی فعل )در آمده باشد : باید رفتن . نشاید گفتن . نیارم شنیدن .

وجه مصدری غالباًبعد از یکی از افعال معین(بایستن ،شایستن،توانستنِ ،یارستن)می آید.

افعال معین
فعل معین( کمکی)، مقصود از افعال کمکی افعالی هستند که قبل از فعل اصلی می آیند وبا آن فعل اصلی تشکیل نوعی فعل می دهند یا حالت مخصوصی برای آن ایجاد می کنند.

خواستن ← خواهم گفت

بایستن ← باید خورد

شایستن ← نشاید رفت

توانستن ← نتوان مُرد به ذلت

یارستن(جرأت کردن) ← نیارست خفت

داشتن ← داشتم می رفتم

شدن← می شود گفت

فعل دعا

فعل دعا از سوم شخص مضارع ساخته می شود.به این صورت که بین«د»آخر وحرف قبل ازآن« ا» آورده می شود.مثال:

کند ← کناد

ریزد ← ریزاد

اگر بخواهند فعل دعا را منفی کنند دراول کلمه ی دعا« ﻣ »در می آورند. ریزاد ← مریزاد باد ← مباد

گاهی نیز «ا» بعد از فعل دعا اضافه می کنند.

باد ← بادا مباد ← مبادا

انواع فعل بر اساس ساختمان

در زبان فارسي فعل از جهت ساختمان سه نوع است :

فعل ساده:فعلي كه مصدر آن بيش از يك كلمه نباشد. آفريدن ، طلبيدن

فعل پيشوندي : فعلي است كه از يك پيشوندو يك فعل ساده ساخته مي شود . بر داشتن ، باز داشتن

فعل مركب: فعل مركب فعلي است كه از يك صفت يا اسم با يك فعل ساده ساخته مي شود و مجموعا يك معني را بيان مي كند . پراكنده كردن ، سر رفتن، زمین خوردن

فعلهای چند شکلی : بن ماضی برخی فعلها به چند شکل به کار می رود .
در نتیجه مصدر آنها نیز چند گونه است در حالی که بن مضارع آنها اغلب یکسان است .

مصدر بن ماضی بن مضارع

کشتن کشت کار

کاشتن کاشت کار

کاریدن کارید کار

گشادن گشاد گشا

گشودن گشود گشا

فعل منفي- فعل نهي

فعل منفي بر انجام نگرفتن كار يا نداشتن حالت يا نبودن امري دلالت مي كند. نگفت ، نخورید

امر منفي را فعل نهي مي گويند . نشنو ، مزن

آموزش دستور زبان به زبان ساده- انواع فعل

مطالب مشابه :

متمم و انواع آن در دستور زبان فارسي

دستور زبان فارسی

دستور زبان فارسی

آموزش دستور زبان فارسی به زبان ساده

دستور زبان فارسی

دستور زبان فارسی (تکواژ)

آموزش دستور زبان به زبان ساده- انواع فعل