تخصصی رضوی - حرم مطهر - رواق هاي آستانه؛ دنياي كاشي و آينه

امروزه در اطراف حرم امام رضا (ع) 24 رواق وجود دارد كه از سدة نهم هجري قمري به بعد ساخته شده اند و در طول زمان دگرگوني بسيار پذيرفته اند. بيشتر آنها نفايس هنري و كتيبه هاي بسياري از شاهان و حاكمان گذشته را در خود جاي داده اند. اما متأسفانه ديدنشان براي همة زائران مقدور نيست؛ زيرا جز معدودي از رواق ها، بقيه يا زنانه هستند يا مردانه و شما بسته به اين كه مرد باشيد يا زن، امكان ورود به تعدادي از رواق ها را نداريد. به هر روي ما مي كوشيم تا به اختصار هريك از رواق هاي آستانه را به شما معرفي كنيم تا اگر از ديدنشان محروميد، دست كم چيزي درباره شان بدانيد. جاي هريك از رواق ها را در نقشه مشخص كرده ايم و به همين خاطر از دادن نشاني آنها خودداري مي كنيم. در ضمن ممكن است وضعيت برخي رواق هاي فرعي از نظر مردانه يا زنانه بودن تغيير كند. اما رواق هاي اصلي و متصل به حرم معمولاً وضعيت ثابتي دارند.

دارالحفاظ(مردانه)

دارالحفاظ از قديمي ترين رواق هاي آستانه است كه در سدة نهم هجري قمري به وسيلة «گوهرشاد آغا» (باني مسجد گوهرشاد) ساخته شده و گويا بدين سبب دارالحفاظ خوانده مي شود كه تا سال هاي اخير در ساعت هاي معين از شب و روز در آن قرآن مي خواندند. آقايان معمولاً از دارالحفاظ به حرم امام مشرف مي شوند، زيرا در غير اين صورت بايد از بالاسر امام وارد حرم شوند كه مغاير با آداب زيارت و موجب بي نظمي در حرم است. جالب ترين بخش دارالحفاظ كتيبة بسيار نفيسي است كه متعلق به سدة ششم هجري قمري كه در بالاي ورودي حرم نصب شده و با كاشي هاي چيني نما به كتيبة سنجري شهرت يافته است. آينه كاري رواق نيز بيش از 150 سال قدمت دارد و از كارهاي «سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه» والي خراسان است كه به سال 1269 ه.ق انجام پذيرفته؛ البته با از ميان بردن كاشي كاري هاي نفيس مربوط به دورة گوهرشاد! حسام السلطنه در همين رواق مدفون است. هم چنين در جنوب دارالحفاظ «عباس ميرزا» فرزند و وليعهد فتحعلي شاه قاجار دفن شده است. وي در جنگ هاي ايران و روس سردار سپاه ايران بود و رشادت هاي بسياري از خود بروز داد؛ اما پيش از پدر درگذشت و هرگز روي سلطنت را نديد.

دارالسياده(مردانه)

دارالسياده كه بعد از دارالولايه بزرگ ترين رواق آستانه است مانند دارالحفاظ از ساخته هاي گوهرشاد آغا و متعلق به سدة نهم هجري قمري است. اين رواق كه مجموعه اي از هنرهاي تزييني همچون مقرنس كاري و رسمي بندي، منبت كاري و حجاري، معرق كاري، قلمزني و كنده كاري روي چوب را در خود جاي داده، تاكنون سه بار مرمت شده و كتيبه هايي از اين مرمت ها را بر ديوارهايش به يادگار دارد. اول پس از سال 1080 ه.ق كه زلزله به اركان رواق خلل آورد و «شاه سليمان صفوي» آن را مرمت كرد؛ دوم در سال 1300 ه.ق كه «امين الدوله» از ديوانسالاران قاجاري به آينه كاري اش پرداخت و سوم از سال 1330 ه.ش كه سقف آن مرمت و آينه كاري هايش تجديد شد و اين كار حدود 13 سال به طول انجاميد. «حاجي ميرزا حسين خان مشيرالدوله سپهسالار» صدراعظم ناصرالدين شاه قاجار و باني مدرسه سپهسالار تهران كه از رجال اصلاح طلب دربار قاجار بود در دارالسياده به خاك سپرده شده است.

دارالسلام (مردانه)

دارالسلام نيز از ساخته هاي سدة نهم هجري قمري و از يادگارهاي گوهرشاد آغا است. اين رواق در گذشته دو طبقه بود، طبقه بالايي كه به آن «تحويل خانه» مي گفتند، در اختيار فراشان حرم بود و طبقه زيرين به عنوان انبار فرش مورد استفاده قرار مي گرفت. اين در سال 1334 تا 1338 ه.ش با برداشتن سقف مياني به صورت كنوني درآمد.

رواق حاتم خاني (زنانه)

اين رواق كه گاه گنبد حاتم خاني ناميده مي شود، در سال 1010 ه.ق به وسيله «حاتم خان اردوباري تبريزي» وزير شاه عباس اول صفوي ساخته شده است. حاتم خان اين رواق را براي آرامگاه خود بنا كرد و در آن به خاك سپرده شد.

رواق الله وردي خان (زنانه)

اين رواق هشت گوش كه بيشتر به گنبد الله وردي خان معروف است، نه تنها از بهترين آثار حرم رضوي، بلكه از زيباترين بناهاي تاريخي ايران به شمار مي آيد. «الله وردي خان» از امراي بزرگ شاه عباس اول صفوي است و فرزندش «امامقلي خان» همان سرداري است كه با رشادت ها فراوان جزيرة هرمز را از استعمارگران پرتغالي پس گرفت. از الله وردي خان يادگار بزرگ ديگري هم بر جاي مانده كه شهرت جهاني دارد و آن نيست مگر «سي وسه پل» اصفهان كه در متون تاريخي پل الله وردي خان خوانده شده است. گفته اند وقتي الله وردي خان والي فارس بود، معماري را از اصفهان به مشهد فرستاد تا اين عمارت را بسازد و پس از مرگ نيز او را در همين رواق به خاك سپردند. فاصلة ساخت رواق تا مرگ وي تنها يك سال بود.

توحيدخانه (زنانه)

توحيدخانه نيز از آثار دورة صفوي است و از آنجا كه با يك پنجرة فولاد روبه صحن كهنه (انقلاب) چهره مي گشايد، معروفيت زيادي دارد. اين رواق از آثار «ملامحسن فيض كاشاني» فيلسوف و دانشمند بزرگ دورة شاه سليمان صفوي است و گفته اند كه وي در همين جا به تدريس علوم ديني مي پرداخته است.

دارالسعاده (زنانه)

اين رواق در عهد «محمد شاه قاجار» و به سال 1251 ه.ق به وسيلة «اللهيارخان آصف الدوله» ساخته و در دورة «ناصرالدين شاه» قاجار كامل شد. در فاصلة سال هاي 1334 تا 1340 ه.ق دارالسعاده را به طور اساسي مرمت و آينه كاري هايش را تجديد كردند.

دارالضيافه (زنانه)

دارالضيافه در سال 1301 ه.ش بنا شده و چنان كه از نامش پيداست تا سال ها تالار تشريفات آستان قدس در جشن ها و سوگواري ها بود. اما اكنون ديگر حالت تشريفاتي ندارد و تنها در شب هاي قدر و محرم و صفر يا ديگر مناسبت هاي مذهبي جايي براي سوگواري و روضه خواني زائران است.

رواق شيخ بهائي

اين رواق از معروف ترين رواق هاي آستان امام رضا(ع) است. طبق برخي روايات تاريخي زماني كه شيخ بهائي به همراه شاه عباس صفوي به مشهد آمد، در اين محل خانه اي براي خود خريد و پس از آن كه به سال 1030 ه.ق در اصفهان درگذشت، بنابر وصيتش در همين خانه كه حالا رواقي است به نام او، دفن شد. رواق شيخ بهائي در دورة پهلوي اول بنا شد.

دارالسرور(مردانه)

اين رواق در فاصلة سال هاي 1334 و 1338 ه.ش ساخته شد و قبل از آن محل آبدارخانه و چندي هم دفتر امور داخلي آستانه بود. رواق مزبور را به خاطر اين كه در زمان توليت دكتر «سيد فخرالدين شادمان» ساخته شد، دارالسرور خواندند (سرور = شادماني).

دارالشكر(زنانه)

دارالشكر پيشتر قرائت خانه و كتابخانه آستان بود، اما در سال هاي 44- 1342 ه.ش به شكل كنوني درآمد.

دارالذكر(مردانه با امكان عبور بانوان)

اين رواق پيشتر كشيك – خانه آستان قدس بود، اما در سال هاي 44 – 1342 ه.ش با پاره اي تعميرات و تزيينات به صورت يك درآمد. چون اين كار در زمان توليت «سپهبد امير عزيزي» صورت پذيرفت، رواق جديد را دارالعزه خواندند.

دارالشرف (زنانه با امكان تردد آقايان)

دارالشرف در سال 1343 ه.ش ساخته شده و ديواره هايش تا سقف آينه كاري است.

دارالاخلاص (مردانه)

دارالاخلاص رواق كوچكي است كه سابقاً به مسجد زنانه معروف بود و اينك دارالسياده و دارالولايه را به هم متصل مي سازد. كتيبة اين رواق متعلق به سال 1344 ه.ش است.

دارالفيض (زنانه)

در گذشته دارالفيض معروف به «مسجد رياض» بود كه از آثار قديمي حرم به شمار مي رفت. در سال 1347 ه.ش اين مكان را بازسازي كردند و گسترش دادند، به گونه اي كه حالا از رواق هاي بسيار مجلل آستانه است.

دارالزهد (مردانه)

دارالزهد كه در سالهاي 52- 1350 ه.ش ساخته شد، در كنار رواق شيخ بهائي قرار دارد و قنديل هاي آينه اي سقفش بسيار چشم نواز است. مراسم وعظ و خطابه يا سرور و سوگواري در اين رواق برگزار مي شود. علامه «محمد تقي جعفري»، فيلسوف معاصر در دارالزهد مدفون است.

دارالعباده (زنانه)

دارالعباده آخرين رواقي است كه در دورة پهلوي و به سال 1350 ه.ش ساخته شد. اين رواق نيز داراي آينه كاري است، اما هيچگونه كتيبه اي ندارد.

دارالولايه (خانوادگي)

اين رواق بزرگ ترين رواق آستانه و نخستين رواقي است كه در دورة جمهوري اسلامي ساخته شده است. دارالولايه كه در 12 فروردين 1386 ه.ش و همزمان با افتتاح صحن جمهوري اسلامي گشايش يافت، از نظر ارتباطي اهميت بسياري دارد؛ زيرا از شمال به صحن كهنه و بست شيخ توسي (بست عليا)، از مشرق به دارالسياده، دارالشرف و دارالاخلاص، از جنوب به دو مدرسه و دودر و پريزاد و بست شيخ بهائي و از غرب به صحن جمهوري اسلامي محدود مي شود. براي ساختن دارالولايه «مدرسه بالاسر» كه 600 سال قدمت داشت، خراب شد.

دارالحكمه (گاه مردانه و گاه زنانه)

اين رواق نيز پس از پيروزي انقلاب اسلامي ساخته شده و علاوه بر كف و ازارة آن كه با قيمتي ترين سنگ هاي مرمر پوشيده شده، سقف و ديوارش با كاشي معرق زينت يافته است.

دارالهدايه (خانوادگي)

اين رواق كه از جديدترين رواق هاي آستانه است، در سال 1371 ه.ش گشايش يافت.

دارالرّحمه (محل اجتماع زائران خارجي)

اين رواق نيز به سال 1371 ه.ش گشايش يافت و از تمايزات آن با ديگر رواق ها يكي تزيينات گچ بري است و ديگري نقاشي بزرگي از صحنة عاشورا.

دارالاجابه (گاه مردانه و گاه زنانه)

دارالاجابه كه در عيد غدير سال 1379 ه.ش افتتاح شد، در زير دارالولايه قرار دارد. در ضلع شرقي اين رواق پنجرة ضريح مانندي را نصب كرده اند كه نزديك ترين مكان به سرداب امام رضا (ع) است. همچنين در شمال دارالاجابه سرداب زيبايي قرار دارد كه «حاج شيخ مجتبي قزويني» از عارفان معاصر مشهد در آن دفن شده و با چند پله به صحن عتيق راه مي يابد.

دارالثوره

اين رواق با 6799 متر مربع مساحت زير صحن عتيق ساخته شده و فضاي بسيار بزرگي را در اختيار زايران قرار مي دهد. در زمان نگارش اين سطور ساختمان دارالثوره به پايان رسيده و تزيين آن در دست اقدام است.

تخصصی رضوی - حرم مطهر - رواق هاي آستانه؛ دنياي كاشي و آينه

مطالب مشابه :

اسکناس برای عید غدیر

رواق شناسي

تخصصی رضوی - حرم مطهر - رواق هاي آستانه؛ دنياي كاشي و آينه

حرم مطهر امام رضا(ع)- نگاهي برحرم مطهر امام هشتم

عید نوروز و بهار از نگاه احادیث و اشعار

حرم عسکريين عليهما السلام در بستر تاريخ

استان سمنان مهد ادیبان واندیشمندان