معرفی رشته مرتع و آبخیزداری

منابع طبيعي به مجموعه مواهب و ثروت‌هاي خدادادي اطلاق مي‌شود كه به رايگان در اختيار بشر قرار گرفته است. انسان از روزگاران اوليه خلقت در عرصه‌هاي منابع طبيعي زندگي كرده و از منابع آن اعم از آب، گياهان، حيات وحش، آبزيان و . . . به طرق مختلف استفاده مي‌برده است. افزايش سطح دانش بشري و در راستاي آن افزايش جمعيت در كنار مسائل سياسي موجب شد تا دولت‌ها در جهت دستيابي به منابع بيشتر و افزايش درآمد ملي به بهره‌برداري از منابع طبيعي روي آورند. اين بهره‌برداري كه در بسياري مواقع بدون در نظر داشتن جنبه‌هاي اكولوژيكي صورت گرفته است، نتيجه‌اي جز تخريب عرصه‌هاي منابع طبيعي درپي نداشته است.

منابع طبيعي ايران در يك نگاه

164 ميليون هكتار عرصه كشور در يك نگاه آماري به صورت زير طبقه‌بندي مي‌شوند:

الف : 2/83 درصد آن را منابع طبيعي تجديد شونده به خود اختصاص داده است:

1- جنگلها با مساحتي در حدود 4/12 ميليون هكتار 6/7 % سطح ايران را مي‌پوشانند.

2- مراتع با مساحتي در حدود 90 ميليون هكتار 55 % مساحت كشور را تحت پوشش دارند.

3- اراضي بياباني و كويري با سطحي در حدود 34 ميليون هكتار 7/20% مساحت ايران را در قلمرو خود دارند.

اگر چه منابـــع طبيعي تجديد شونده كشــور به‌صورت يك پيكره واحــد اســت، اما به لحـاظ سيستم‌هاي بهره‌برداري و نظام‌هاي مديريتي در كشور، در سـه بخش متفاوت مورد توجه و ارزيابي قرار مي‌گيرند. اين سه بخش عبارتند از : جنگل، مرتع و مناطق بياباني

ب - باقيمانده عرصه شامل اراضي تحت كشت (زراعت ديم، زراعت آبي، باغات و …) و اراضي تخصيص يافته به مناطق مسكوني (شهري و روستائي) راهها و درياچه‌ها و مردابها مي‌باشد كه با سطح 6/27 ميليون هكتار به 8/16% مي‌رسند.

مراتع خود در بستر حوزه‌هاي آبخيز واقع شده‌اند و حوزه آبخيز (Watershed) به محدوده‌اي طبيعي كه داراي يك زهكش اصلي باشد و در مواقع بارندگي آب تمام آبراهه‌ها به درون اين زهكش (رودخانه يا مسيل) وارد شده و در نهايت از نقطه مشخصي تحت عنوان خروجي حوزه تخليه مي‌گردد، اطلاق مي‌گردد.

مراتع(Rangelands):

مرتع زميني است اعم از كوه، دامنه يا اراضي مسطح كه در فصول رويش گياهان داراي پوششي از نباتات علوفه‌اي خودرو بوده و با توجه به سابقه بهره‌برداري مورد چراي دام قرار مي گيرد. ممكن است مراتع داراي درختان جنگلي خودرو باشد كه در اين‌صورت مرتع مشجر ناميده مي‌شود.

به كليه اراضي طبيعي كه داراي پوشش گياهي خودرو بوده و بتواند علوفه مورد نياز دام‌ها را در فصل چرا تأمين نمايند گفته مي‌شود. مراتع در تأمين نيازهاي علوفه‌اي دام‌ها، تغذيه سفره‌هاي آب زيرزميني، بهر‌ه‌برداري از محصولات فرعي مرتعي، تصفيه و تلطيف هوا، جلوگيري از فرسايش خاك و بروز سيل، تأمين نيازهاي حيات وحش و جنبه‌هاي تفرجگاهي اهميت دارند. كشور ايران با برخورداري از 90 ميليون هكتار عرصه‌هاي مرتعي، يكي از 8 كشور داراي غني‌ترين فلور گياهي در جهان است. بنابراين حفاظت، احياء، اصلاح و بهره‌برداري بهينه از مراتع در قالب مديريتي صحيح و كارآمد و در راستاي توسعه پايدار ضرورت دارد كه تنها از طريق علم و هنر مرتعداري (Range Management) ميسر است.

وضعيت مراتع ايران

بر اساس آمار سال 1374 سازمان جنگلها و مراتع كشور، طبقه‌بندي سطح مراتع از نظر وضعيت 3/9 ميليون هكتار مرتع خوب (33/10 درصد)، 3/37 ميليون هكتارمرتع متوسط تا فقير (45/41 درصد) و 4/43 ميليون هكتار مرتع فقير تا خيلي فقير (45/48 درصد) جمعاً به وسعت 90 ميليون هكتار، داراي توليدي برابر با 7/10 ميليون تن علوفه خشك قابل بهره‌برداري مجاز و يا 8/5 ميليون تن T.D.N علوفه قابل استفاده مي‌باشد.

اهميت مرتع

براساس مطالعات انجام شده ارزش جهاني يك هكتار مرتع در سال، 232 دلار برآورد شده است. ارزش‌هاي اكولوژيكي و زيست محيطي مراتع در ايران بين 4 تا 8 برابر ارزش علوفه توليدي آنها است. برخي از اين ارزش ها عبارتند از :

1- حفظ خاك و جلوگيري از فرسايش آن (60 تا 70 درصد)

2-تنظيم گردش آب در طبيعت (75 درصد روان آبهاي سطحي )

3-حفظ ذخاير ژنتيكي گياهي و جانوري (80 تا 85 درصد تنوع گونه‌اي كشور)

4-ايجاد فضاي سبز و تلطيف هوا

5-تامين علوفه مورد نياز احشام عشايري و روستايي(حدود 40 درصد علوفه مورد نياز دام‌هاي كشور)

6-تامين بخشي از پروتئين مورد نياز كشور (بالغ بر 31 درصد گوشت قرمز توليدي سالانه كشور)

7-توليد محصولاتي نظير گياهان دارويي، صمغ‌ها و رزين‌ها

8-اكوتوريسم

9-تامين غذا و مأمن وحوش و پرندگان

10- ترسيب كربن

آبخيزداري (Watershed Management):

· آبخيزداري يعني تغذيه سفره آبهاي زيرزميني و افزايش توليد محصول.

· آبخيزداري يعني بهره‌گيري از مجموعه گسترده دانش و تجربه در يافتن راههاي پيشگيري و رويارويي با فرسايش خاك و سيلاب‌هاي مخرب.

· آبخيزداري يعني حفظ و احياء آبخيزهاي بحراني.

· آبخيزداري يعني بهره‌برداري كامل از سرمايه‌گذاري‌هاي هنگفت مالي در منابع اقتصادي كشور.

· آبخيزداري يعني بهره برداري مناسب و درست از منابع طبيعي و كشاورزي حوزه‌هاي آبخيز.

· آبخيزداري يعني تقويت پوشش گياهي و كاهش زيان هاي سيل‌هاي ويرانگر.

در اثر عدم اطلاع از روشهاي بهره‌برداري صحيح، جنگلها و مراتع سرسبز، به بيابانهاي بي آب و علف بدل مي‌شوند. بوته كني، شخم اراضي مرتعي، قطع درختان و چراي مفرط در مراتع نهايتاً مراتع و جنگلها را به بيابانها تبديل خواهدكرد.فرسايش خاك هر سال شديدتر شده و با هر بارندگي، خاك با ارزش از دسترس خارج مي‌شود. با فقير شدن پوشش گياهي، عشاير و روستائيان مجبور به تعليف دام با استفاده از سرشاخه‌هاي درختان و علوفه‌هاي دستي مي‌شوند. كمبود علوفه باعث سوء تغذيه، ضعف و بيماري دام مي‌گردد و كاهش توليد گوشت و شير و كاهش در آمد مرتعداران را به‌دنبال خواهد داشت.

مساحت حوزه‌هاي آبخيز كشور

مساحت حوزه‌هاي آبخيز كوهستاني در حوزه‌هاي داخلي 113793.5482 هزار هكتار،‌ در حوزه‌هاي سد 33018.489 هزار هكتار و در حوزه هاي رودخانه اي 13894.337 هزار هكتار مي‌باشد.

آبخيزداري اهداف زير را دنبال مي كند:

1- تامين آب شرب و آب زراعي

2- جلوگيري از بروز فرسايش و سيل

3- كاهش ميزان رسوب

4- افزايش سطح سفره‌هاي آب زيرزميني

5- جلوگيري از تخريب پوشش گياهي

6- كنترل و بهينه‌سازي رودخانه‌ها و مخازن سدها

7- ايجاد شرايط مناسب براي زندگي حيات وحش و تفرجگاه‌ها

بيابان‌زدايي (Combating Desertification):

-بيابان‎زايي(Desertification) به معني تخريب سرزمين در مناطق خشك، نيمه خشك و خشك نيمه مرطوب ناشي از عوامل مختلف از جمله تغييرات آب و هوا و فعاليت‌هاي انساني مي‎باشد.

- بيابان‎زدايي (Desertification Combating) فعاليت‎هايي را شامل مي‎شود كه بخشي از توسعه جامع سرزمين در مناطق خشك، نيمه‎خشك و خشك‎ نيمه‎ مرطوب در راستاي توسعه پايدار را در برگرفته و هدف آن عبارت است از:

1- جلوگيري و يا كاهش تخريب سرزمين

2- احياء زمين‌هاي جزئاً تخريب شده

3- احياء زمين‌هاي جزئاً بياباني شده

- تخريب سرزمين (Land Degradation) به معني كاهش يا از دست رفتن توان توليد بيولوژي يا اقتصادي اراضي ديم، آبي، مرتع، چراگاه، جنگل و بوته‎زار در مناطق خشك، نيمه خشك و خشك نيمه مرطوب ناشي از بهره‎برداري از سرزمين يا از يك فرآيند يا تركيبي از فرآيندها از جمله فرآيندهاي ناشي از فعاليت‎هاي انساني و شيوه‏هاي سكونتي مانند موارد ذيل مي‎باشد:

1- فرسايش خاك (Soil erosion) ناشي از باد و يا آب

2- زوال خصوصيات فيزيكي، شيميايي و بيولوژيكي و يا اقتصادي خاك

3- نابودي دراز مدت پوشش گياهي طبيعي

ج- نواحي خشك (Arid)، نيمه خشك (Semi arid) و خشك نيمه مرطوب (Dry sub-humid) به معني مناطقي بجز مناطق قطبي و نيمه قطبي مي‎باشد كه در آن نسبت ميزان بارندگي به تبخير بالقوه در محدود 50 تا 65 درصد قرار دارد.

چ- مناطق مبتلا به (Affected Areas) به معني مناطق خشك يا نيمه خشك و يا خشك نيمه مرطوب مي‎باشد كه از بيابان‎زايي آسيب ديده‎اند و يا در معرض تهديد هستند.

به طور كلي در تعريف بيابانزايي سه نكته مهم مورد تأكيد قرار گرفته است كه عبارتند از:

1-تخريب سرزمين 2-تغييرات اقليمي 3-فعاليتهاي انساني

آثار و پيامدهاي بيابان‌زايي:

در حدود 80 درصد از اراضي كشور در حوزه مناطق خشك و نيمه خشك تا خشك نيمه مرطوب قرار دارد و از اين نظر داراي شرايط اكولوژيكي شكننده‎اي است. به لحاظ پتانسيل كم توليد و محدوديت‎هاي كمي و كيفي شيوه‏هاي بهره‎برداري در مناطق خشك، شدت روند بيابانزايي در اين مناطق در مقايسه با مناطق نيمه خشك كمتر است. هم اكنون بيشترين ميزان تخريب و نابودي منابع طبيعي تجديد شونده در حوزه‏هاي مناطق نيمه خشك تا خشك نيمه مرطوب مشاهده مي‎شود.

در مناطق فرا‎ خشك كه عموماً ميزان بارندگي كمتر از 200 ميليمتر است، عملاً امكان كشاورزي ديم وجود ندارد؛ در نتيجه بطور طبيعي علتهاي عمده تخريب منابع آب و خاك در اين بخش ديده نمي‎شود و مراتع به علت پتانسيل كم توليد علوفه، تحت چراي مفرط قرار ندارند. بنابراين شديدترين نوع تخريب در مناطق فراخشك، در حوزه اراضي كشاورزي رخ مي‏دهد كه دلايل عمده آن عبارتند از:

- كاهش سطح سفره‏هاي زير زميني به سبب استفاده خارج از توان تغذيه آنها‎‎

- شور و قليايي شدن خاكها به سبب رعايت نكردن اصول بهره‎برداري از منبع اراضي، استفاده بي‎رويه از منابع آب جهت آبياري، به طوري كه عملاً بخشي از به هدر رفتن منابع آب، ضمن افت ميزان راندمان آبياري، منجر به انهدام منابع نيز مي‎شود.

بدترين شرايط را مناطق نيمه خشك و خشك نيمه مرطوب در كشور دارند كه ‎اين وضعيت در مناطقي با متوسط بارندگي بين 200 تا 500 ميليمتر كاملاً آشكار است.

در اين حوزه‎ها بارزترين علل تخريب عبارتند از:

1- فرسايش آبي با شدت متوسط تا خيلي زياد

2- تخريب كمي و كيفي پوشش گياهي به سبب فشار چراي دام، رعايت نكردن فصل مناسب چرا و بوته كني

3-تخريب مراتع و تبديل آنها‎‎ به اراضي ديم به ويژه در حوزه‏هايي با بارندگي حدود 300 ميليمتر، توأم با وقوع خشكسالي‎ها كه عملاً اين اراضي را بصورت اراضي رها شده در مي‎آورد.

مبارزه با بيابان‌زايي:

مبارزه با بيابان‌زايي عبارت است از مجموعه اقداماتي كه در چارچوب طرحهاي جامع توسعه در مناطق خشك و نيمه خشك تا خشك نيمه مرطوب صورت مي‎گيرد و اين اقدامات بايد مبتني بر اصول توسعه پايدار بوده و شامل سه گروه فعاليت هاي زير مي‎باشد:

1- بازدارنده 2-اصلاحي 3-احيايي

1-فعاليتهاي بازدارنده

عمده‎ترين زمينه‏هاي فعاليت بازدارنده، شامل سه گروه برنامه‏هاي زير است:

الف) آگاهي دهنده و ترويجي

ب) تشويقي

ج) تنبيهي

2- روش هاي اصلاحي:

- اصلاح روشهاي شخم

- اصلاح روشهاي آبياري

- اصلاح روشهاي تناوب زراعي و آيش

- اصلاح روشهاي كود دهي

3- روش هاي احيايي:

اين روشها معمولاً در مناطقي مورد استفاده قرار مي‎گيرد كه به طور جدي دچار تخريب شده‎اند و آسيبهاي وارد شده به حدي است كه رهاسازي آنها‎‎ به حالت طبيعي و به تنهايي براي احياي شرايط اكولوژيكي آنها‎‎ كفايت نمي‎كند.

در اين صورت مرحله بازسازي و احياي اراضي مستلزم اجراي پاره‎اي از پروژه‏هاي فني نظير:

ا- احداث بادشكن

2- مالچ پاشي

3- نهال كاري

4- بذر پاشي 5- بذر كاري و 6- انتقال آب است.

بنابراين لزوم حفاظت و بهره‌برداري بهينه از منابع طبيعي (مراتع، بيابان‌ها و حوزه‌هاي آبخيز) تنها در سايه استفاده از فارغ التحصيلان رشته مهندسي منابع طبيعي - مرتع و آبخيزداري امكان پذير است كه رسالت تربيت نيروي انساني در اين بخش بر عهده دانشگاهها و مراكز آموزش عالي است.

در حال حاضر در كشور ما واحدهاي دانشگاه آزاد اسلامي و دانشگاه‌هاي دولتي داراي اين رشته به شرح زير مي‌باشند:

الف - در مقطع كارداني

· دانشگاه آزاد اسلامي:

1.واحد اراك در استان مركزي

2.واحد نيشابور در استان خراسان رضوي

3.واحد سوادكوه در استان مازندران (علمي كاربردي منابع طبيعي - مرتع)

4.واحد بافت در استان كرمان

5.واحد بروجرد در استان لرستان

6.واحد خلخال در استان اردبيل

7.واحد اردستان در استان اصفهان

8.واحد سنندج در استان كردستان

9.واحد قائم شهر در ايتان مازندران

10. واحد گرگان در استان گلستان

· دانشگاه‌هاي دولتي:

1. دانشگاه شهركرد

2. دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان (دانشكده كشاورزي گنبد كاووس)

3. دانشگاه رازي كرمانشاه (دانشكده قصر شيرين)

4. دانشگاه شيراز (دانشكده داراب)

5. دانشگاه بوعلي سينا همدان- مركز ملاير

6. دانشگاه ايلام

7. دانشگاه بيرجند

8. دانشگاه فردوسي مشهد - آموزشكده كشاورزي شيروان

ب - در مقطع كارشناسي

· دانشگاه آزاد اسلامي:

1. واحد ميبد در استان يزد

2. واحد ارسنجان در استان فارس

3. واحد نور در استان مازندران

4. واحد بافت در استان كرمان

5. واحد تربت جام در استان خراسان رضوي

6. واحد بندرعباس در استان هرمزگان

7. واحد فيروزآباد در استان فارس

· دانشگاه‌هاي دولتي:

1. دانشگاه تهران (دانشكده منابع طبيعي كرج)

2. دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان

3. دانشگاه مازندران (دانشكده منابع طبيعي ساري)

4. دانشگاه صنعتي اصفهان

5. دانشگاه يزد

6. دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي زابل

7. دانشگاه شهيد چمران اهواز(دانشكده منابع طبيعي بهبهان)

8. دانشگاه كردستان

9. دانشگاه شيراز

10. دانشگاه اروميه

ج- در مقطع كارداني به كارشناسي (كارشناسي ناپيوسته)

· دانشگاه آزاد اسلامي:

1. واحد نور در استان مازندران

2. واحد بندرعباس در استان هرمزگان

· دانشگاه‌هاي دولتي:

1. دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان (دانشكده كشاورزي گنبد كاووس)

2. دانشگاه يزد (شاخه اردكان يزد)

3. دانشگاه شيراز (دانشكده داراب)

د - در مقطع كارشناسي ارشد مرتعداري و آبخيزداري

· دانشگاه آزاد اسلامي:

1. واحد علوم و تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامي در تهران

۲· دانشگاه آزاد ارسنجان فارس (آبخیزداری)

۳.دانشگاه آزاد میبد

دانشگاه‌هاي دولتي:

1. دانشگاه تهران (دانشكده منابع طبيعي كرج) – گرايش‌هاي مرتعداري، آبخيزداري و بيابان‌زدايي

2. دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان– گرايش‌هاي مرتعداري، آبخيزداري و مديريت مناطق بياباني

3. دانشگاه مازندران (دانشكده منابع طبيعي ساري) – گرايش‌هاي مرتعداري و آبخيزداري

4. دانشگاه صنعتي اصفهان – گرايش‌هاي مرتعداري و بيابان‌زدايي

5. دانشگاه شيراز– گرايش‌ مديريت مناطق بياباني

ه- در مقطع دكتري

· دانشگاه آزاد اسلامي:

1. واحد علوم و تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامي در تهران

دانشگاه‌هاي دولتي:

1. دانشگاه تهران (دانشكده منابع طبيعي كرج) – گرايش‌هاي علوم مرتع و آبخيزداري

2. دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان– گرايش‌ علوم مرتع

گرايشهاي رشته مرتع و آبخيزداري در مقطع كارشناسي ناپيوسته

1.مهندسي منابع طبيعي- مرتعداري و آبخيزداري

2.احياء و بهره‌برداري از مناطق بياباني

دروس امتحاني رشته‌هاي كارشناسي ناپيوسته

1 - مهندسي منابع طبيعي- مرتعداري و آبخيزداري

نام دروس امتحاني	ضريب
رياضيات	2
حفاظت آب و خاك	2
زمين شناسي	2
مرتعداري	3
اصول آبخيزداري در مناطق نيمه خشك	3
معارف اسلامي	2
ادبيات فارسي	2
زبان عمومي	2

2- احياء و بهره‌برداري از مناطق بياباني

نام دروس امتحاني	ضريب
روش احياء پوشش گياهي	3
بيابان‌زايي و كنترل آن	2
بهره‌برداري از منابع آب در بيابان	2
بهره‌برداري و حفاظت عرصه‌هاي احياء شده بياباني	2
بهره‌برداري از خاكهاي مناطق خشك و بياباني	2
معارف اسلامي	2
ادبيات فارسي	2
زبان عمومي	2

گرايشهاي رشته مرتع و آبخيزداري در مقطع كارشناسي ارشد

(توضيح : گرايش‌هاي اول تا سوم اختصاصي رشته مرتع و آبخيزداري مي‌باشند و ساير گرايش‌ها از رشته‌هاي ديگر نيز دانشجو مي‌پذيرند)

1.مرتعداري

2.آبخيزداري

3.بيابان‌زدايي

4.مديريت مناطق بياباني

5.هواشناسي كشاورزي

6.مهندسي سوانح طبيعي

7.سنجش از دور

دروس امتحاني رشته‌هاي كارشناسي ارشد

1 - مرتعداري

نام دروس امتحاني	ضريب
زبان عمومي و تخصصي	2
حفاظت خاك و آبخيزداري	2
مرتعداري	3
اصلاح و توسعه مراتع	2
ا رزيابي و اندازه گيري مرتع	3
شناسايي گياهان مرتعي 1و 2	2

2- آبخيزداري

نام دروس امتحاني	ضريب
زبان عمومي و تخصصي	2
حفاظت خاك و آبخيزداري	3
مرتعداري	2
هيدرولوژي كاربردي	2
ژئومورفولوژي و زمين شناسي	3
جامعه شناسي روستايي	2

3 - بيابان‌زدايي

نام دروس امتحاني	ضريب
زبان عمومي و تخصصي	2
حفاظت خاك	3
مرتعداري	2
هيدرولوژي	2
ژئومورفولوژي	3
خاكهاي مناطق خشك و نيمه خشك	2

4- مديريت مناطق بياباني

نام دروس امتحاني	ضريب
زبان عمومي و تخصصي	2
حفاظت خاك و آبخيزداري	2
طرح آزمايشات كشاورزي	2
اكولوژي عمومي	3
ژئومورفولوژي	2
رابطه آب و خاك و گياه	3

5- هواشناسي كشاورزي

نام دروس امتحاني	ضريب
زبان عمومي و تخصصي	2
رياضيات	3
آمار	3
هيدرولوژي	2
هواشنا سي	3
دروس كشاورزي(زراعت،باغباني، خاكشناسي، آبياري، گياهپزشكي)	2

5- مهندسي سوانح طبيعي

نام دروس امتحاني	ضريب
زبان عمومي و تخصصي	1
رياضيات مهندسي	1
مقاومت مصالح	1
هيدروليك	1
اقتصاد مهندسي	1
هيدرولوژي	1

6- سنجش از دور و GIS

نام دروس امتحاني	ضريب
زبان عمومي و تخصصي	2
آمار و رياضيات	3
اصول تفسير عكسهاي هوايي	2
ژئومورفولوژي و جغرافياي زيستي	2
جغرافياي شهري و روستايي	2
هيدرواقليم	2

معرفی رشته مرتع و آبخیزداری

مطالب مشابه :

جایگاه کرمانشاه کجاست؟

زمان برگزاری کنکور کارشناسی ارشد 89

اطلاعيه سازمان ‌سنجش ‌آموزش ‌كشور درخصوص زمان و محل برگزاري آزمون عملي

تاريخ‌ و محل‌ رفع نقص كارت ، ‌ و ‌ برگزاري‌ آزمون‌ كارشناسي‌ ارشد سال‌ 1389 و هم‌ چنين‌ پانزدهمين د

بيماريهاي گندم

اطلاعیه دوم و وسوم تکمیل ظرفیت دوره دکتری سال 90

شرایط، زمان و مدارک ثبت نام پذیرفته شدگان کنکور سراسری دولتی سال 90

جداول مربوط به برنامه زمانی ثبت نام دانشگاههای دولتی

معرفی رشته مرتع و آبخیزداری