حرکت در معماری و شعر

مفهوم حرکت چیست ؟

در شعر و معماری چگونه مطرح می شود ؟

آیا حرکت در شعر و معماری از یک مفهوم سرچشمه می گیرند ؟

حرکت و مفهوم آن

در فیزیک حرکت زمانی اتفاق می افتد که جسمی از نقطه ای به نقطه دیگر تغییر مکان یابد. ولی شاید مفهوم فیزیکی حرکت تنها جزئی از مفهوم حرکت در هنر باشد. حرکت در هنر وسیله ای است برای درک فضا همانطور که در گفتار اول ذکر شد تمامی هنرها وجود خود را از طریق خلق فضا به دست می آورند. حال که این فضا خلق شده است وسیله ای لازم است تا آن را درک نماییم و حرکت اولین چیزی است که در این میان خود نمایی می کند .

حرکت در فیزیک یعنی جابجایی یک جسم در یک محیط که تماماً از جنس ماده است؛ جسمی مادی در محیطی مادی از نقطه ای مادی به نقطۀ مادی دیگری انتقال می یابد. اما حرکت در هنر یعنی پرواز روح ، یعنی خروج از دنیای ماده و سفر به دنیای خیال؛ خیالی که می تواند در محیطی مادی اتفاق بیفتد . انسانها متولد می شوند، رشد می کنند و می میرند . و این ذات هستی است. در اصل آنها از ابتدایی خاص به انتهایی خاص می رسند .

تمام هستی در حرکت است و ما نیز جزئی از آن به شمار می رویم. فضای هستی وجود خود را مدیون حرکت است. سیاراتی که به دور ستارگان می چرخند و منظومه هایی را تشکیل می دهند و آنها نیز به دور خود در چرخش هستند و الی آخر. میتوانیم بگوییم حرکت جوهرۀ درک هر فضایی است. حرکت میتواند به شکل فیزیکی، بصری و یا خیالی باشد.

حرکت فیزیکی: یعنی جابجایی جسم فرد در فضایی که توسط عناصر مادی قابل درک شده اند .

حرکت بصری: حتی وقتی که در نقطه ای از فضا به صورت ثابت ایستاده ایم. چشمها حرکت داشته و از نقطه ای به نقطه دیگر تغییر مکان دهند .

حرکت خیالی: گاهی روح انسانها درفضای خاصی از تن جدا می شود و خیالاتی را در ذهن متبادر می نماید و در اصل انسان را از جهانی به جهانی دیگر سوق می دهد و این حرکت، حرکت خیالی است .

باید نکته ای را ذکر نمود، هر حرکتی در ذات خود دارای سکونهایی نیز میباشد. به زبان ساده تر سکون و حرکت در کنار یکدیگر بوده و در کنار هم است که هر کدام معنی پیدا میکنند. حرکت بی سکون و سکون بی حرکت معنایی ندارد. آیا می توان گفت پایانی بی آغاز یا آغازی بی پایان داریم؛ حرکت تغییر حالتی است که ابتدا و انتهایش سکون است .

آنچه که در این چند خط ذکر شد خلاصه ای از مفهوم حرکت بود. و یا شاید تغییر دیدگاهی نسبت به آن. در اصل در این مورد می توان گفت هرگاه ذهن انسان از فضایی خاص جدا گردد و به فضایی دیگر ورود نماید؛ این حرکت بوده است که چنین تغییر مکانی را امکان پذیر کرده است. حرکتی که می تواند از جهانی مادی به جهانی مادی و یا غیر مادی. یا از جهانی غیر مادی به جهانی مادی و یا غیر مادی رخ دهد .

نکته ای در گفتار اول ذکر کردیم؛ هر هنرمندی از طریق ایجاد فضا قصد دارد احساسات، اندیشه ها و نگرش خاص به خود را در موردی خاص در معرض دید عموم قرار دهد. نگرش او به دنیا را حرکت ایجاد کرده است پس فضایی که او شکل می دهد تنها از طریق حرکت قابل درک است. آنچه در ادامه می آید مفهوم حرکت در شعر و معماری و نحوه بروز آن در این دو می باشد، تا در ادامه تشابهات و تفاوتهای این دو را بررسی نماییم .

حرکت در شعر :

هر هنرمندی به واسطه حرکت به نگرش خاص خود می رسد (سیر آفاق و انفس). و به همین دلیل است که باید برای درک فضای وی در آن حرکت کنیم. شاعر فردی مثل سایر انسانها دارای تخیل، احساسات و تفکرات خاص به خود می باشد. او در فکر خود راه می رود یا شاید فکر خود را راه می برد؛ به سویی خاص به آنجایی که می خواهد در موردش شعر بگوید. مثلاً می خواهد فضای کشته شدن سهراب به دست رستم را به شعر تبدیل کند، او فضا را ایجاد کرده است و خود را در آنجا قرار داده است حال در آن فضا شروع به حرکت می نماید تا احساس واقعی خود را به تصویر بکشد :

****
ازین نامداران و گردنکشان

کسی هم برد نزد رستم نشان

که سهراب کشتست و افگنده خوار

همی خواست کردن تو را خواستار

چو بشنید رستم سرش خیره گشت

جهان پیش چشمش همه خیره گشت

همی بی تن و تاب و بی توش گشت

بیفتاد از پایو بی هوش گشت

بپرسید از آن پس که آمد به هوش

بدو گفت با ناله و با خروش

بگو تا چه داری ز رستم نشان

که گم باد نامش زگردنکشان

****
مفهوم حرکت در این قسمت از شعر فردوسی به خوبی قابل درک است او افکار خود را پیرامون نبرد پدر و پسر به حرکت واداشته است تا فضایی واقعی و ناراحت کننده را به تصویر بکشد. و حال ما شعر او را می خوانیم و خواندن یعنی حرکت و به خیال می رسیم خیالی در دنیایی دیگر و ازجنسی دیگر دارای احساساتی ناب که پدری چگونه پسر خود را می کشد و بعد در سوگ آن زاری می کند :

****
چو من نیست گرد گیهان یکی

به مردی بدم پیش او کودکی

بریدن دو دستم سزاوار هست

جز از خاک تیره مبادم نشست

چه گویم چو آگه بود مادرش

چگونه فرستم کسی را برش

چه گویم چرا کشتمش بی گناه

چرا زور کردم بر و بر سیاه

کدامین پدر هرگز این کار کرد

سزاوارم اکنون به گفتار سرد

****
پس تا به اینجا می دانیم فضایی که شاعر به وسیله حرکت درک و ایجادش می کند تنها با حرکت نیز قابل درک است. منتهی همانطور که قبلاً نیز گفته شد حرکت بدون سکون معنایی ندارد و هر آغازی را پایانی و هر پایانی را آغازی است. ما شعر شاعر را می خوانیم. هر کدام از ما روحیات خاص به خود را داریم و ممکن است در زمانی که می خواهیم شروع به خواندن شعر وی نماییم در سر خود خیالاتی خاص داشته باشیم. به بیان دیگر در فضایی دیگر باشیم؛ حالا قرار است فضای شاعر را درک کنیم. او ما را به این کار دعوت می نماید، پس باید امکانات این دعوت را نیز مهیا کرده باشد و دقیقاً همینطور است: او قصد دارد ما را از فضای ذهن خودمان خارج نماید و به فضای ذهن خود وارد کند. بنا براین بین فضای ما و او مکث یا سکونی وجود دارد .

****
ذهن آماده پذیرایی است، از فضای خود خارج و به فضای شاعر وارد می شود و خود را آماده حرکت می نماید .

****
... از نی چون حکایت می کند

از جدایی ها شکایت می کند

کز نیستان تا مرا ببریده اند

در نفیرم مرد و زن نالیده اند

سینه خواهم شرحه شرحه از فراق

تا بگویم شرح درد اشتیاق

هرکسی کو دور ماند از اصل خویش

باز جوید روزگار وصل خویش

****
خواننده این شعر حرکت خود را در شعر آغاز نموده است او در فضای شاعر راه می رود، همانطور که گفتیم هر آغازی را پایانی است. و شاعر باید این حرکت را در جایی به پایان برساند جایی که معمولا نتیجه هر آنچه که گفته است در آن هویدا می شود .

****
آینه ات دانی چرا غماز نیست

ز آنک زنگار از رخش ممتاز نیست

بشنوید ای دوستان این داستان

خود حقیقت نقد حال ماست آن

****
پس می دانیم شاعر حرکت خود را با سکون آغاز می نماید و با سکون نیز به پایان می رساند. و دقیقاً این حالت در ذهن خواننده اثر وی نیز به وجود می آید. او هم از سکون حرکت و از حرکت سکون می سازد. شاید این مفهوم را در نحوه خواندن شعر توسط افراد نیز دیده باشیم ابتدا با لحنی آرام کم کم اوج می گیرند و باز هم با لحن آرام به پایان می رسانند .

****
الا یا ایها الساقی ادر کأساً و ناولها

که عشق آسان نمود اول ولی افتاده مشکلها

ببوی نافه ای کاخر صبا زان طرّه بگشاید

زتاب جعد مشکینش چه خون افتاده در دلها

مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هردم

جرس فریاد می دارد که بر بندید محملها

به می سجّاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید

که سالک بی خبر نبود ز راه و رسم منزلها

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل

کجا دانند حال ما سبکباران ساحلها

همه کارم زخود کامی به بد نامی کشید آخر

نهان کی ماند آن رازی کزو سازند محفلها

حضوری گر همی خواهی ازو غایب مشو حافظ

مَتی مَا تَلق مَن تَهوی دَعِ الدّنیا و اَهملها

****
حالا به درک درستی از مفهوم حرکت در شعر رسیده ایم و می توانیم آن را به این شکل بیان نماییم :

حرکت وسیله ای است که شاعر به کمک آن فضای خیالی خود را درک می کند و شعرش را می آفریند و با حرکت دادن خواننده در شعر خود است که فضای مورد نظرش را به وی القا می نماید .

معماری و حرکت :

براساس گفته های قبلی فضای معماری نیز بر اساس نگرش خاص یک معمار به پیرامون خود به وجود آمده است. او ذهنش را به حرکت وا می دارد تا تفکر کند و فضایی مطابق با آنچه که در ذهن می پرواند خلق نماید .

فضای او در ذهنش خلق شده است، او در فضای ذهنی اش حرکت می کند تا آنچه که قصد خلق کردنش را دارد به خوبی شکل دهد. معمار دست به کار می شود اندیشه های خود را روی کاغذ می کشد او این کار را با حرکت دستش انجام می دهد. در پی همین حرکتها او فضای مورد نظرش را به کمک مصالح شکلی کالبدی می بخشد. تا دیگران نیز آن را درک نمایند .

حرکت در معماری را می توان به شکل سه خاصیت فضایی مشاهده نمود :

الف) پویایی: فضایی را که القاء کننده حس حرکت فیزیکی (جابجایی) در فرد باشد فضای پویا می گوییم. نظیر آنچه در باغ ایرانی مشاهده می نماییم .

ب) سیالیت: فضایی که حرکت را برای چشم ایجاد می کند نه جابجایی در فضا را. در فضای سیال این چشمهای ناظر هستند که حرکت می کنند و فضا را درک می نمایند نه پاهای وی .

نکته: هر فضای پویایی سیال نیز می باشد زیرا به صورت ناخودآگاه حرکت چشم را نیز ایجاد می نماید .

ج) مکث: در ابتدا ذکر شد هر حرکتی در ذات خود دارای سکون می باشد و آغاز و پایان هر حرکتی را سکون تشکیل می دهد. در معماری نیز از این اصل استفاده شده است. در صورت اعمال شدن هرگونه تغییر در حرکت و یا حالت آن، فضایی به عنوان فضای مکث در نظر گرفته شده است .

وصل، گذر و اوج در فضای معماری، در قالب همین سه خاصیت یعنی سکون (مکث)، پویایی (حرکت فیزیکی)، سیالیت (حرکت بصری) شکل می گیرند .

نمود عینی وصل، گذر و اوج را می توان در مسجد امام اصفهان مشاهده نمود. آنجایی که سردر این مسجد به دلیل تناسبات و تزئینات خود حس ورود را به فرد القا می کند. و فرد برای ورود از خارج به داخل مکثی می کند (وصل) سپس وارد فضا می شود و به صورت کاملا غیر ارادی به سوی گنبد پیش می رود و با چشمان خود تزئینات و کاشی های روی دیوارهای حیاط را مشاهده می نماید (وصل) تا به گنبد خانه برسد، مکث می کند و با چشمان خود تزئینات داخل گنبد را می ببیند (اوج).

او با مکثی قبل از ورد، حرکت و مجدداً مکث، فضای مسجد امام اصفهان را درک کرده است. (سکون، حرکت فیزیکی، حرکت بصری وصل، گذر، اوج).

نکته: علاوه بر آنچه که در باب حرکت در فضای معماری ذکر شد. فضای معماری قادر است حرکتی را، به سوی خیالی خاص در انسان پدید آورد. نظیر احساس سبکی و تقدسی که در مساجد ایرانی به فرد القا شده و باعث آزادی او از دنیای مادی و پرواز به سوی دنیایی غیر مادی می گردد .

آنچه در مورد حرکت در معماری گفته شد را می توان به این شکل خلاصه نمود: حرکت در معماری وسیله ای است که معمار با استفاده از آن فضای ذهن خود را خلق و درک می نماید. و ناظر بر این اثر نیز به وسیله حرکت فضا را درک خواهد نمود. و در پایان این ذات حرکت در فضا است که باعث حرکت ذهن به سوی خیالاتی خاص می شود .

دیباچه :

تمام آنچه که در باب حرکت ذکر شد در این کلام خلاصه می شود که حرکت وسیله ای برای درک فضا است. وجود شعر و معماری مدیون خلق فضا و درک فضا مدیون حرکت می باشد. حرکتی که در هر کدام به شکل خاص خود بوده ولی در ذات، دارای یک ریشه می باشد .

حرکت در شعر یعنی خواندن کلمات و ایجاد خیال در ذهن و حرکت در معماری یعنی راه رفتن در میان دیوار ها، ستونها، سقفها و سایر عناصر بصری و ایجاد خیال در ذهن .

در نهایت هدف نهایی هر دو ایجاد خیال است با این تفاوت که حرکت در شعر از خیال به خیال و حرکت در معماری از ماده به خیال می باشد. و این کلام به این معنی است که حرکت خیالی در شعر به واسطه عناصر مادی و بصری به وجود نمی آید ولی در معماری به وسیله عناصر مادی وبصری شکل می گیرد .

حرکت در معماری و شعر

مطالب مشابه :

شعر و معماری

حافظ و معماری

حرکت در معماری و شعر

شعر و معماری

شعر و معماری قسمت اول

حافظ

قياسي ميان شعر حافظ و مسجد شيخ لطف الله

مقاله ای بسیار جالب در مورد ... معماری قاجار.

موسیقی در اشعار حافظ