مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی

گفتار نخست ـ تحقق ضرر

منظور از ضرر: عبارتست از ایجاد نقض یا تلف اموال، از دست رفتن یک منفعت مسلم و یا لطمه به سلامت، حیثیت یا عواطف شخص.

اما آنچه در اینجا مورد بررسی قرار می‌گیرد، اشکال ضرر در حمل و نقل دریایی کالا و طریقه اثبات آن است. 1 - مسئولیت، زمانی ایجاد می‌شود که ورود ضرر مسلم باشد، لذا نمی‌توان کسی را به جبران خسارت احتمالی محکوم کرد، 2 - علاوه بر این، ضرر باید مستقیم باشد،تا جایی که عرف، خسارت را ناشی از فعل بداند، اگرچه ضرر تنها به یک علت منسوب نباشد.3 - به عنوان آخرین شرط ضرر، باید گفت ضرری را می‌توان مطالبه نمود که قبلا مطالبه نشده باشد. بنابراین اگر سایر مسئولین، ضرر را جبران نمایند، زیاندیده، دیگر نمی‌تواند برای مطالبه آن، به شخص ضرر رساننده‌ای که تاکنون به او رجوع نشده مراجعه نماید.

بند نخست ـ اشکال ضرر در حمل و نقل دریایی کالا

بطور کلی متصدی حمل، با دریافت کالا، متعهد می‌گردد که کالا را با همان شرایطی که دریافت کرده است در مدت معین به بندر مقصد، حمل نموده و تحویل دهد. از این رو می‌توان گفت که وی، مسئول خسارات ناشی از تاخیر در تحویل کالا با همان شرایطی که دریافت نموده، می‌باشد. بنابراین ضرر در حمل و نقل دریایی کالا به یکی از صور ذیل قابل ذکر است.

الف ـ خسارات ناشی از تاخیر در تحویل کالا

تاخیر، نتیجه تعیین مدت در قرارداد است، بگونه‌ای که عدم رعایت این مدت، مسئولیت متعهد را ایجاد می‌کند. تاخیر در تحویل کالا، موجب ایراد ضرر و زیان می‌شود. این خسارت، هم می‌تواند خسارت مادی و فیزیکی به کالا باشد و هم شامل خساراتی می‌شود که صاحب کالا به دلیل عدم دسترسی به موقع به کالای خود، متحمل می‌گردد.

ب ـ تلف شدن کالا

یکی دیگر از اشکال ضرر، این است که کالایی که بر اساس قرارداد حمل به متصدی حمل سپرده می‌شود، تلف شود و از بین برود. در این صورت دو حالت متصور است.

1 ـ تلف کل کالا

هنگامی از تلف کل کالا، صحبت به میان می‌آید که متصدی حمل، هیچیک از اجزای کالایی را که دریافت کرده است در بندر مقصد، به دارنده بارنامه تحویل ندهد. از اینرو لزومی ندارد که کالا واقعا تلف شده باشد بلکه ملاک، عدم تحویل آن در بندر مقصد است، هرچند که کالا به شخص دیگری به جز دارنده بارنامه، تحویل شده باشد.

2 ـ تلف قسمتی از کالا

از آنجا که با صدور بارنامه، در واقع متصدی حمل، رسید دریافت کالا را صادر می‌نماید، مکلف است کالا را بر اساس رسید صادره، در بندر مقصد تحویل دهد.1 - حال اگر در بندر مقصد، کالا را به مقداری که در بندر مبداء دریافت کرده است، تحویل ندهد، کسری کالا تحقق پیدا کرده و به عبارتی، قسمتی از کالا تلف شده است. در این صورت، گیرنده مکلف است مقدار کسری را با ارسال اخطاریه‌ای به متصدی حمل، اعلام نماید.2 - اگر در حین دریافت کالا، طرفین کالا را بازدید نمایند، ارسال چنین اخطاریه‌ای لازم نیست، زیرا مفاد صورت جلسه‌ی تنظیمی در حین بازدید، حکایت از مقدار کالای تحویل شده دارد و می‌توان به استناد آن، مقدار کسری کالا را معین نمود،3 - اگر چنین اخطاریه‌ای تسلیم نشود یا صورتجلسه‌ای با اوصاف فوق تنظیم نگردد و گیرنده کالا، مدعی کسر کالا باشد، در این صورت باید ادعای خود را اثبات نماید. برای اثبات این امر می‌تواند به کارشناس، صورتجلسه تحویل کالا به مقامات بندری، قبض انبار و سایر قرائن که برای دادگاه وقوع خسارت محرز شود استناد کند.

هرگاه کالا، کلا یا جزئا تلف شود، بر اساس قاعده کلی، خواهان، در صورتیکه نتوان کالایی را جایگزین آن نمود، حق دارد قیمت روز کالا را به مقداری که در بازار فروخته می‌شود دریافت کند. علاوه بر این، او حق دارد خساراتی را که به دلیل در اختیار نداشتن کالا به او وارد شده تا لحظه جایگزینی کالای جدید مطالبه نماید. اگر مثل کالای مزبور در بازار یافت شود او حق دارد مثل آن کالا را مطالبه نماید.

3 ـ خسارت به کالا

ممکن است کالایی که برای حمل به متصدی حمل سپرده می‌شود، در بندر مقصد با همان کمیت مندرج در بارنامه تحویل گردد ( عدم تحقق تلف یا کسری کالا ) ولی از جهت کیفیت و شکل ظاهری، منطبق با مندرجات بارنامه نباشد و به عبارت دیگر" عیب و نقصی [ در آن حادث شود ] که موجب کاهش قابلیت استفاده از کالا گردیده و یا در خصوص کالاهای تجاری که به اعتبار مالیت خود موضوع داد و ستد قرار می‌گیرند... از ارزش آن بکاهد " که با اثبات این امر نیز، ورود ضرر محقق می‌باشد.

بند دوم ـ طریقه اثبات ضرر

بر اساس اصول کلی مسئولینت مدنی، اثبات ضرر به عهده متضرر می‌باشد و اوست که در این میان، مدعی ایراد ضرر بوده و باید مدعای خود را ثابت نماید، ولی این قاعده تخلف ناپذیر نیست.

الف ـ دلیل ظاهری تحویل کالا منطبق با بارنامه

اگر تحویل گیرنده کالا، مدعی باشد که به کالای او خسارتی وارد شده است، باید این موضوع را به اطلاع متصدی حمل برساند. در صورتی که از این عمل غفلت نماید، تحویل کالا به او "دلیل ظاهری" دایر به تحویل کالا با اوصاف مندرج در بارنامه از سوی متصدی حمل محسوب می‌شود و بدین ترتیب "اماره‌ای" به نفع متصدی حمل ایجاد می‌شود. در این صورت گیرنده کالا، برای اثبات ورود خسارت با مشکلات بیشتری مواجه است. برای ارسال چنین اخطاریه‌ای، گیرنده کالا با محدودیت زمانی مواجه است.

ب ـ دلیل ظاهری به نفع فرستنده کالا

گاهی اوقات، ممکن است متصدی حمل در جریان دعوی مطالبه خسارت که از سوی گیرنده کالا مطرح شده است، در دفاع از خود مدعی شود که او بدلیل اینکه نوع و ارزش کالا عمدا از سوی فرستنده کالا بر خلاف واقع اعلام شده، معاف از مسئولیت است یا چون خسارت ناشی از فعل یا ترک فعل فرستنده کالا است، ملزم به جبران خسارت نمی‌باشد. در چنین مواردی، متصدی حمل برای اینکه بتواند علیه فرستنده کالا طرح ادعا نماید، باید یادداشتی حاکی از وقوع خسارت یا از بین رفتن کالا با مشخص کردن ماهیت کلی خسارت یا فقدان در طول "90" روز متوالی از تاریخ وقوع حادثه یا پس از تحویل، هر کدام که دیرتر باشد برای فرستنده کالا ارسال نماید، قصور در ارسال چنین یادداشتی "دلیل ظاهری" بر این امر است که متصدی حمل یا متصدی حمل واقعی، تائید کرده‌اند که به علت مسامحه فرستنده کالا، عوامل یا خدمه وی خسارتی به کالا وارد نگردیده است.

ج ـ دلیل ظاهری مبنی بر تلف یا خسارت به کالا

از عملکردهای مهم "بارنامه"، این است که "بارنامه"، رسید تحویل کالا با شرایط مندرج در آن به متصدی حمل می‌باشد. از این رو همانند هر رسید دیگری، اعتبار آن در این زمینه، کاملا بسته به مندرجات آن می‌باشد.

ـ رد دلیل ظاهری

1 ـ رد دلیل ظاهری با دلیل مخالف

دلیل ظاهری، دلیلی است که در موارد تناقض و ابهام مورد قبول قاضی قرار می‌گیرد، اما در هر حال ممکن است از طریق ارائه دلایل دیگری، رد شده و بی‌اعتبار گردد.

2 ـ رد دلیل ظاهری با درج رزروهای معتبر

هنگام صدور "بارنامه دریایی"، علائم و مشخصات، نوع بار، تعداد بسته، وزن خالص و غیر خالص و سایر مشخصات مربوط در بارنامه درج می‌شود. "بارنامه دریایی" بنابه درخواست فرستنده کالا و بر اساس اظهارات او تکمیل می‌شود. در عین حال متصدی باربری یا فرمانده یا عامل متصدی حمل، ملزم نیست که در "بارنامه"، علائم، تعداد، مقدار یا وزنی را قید نماید که صحت آنها به جهات موجه مشکوک باشد و یا وسیله مناسب برای رسیدگی به صحت آنها را در اختیار نداشته باشد.

بر حسب رویه عملی، چنانچه متصدی حمل به جهات موجه نسبت به اظهارات فرستنده مشکوک باشد یا وسیله مناسب برای رسیدگی به صحت اظهارات فرستنده در اختیار نداشته باشد، در "بارنامه" با قید عباراتی مثل "حسب اظهار فرستنده" یا "کیفیت نامعلوم" اقدام به درج "رزرو" به نفع خود می‌نماید و بدین وسیله بار اثبات اظهارات را به عهده طرف مقابل می‌اندازد.

د ـ اعتبار شروط (رزرو)

مطابق بند "ج از بخش 3 ماده 54 قانون دریایی ایران" "(بند ج بخش 3 ماده 3 قواعد لاهه).

"متصدی باربری ملزم نیست که در بارنامه دریایی علائم یا مقدار وزنی را قید نماید که صحت آنها به جهات موجه مشکوک باشد و یا وسیله مناسب برای رسیدگی به صحت آنها در اختیار نداشته باشد."

بنابراین در حالتی که متصدی به دلیل موجهی در صحت اظهارات فرستنده تردید کند و یا به دلیل نداشتن وسیله مناسب جهت کنترل اظهارات فرستنده، می‌تواند متوسل به شرط شود.

مولفین، شروط را به دو دسته "معتبر" و "غیر معتبر" تقسیم میکنند. موقعی، شرط معتبر تلقی می‌شود که مکتوب بوده و در "بارنامه" قید شده و دارای تاریخ باشد، با توجه به این نکته که با عدم تصریح تاریخ، تاریخ بارنامه، تاریخ شرط خواهد بود. ضمنا، قلمرو شروط می‌تواند علاوه بر عیوب پیدا، عیوب پنهان را نیز شامل شود.

و ـ شرط مربوط به دلیل قطعی وصول کالا

ملاحظه شد که "بارنامه" به عنوان دلیل ظاهری تحویل کالا با شرایط و وضعیت مندرج در بارنامه به متصدی حمل محسوب می‌گردد، ولی در عرف تجاری ممکن است برای رفع هرگونه مناقشه بین متصدی حمل و فرستندگان کالا، در مورد مقدار، وضع، تعداد بسته‌ها و غیره، شرط مربوط به دلیل قطعی وصول کالا، در "بارنامه" قید گردد و بدین ترتیب، طرفین خود را نسبت به مقدار و شرایط کالا به شرحی که در بارنامه درج شده است ملزم و متعهد سازند و چنانچه مثلا مقدار کالای تحویلی در مقصد کمتر از میزان مندرج در "بارنامه دریایی" باشد، متصدی حمل در هر حال مسئول خواهد بود، مگر اینکه ثابت شود فرستندگان کالا، مرتکب دسیسه و تقلب شده‌اند.

ضمانت نامه‌های صدور بارنامه غیر مشروط

فرض بر این است که فرستنده کالا صحت مشخصات، ماهیت کلی کالا، نشان و علائم، تعداد و وزن و مقدار کالا را که در "بارنامه" درج شده است تضمین نموده است. فرستنده کالا در صورت وقوع خسارات ناشی از عدم درج صحیح آن مشخصات، باید به متصدی حمل غرامت بپردازد.

بر اساس رویه عملی موجود، فرستنده کالا برای جلوگیری از صدور "بارنامه مخدوش" که موجب محرومیت وی از بعضی مزایا می‌شود، به متصدی حمل ضمانت نامه‌ای می‌دهد که بر اساس آن، چنانچه در زمان تحویل کالا در بندر مقصد کالاها سالم نباشند، زیان وارده به متصدی حمل از محل آن تامین می‌شود. صدور چنین بارنامه‌ای ممکن است وسیله‌ای برای فریب اشخاصی شود که با اطمینان ناشی از "صدور بارنامه غیر مشروط" اقدام به خرید کالاهای "موضوع" بارنامه می‌کنند.

گفتار دوم – فرض مسئولیت

" متصدی حمل و نقل عام"، کسی است که متعهد می‌باشد در برابر اخذ اجرت، هرگونه تقاضای حمل و نقل را پاسخگو باشد بدون اینکه بین آنها تفاوت قائل شود، اما "متصدی حمل و نقل خاص"، کسی است که بر اساس قرارداد خاص و جداگانه حمل و نقل را بر عهده می‌‌گیرد، بدون اینکه کمترین تعهدی نسبت به قبول حمل و نقل داشته باشد.

مسئولیت متصدی حمل و نقل عام بر " خطای تقصیری مفروض" مبتنی است، اما مسئولیت متصدی حمل و نقل خاص بر "خطای تقصیری لازم‌الاثبات" استوار می‌باشد.

نتیجه اینکه خواهان ممکن است وقوع خسارت را اثبات نماید و یا "دلیل ظاهری" مبنی بر وقوع خسارت به دست دهد. در این صورت با وقوع خسارت قطعی و یا خسارت فرضی، خواهان، نسبت به اثبات دو رکن دیگر مسئولیت، یعنی "نقض تعهد" و "رابطه سببیت بین نقض تعهد و خسارت" معاف می‌باشد. به عبارت دیگر در این صورت، مسئولیت متصدی حمل "مفروض" می‌باشد.

بند نخست – نوع تعهد ایمنی در مسئولیت متصدی حمل و نقل

برای اثبات عدم اجرای تعهد، باید مفاد و دامنه تعهدات قراردادی را روشن ساخت. مهمترین تقسیم بندی که راجع به مفاد و دامنه تعهدات صورت گرفته است، تقسیم تعهدات به "تعهد به نتیجه" و "تعهد به وسیله" می‌باشد. در تعهد به وسیله، متعهد می‌بایست تمام کوشش و تلاش خود را برای رسیدن به نتیجه مطلوب به کار گیرد. در این فرض او باید مانند انسانی متعارف در شرایط ویژه خود رفتار نماید. از این رو، متعهد له برای اثبات عدم اجرای قرارداد می‌بایست ثابت کند که متعهد، منش متعارف نداشته است و در تمهید و به کارگیری وسیله معهود کوتاهی کرده و به عبارت دیگر، مرتکب تقصیر شده است. که البته باید توجه داشت که درجه تقصیری که مسئولیت متعهد را برمی‌انگیزد، در همه موارد، یکسان نمی‌باشد و کاملا بستگی به مفاد تعهد و توافق طرفین دارد.

و اما در تعهد به نتیجه، در مواردی که، احتمال رسیدن به نتیجه مطلوب، فراوان است، به طور معمول متعهد حصول نتیجه را بر عهده می‌گیرد و تمهید وسایل برای اجرای تعهد، مقدمه التزام می‌باشد. برای اثبات نقض این نوع از تعهد، کافی است که احراز شود، نتیجه مورد نظر حاصل نشده است. البته اثبات این امر که حادثه ناگهانی و خارجی مانع از اجرای عقد شده است، متعهد را از مسئولیت معاف می‌نماید. همچنین ممکن است متعهد، حصول نتیجه را تضمین کرده باشد که در این صورت اثبات هیچ حادثه او را از مسئولیت نمی‌رهاند.(مسئولیت مطلق)

"تعهد ایمنی" نیز در زمره تعهدات متصدی حمل گنجانده شده، همچنین ملاحظه شد که این تعهد در زمینه حمل و نقل اشیاء ممکن است تعهدی به نتیجه یا تعهدی به وسیله باشد.

مسئولیت متصدی حمل نیز در واقع وابسته به چگونگی تعهدی است که پذیرفته و یا قانونگذار در مقام تفسیر اراده طرفین و یا به طور امری، بر او بار کرده است. پس با توجه به اینکه "تعهد ایمنی" را تعهدی به نتیجه بدانیم یا تعهدی به وسیله، تحلیل مسئله متفاوت خواهد بود.

الف ـ تعهد ایمنی تعهد به وسیله باشد

در این صورت، متصدی حمل و نقل تعهد می‌کند که مواظبت‌های متعارف را در حفظ کالا، معمول دارد. بدین معنی که وسایلی را که در عرف حمل و نقل برای حفظ سلامت و ایمنی کالا، ضرورت دارد فراهم آورد و تمام صلاحیتهای خود را در این زمینه به کار گیرد در چنین صورتی، متصدی وقتی مسئولیت دارد که ثابت شود زیانی که به بار آمده، ناشی از تقصیر اوست. در تحمل بار اثبات این تقصیر دو احتمال وجود دارد. اول اینکه بر اساس قواعد عمومی، بار اثبات به عهده مدعی یعنی زیاندیده، قرار گیرد و دوم اینکه، قانونگذار برای سهولت کار زیاندیده، تقصیر متصدی حمل را مفروض دانسته و او را مکلف به دفاع و رد اماره تقصیر نماید.

ب – تعهد ایمنی، تعهدی به نتیجه باشد

در این فرض متصدی حمل، تعهد می‌کند که کالا را سالم به مقصد برساند، و همین که نتیجه مطلوب یعنی سالم به مقصد رسیدن کالا، به دست نیامد، متعهد مسئول زیانهای ناشی از آن خواهد بود مگر اینکه ثابت کند حادثه خارجی و احتراز ناپذیر مانع از حصول نتیجه شده است و به عبارت دیگر، خسارت وارد به کالا، غیر قابل انتساب به او می‌باشد. پس در این صورت، اثبات این امر که متصدی حمل، مرتکب تقصیر نشده است، او را از مسئولیت نمی‌رهاند.

بند دوم- انواع سیستم متفاوت مسئولیت

بدین ترتیب، چهار سیستم متفاوت مسئولیت، متصور خواهد بود: الف – سیستم مبتنی بر تقصیر اثبات شده ، ب – سیستم مبتنی بر فرض تقصیر، که با اثبات عدم ارتکاب تقصیر و یا اثبات سعی و کوشش متعارف از جانب متصدی حمل، مرتفع می‌شود. ، ج – سیستم مبتنی بر فرض مسئولیت، که با اثبات علت خسارت یا عدم انجام تعهد و غیر قابل انتساب بودن آن به متصدی حمل، قابل رد است. ، د– سیستم مسئولیت محض یا مطلق

سوال :

1 ـ منظور از اینکه مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی تعهد به نتیجه است را توضیح دهید و تفاوت آن را با تعهد به وسیله تحلیل نمایید ؟؟

تعهد ایمنی تعهد به وسیله باشد : در این صورت، متصدی حمل و نقل تعهد می‌کند که مواظبت‌های متعارف را در حفظ کالا، معمول دارد. بدین معنی که وسایلی را که در عرف حمل و نقل برای حفظ سلامت و ایمنی کالا، ضرورت دارد فراهم آورد و تمام صلاحیتهای خود را در این زمینه به کار گیرد در چنین صورتی، متصدی وقتی مسئولیت دارد که ثابت شود زیانی که به بار آمده، ناشی از تقصیر اوست. در تحمل بار اثبات این تقصیر دو احتمال وجود دارد. اول اینکه بر اساس قواعد عمومی، بار اثبات به عهده مدعی یعنی زیاندیده، قرار گیرد و دوم اینکه، قانونگذار برای سهولت کار زیاندیده، تقصیر متصدی حمل را مفروض دانسته و او را مکلف به دفاع و رد اماره تقصیر نماید.

تعهد ایمنی تعهدی به نتیجه باشد : در این فرض متصدی حمل، تعهد می‌کند که کالا را سالم به مقصد برساند، و همین که نتیجه مطلوب یعنی سالم به مقصد رسیدن کالا، به دست نیامد، متعهد مسئول زیانهای ناشی از آن خواهد بود مگر اینکه ثابت کند حادثه خارجی و احتراز ناپذیر مانع از حصول نتیجه شده است و به عبارت دیگر، خسارت وارد به کالا، غیر قابل انتساب به او می‌باشد. پس در این صورت، اثبات این امر که متصدی حمل، مرتکب تقصیر نشده است، او را از مسئولیت نمی‌رهاند.

2 ـ اشکال تحقق ضرر در حمل و نقل دریایی را نام ببرید و بار اثبات آن چگونه است ؟؟ مشروحا توضیح دهید ؟؟

رابطه میان متصدی حمل و زیان دیده بر اساس قرارداد حمل‌‌، که متعاقب آن معمولا "بارنامه" نیز صادر می‌شود، تحلیل می‌گردد، بنابراین، مسئولیت متصدی حمل از نوع مسئولیت قراردادی است. در این نوع از مسئولیت، زیاندیده باید ورود ضرر، نقض تعهد و رابطه سببیت بین نقض تعهد و ورود ضرر را اثبات نماید.

اشکال ضرر در حمل و نقل دریایی کالا : الف ـ خسارات ناشی از تاخیر در تحویل کالا ب ـ تلف کالا که به 3 مورد تقسیم می‌شود : 1 ـ تلف کل کالا 2 ـ تلف قسمتی از کالا 3 ـ خسارت به کالا ، طریقه اثبات آن : 1 - مسئولیت، زمانی ایجاد می‌شود که ورود ضرر مسلم باشد، لذا نمی‌توان کسی را به جبران خسارت احتمالی محکوم کرد، 2 - علاوه بر این، ضرر باید مستقیم باشد،تا جایی که عرف، خسارت را ناشی از فعل بداند، اگرچه ضرر تنها به یک علت منسوب نباشد.3 - به عنوان آخرین شرط ضرر، باید گفت ضرری را می‌توان مطالبه نمود که قبلا مطالبه نشده باشد. بنابراین اگر سایر مسئولین، ضرر را جبران نمایند، زیاندیده، دیگر نمی‌تواند برای مطالبه آن، به شخص ضرر رساننده‌ای که تاکنون به او رجوع نشده مراجعه نماید.

3 ـ شرط رزرو را در قرارداد حمل و نقل دریایی با ذکر انواع آن توضیح دهید ؟؟

اعتبار حق رزرو

مطابق بند "ج از بخش 3 ماده 54 قانون دریایی ایران" "(بند ج بخش 3 ماده 3 قواعد لاهه).

استاد : آقای دکتر علیرضا حسنی

تهیه کنندگان : سعیده نوربخش ـ حسن آقاجانی

مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی

مطالب مشابه :

مسئو لیت متصدی حمل ونقل دریایی

مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی

صورتجلسه 2/7/88

دستورالعمل مدارک مورد نیاز و روش تنظیم اسناد مالی

مديريت مالي در مدارس

فهرست ضمائم مورد نیاز اسناد مالی در حسابداری دولتی

الف) تشریفات خروج کالا تحت پوشش کارنه تیر