معماری اسلامی

معماری جهان اسلام

معماری اسلامی در جهان اسلام به نسبت آب و هوا، فرهنگ و علاقه به سبکهای هندسی و آرابسک، ایده های هنرمندان و معماران هر منطقه با یکدیگر تفاوت دارد؛ اما در میان عمارتهایی که دارای معماری اسلامی هستند مسجد حائز اهمیت بسیاری است؛ چرا که در سراسر جهان اسلام مسجد مرکز زندگی دینی و مکان سجده و تسلیم است.به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه "مهر"، معماری اسلامی بخشی از هنر معماری است که به عنوان یک پدیده اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و دینی از دین اسلام نشأت گرفته است . بنابراین این واژه دربرگیرنده ساختمانهای دینی و غیر دینی، تاریخی و مدرن و تمام مکانهایی که است در زیر مجموعه سطوح متنوع تأثیر اسلامی قرار می گیرند.
معماری اسلامی براساس وقایع نگاری، جغرافیایی و سنخ شناسی ساختمان طبقه بندی می شود.
گنبدها و مناره های بزرگ، محوطه های بیرونی وسیع که اغلب با سالن عبادت مرکزی همراه است؛ استفاده از ایوان میان بخشهای گوناگون؛ استفاده از اشکال هندسی و نقش و نگارها به سبک آرابسک، استفاده شدید از خطاطی زینتی عربی، استفاده قرینه سازی، فواره، محراب داخل مساجد رو به سمت مکه، استفاده از رنگهای روشن، تمرکز بر نمای داخلی ساختمان تا نمای خارجی آن از عناصر شناسایی معماری اسلامی در میان دیگر سبکهای معماری محسوب می شود.
معماری اسلامی دارای مفاهیم متعدد و گسترده ای است. مفهوم قدرت بیکران الله با تم های تکرای همراه است که اشاره به عدم محدودیت قدرت پروردگار دارد. اشکال انسان و حیوان کمتر در معماری اسلامی دیده می شود و شاخ و برگ درختان از طرحهایی هستند که بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند و نشانده مفاهیم خاصی هستند. در معماری اسلامی از خوشنویسی آیات قرآن در داخل ساختمان به منظور زیبایی و اعتبار مورد استفاده قرار می گیرد. معماری اسلامی را معماری مستور نیز می نامید و این امر به دلیل زیبایی نهفته در فضاهای باز و اتاقها است که از نمای خارجی به چشم نمی خورد و سرانجام استفاده از مناره و گنبدهای بزرگ نشانده قدرت است.
سبک معماری اسلامی مدت کوتاهی پس از رحلت رسول اکرم(ص) شکل گرفت. در دوران آغازین شکل گیری این هنر از سبکهای رومی، مصری، ایرانی/ ساسانی و بیزانسی تأثیرگرفت.

مسجد الاقصی نمونه اولیه آن در سال 691 میلادی با تکمیل قبة السخرة ( گنبد سنگی) یا همان مسجد الاقصی در بیت المقدس محسوب می شود. این بنا دارای ویژگی هایی چون فضاهای طاقدار داخلی، گنبد مدور و استفده از الگوهای تکراری تزئینی به سبک آرابسک است.

مسجد سامرهمسجد سامره عراق از دیگر نمونه های بارز معماری اسلامی است که در سال 847 میلادی با ترکیب معماری ستون دار که ردیفی از ستونها در زیر یک سقف قرار گرفته اند و مناره ای مارپیچی ساخته شد.
چهار سبک از معماری اسلامی مشتق شده که به صورت مختصر به آن می پردازیم.
معماری مراکشی
به گزارش "مهر" ساخت مسجد جامع قرطبه در سال 785 میلادی آغاز معماری اسلامی در اسپانیا و آفریقای شماری را رقم زده است. این مسجد به دلیل طاقهای داخلی چشمگیر شهرت به سزایی دارد. مسجد جامع قرطبه مظهر سبک معمارى عربى (آرابسک) است . دور ماندگی مسلمانان اندلس موجب شد که امویان آن مناطق از راه و رسم معمارى مسجد جامع دمشق پیروى کنند. فضاى درونى جامع قرطبه با ستونهاى شبیه به درخت ‏خرما و طاقهای نعلی شکل با ملاکهاى زیبایى شناسى معمارى اروپایى سازگار نیست، زیرا در این بنابه نحوى عدم تعادل در تناسب فضاى معمارى با حدود بیرونى آن وجود دارد.على غم ‏کثرت، طاقها چنان ترکیبى یافته‏ اند که با سنگهاى رنگارنگ و بادبزن گونه وجود سقف ‏سنگین را نفى می ‏کنند.عمده جهت پیدایى این خیال که جلوه‏اى از ثبات و استحکام ‏است، نماى کلى یکسان طاقها است، این نما فضایى بیکران را نمایش مى‏دهد.
معماری مراکشی با ساخت کاخ الحمراء به اوج خود می رسد این قصر یا دژ نظامی با شکوه که در گرانادا قرار دارد دارای نمای داخلی به زنگ قرمز، آبی و طلایی است که دیوارهای آن با نقش و نگارهایی از شاخ و برگ درختان سنگ نبشته های عربی و طرحهای آرابسک با دیوارهایی که سفالها و کاشیهای براق پوشیده شده است.
معماری تیموری
معماری تیموری اوج هنر اسلامی در آسیای میانه است.

مسجد گوهرشادعمارتهای باشکوهی که توسط تیمور و جانشینان وی در سمرقند، هرات بنا شده است به تأثیر هنر ایلخانی در هندوستان کمک کرد و باعث فعالیت مکتب معماری مغول شد. معماری تیموری با آرامگاه احمد یاساوی در قزاقستان کنونی آغاز شد و در آرامگاه تیمور ( گورامیر) در سمرقند به اوج خود رسید. قرینه سازی محوی ویژگی تمام ساختارهای معماری تیموری است که در آن میان می توان به مجموعه شاه زند که دربرگیرنده آرامگاهها و مساجد در سمرقند است و مسجد گوهرشاد در مشهد اشاره کرد. گنبدهایی دوتایی با اشکال مختلف که با سفالها و کاشیهای رنگین تزئین شده اند.
معماری عثمانی

مسجد ایاصوفیامعماری امپراطوری عثمانی به واسطه سبک سیاق همانند مسجد سلیمان نقطه تمایزی در میان دیگر معماریها به شمار می رود. مسجد سلطان احمد که در قرن هفدهم ساخته شد نشان دهنده تطبیق و توسعه اشکال کلیسای جامع هیگا صوفیا (مسجد ایاصوفیا) است که هزار سال پیش از آن ساخته شده بود.
معماری مغول
گزارش گروه دین و اندیشه "مهر" می افزاید: معماری مغول از دیگر سبکهای متمایز سبک امپراطوری مغول هندوستان در قرن شانزدهم است. امپراطور اکبر با ترکیب عناصر اسلامی و هندو شهر سلطنتی فاتح پور سیکری را اواخر دهه 1500 میلادی در 26 مایلی غرب اِگرا ساخت.

تاج محلنامی ترین بنای معماری سبک مغول تاج محل، قطره اشکی بر چهر ابدیت، است که در سال 1648 توسط شاه جهان به یاد همسرمجبوبش ممتاز محل که در زمان تولد چهاردهین فرزند آنها درگذشت ساخته شده است. استفاده فراوان از سنگ های قیمتی و کمیت وسیع استفاده از مرمر سفید تقریبا این امپراطور را ورشکست کرد.
معماری ایرانی
یکی از اولین تمدنهایی که اسلام پس از ظهور خود با آن تماس حاصل کرد ایران باستان بود.

پایتخت ایران در قرن هفتم در سواحل شرقی دجله و فرات قرار داشت که به دلیل مجاورت با معماران اسلامی سنتها و شیوه های تأثیرپذیری معماری ایرانی از معماری اسلامی فراهم شد.

در حقیقت معماری اسلامی نیز وامدار معماری ایرانی است. برای مثال بغداد بر اساس نمونه های فیروزآبان در ایران ساخته شده است. مسجد جامع سامره از دیگر نمونه هایی است که عمارت مارپیچ آن براساس معماری ایرانی ساخته شده است که به برج شهر فیروزآباد شباهت دارد.

هنر و معماری اسلامی

مقدمه
منظور از هنر و معماری اسلامی، همان هنر و معماری سرزمین‌های‌ - خاورمیانه، آفریقای شمالی، هند شمالی و اسپانیا - است‌ که از آغاز قرن هفتم میلادی تحت حاکمیت مسلمانان قرار گرفتند.
خاستگاه‌ها و ویژگی‌ها
اهمیت تزیینات خوشنویسی و شکل مسجد، دو ویژگی اصلی هنر و معماری اسلامی هستند که عمیقاً با ایمان اسلامی ارتباط دارند و در همان روزگار آغازین دین پیشرفت کردند. پیامبر [اسلام]، [حضرت] محمد، تاجری ثروتمند در مکه بود که در حدود 40 سالگی مجموعه عمیقی از وحی را دریافت کرد و شروع به تبلیغ دین جدیدی نمود‌. این وحی‌ها که مسلمانان آن‌ها را پیام الهی می‌انگارند، در قرآن - کتاب مقدس مسلمانان - جمع‌آوری شده است. میراث غنی زبانی و ادبیات عرب در احساس احترام عمیق نسبت به قرآن نقش داشت. (1)
مرکزیت قرآن در فرهنگ اسلامی و جذابیت ویژه شکل ‌خط عربی سبب شد از کلام نوشتاری، به ویژه آیات قرآنی به عنوان کتیبه‌های مساجد استفاده گردد و نیز تزیینات خطاطی و شیوه‌های آن در تمام شاخه‌های هنر اسلامی پیشرفت نماید.
در سال 622‌ پس از میلاد، همان سالی که مبدأ تاریخ اسلامی قرار گرفت، ‌حضرت محمد به شهر یثرب - که بعداً مدینه نام گرفت، هجرت نمود. در آن‌جا جامعه‌ای از مومنان که در پیرامون خانه محمد به عبادت مشغول بودند، گردهم آمدند. نمازگزاران عادی جامعه جدید در این مکان ساده، شکل مسجد را پایه‌گذاری کردند که عبارت بود از محوطه‌ای محصور و مستطیلی با آلونک‌هایی (‌خانه‌های همسران [حضرت] محمد) که در طول یک ضلع آن قرار گرفته بودند و یک ایوان ناهموار (سایه‌بانی که در اصل برای استفاده از سایه بوده است‌) که در یک طرف برای مسلمین فقیرتر در نظر گرفته شده بود‌. از این رو، تقریباً تمام مساجد نقشه خانه [حضرت] محمد را تکرار می‌کردند و عبارت بودند از ‌یک محوطه محصور (صحن)، ساختمانی در یک طرف برای نماز و طاق‌هایی قوسی (رواق‌ها ) در اطراف محوطه.

اولین پیروان [حضرت] محمد[ص] ‌که از شبه جزیره عربستان بودند در مقایسه با امپراطوری‌هایی که بعداً فتح کرده و ]سبک‌های هنری آن را[ به عنوان سرمشق خود گرفتند‌، هیچ‌گونه سبک هنری بومی و مخصوص به خود نداشتند. با گسترش اسلام، متناسب با شرایط متفاوت اقلیمی و مصالح در دسترس در فتوحات اسلامی و با جذب و اقتباس از شیوه‌های هنرهای بومی‌، انواع هنری آن بالیدن گرفت و نقش‌هایی که در یک ناحیه باب بود، به زودی‌ جهان بزرگ اسلام‌ را فرا گرفت.

بنابراین هنر اسلامی از منابع فراوانی گسترش یافته است. شیوه‌های رومی‌، مسیحیت باستان و بیزانسی در معماری پیشین اسلامی مورد اقتباس قرار گرفت. تاثیر هنر ساسانی – هنر معماری و تزیینی ایرانِ پیش از اسلام در دوران حکومت ساسانیان ـ بر هنر اسلامی‌بالاترین اهمیت را داشت‌. شیوه‌های آسیای مرکزی با تاخت و تازهای تاتار و مغول به هنر اسلامی نفوذ کرد و هنر چینی تأثیر ‌تکوین‌گری بر نقاشی، سفالگری و پارچه‌بافی اسلامی گذاشت.

سیر تاریخی
سیر تحول هنر اسلامی - از قرن هفتم تا هجدهم میلادی - را در سه دوره می‌توان طبقه‌بندی کرد. دوره شکل‌گیری هنر اسلامی، ‌کمابیش ‌با حاکمیت اولین حاکمان اسلامی یا خلفای بنی امیه (661الی 750م) که اسلام را از دمشق در سوریه تا اسپانیا گسترش دادند، هم‌زمان بود.
دوره میانی‌، عصر خلفای عباسی (750م الی 1258م)‌ که ‌از بغداد در عراق خلافت اسلامی را بر عهده داشتند تا زمان استیلای مغول را در بر می‌گیرد.
دوران خلافت عباسی که در ترویج آموزش و فرهنگ پرآوازه است، تاریخ اسلامی درخشان‌ترین است. در همین دوره میانی است که تأثیر نماهای هنر ایرانی چشمگیر شد.
از استیلای مغول تا قرن هجدهم میلادی را می‌توان برای سهولت، دوره پسین هنر اسلامی نامید.‌‌‌‌‌‌
در این دوره سبک‌های متمایز هنر در ‌بخش‌های مختلف جهان اسلام قا‌بل شناسایی است که با سلسله‌های گوناگون حاکمان ارتباط دارند.
سبک‌های گفته شده در این مقاله در ‌کنار هنر اموی و عباسی، هنر‌های ترکان سلجوقی که ‌از اواسط قرن یازدهم میلادی تا 1157م‌ بر ایران حکم راندند‌، هنر ایلخانیان که مغول تبار بوده و شرق ایران را از از سال 1256م تا 11349 م در تسلط خود داشتند‌، هنر تیموریان که به عنوان بزرگ‌ترین حامیان فرهنگ ایرانی از سال 1378م تا 1502م بر شرق ایران حکومت کردند و هنر صفویه که حاکمان تمامی ایران از سال 1502م تا1736م بودند را نیز شامل می‌شود.
هنر، تحت حکمرانی ترکان عثمانی که ازسال 1299م تا 1922م حاکمان ترکیه‌ بودند و در قرن 16م ‌امپراطوری خود را تا مصر و سوریه گسترش دادند‌ نیز شکوفا شد.

پیش‌تر در مصر (و سوریه)، سبک‌های خاصی [به وجود آمد که] با حکومت فاطمیین (1171م-909م) و ممالیک که سلطه خود را در1250 پی افکندند ارتباط داشت.

هنر معماری اسلامی از لحاظ زیبائی و تناسب به حدی در دنیای قدیم (آسیا، افریقا و اروپا) تاُثیر کرده که تا مدتها معماران مسیحی تحت تاُثیر اصول آن بوده و از قوانین تزئینات داخلی آن در کلیساهای و ابنیه خود استفاده می کرده اند. مطالعه در این رشته که بتدریج قسمتهای مختلف آن از نظر خوانندگان عزیز خواهد گذشت ما را به فلسفه نقوش و تزئینات اسلامی که در بناها و شهرهای مختلف شرق و غرب به چشم می خورد آشنا می سازد.
البته تاریخ معماری اسلامی و تزئینات داخلی و هنرهای مختلف آن در کشورهای مختلف اسلامی جهان مورد بحث قرار خواهد گرفت و تاُثیر آن روی ابنیه مسیحی بعد از اسلام بدقت بررسی می شود. دانشمندان فن آثار و ابنیه اروپائی را که از قدیم باقی مانده چندان که باید مورد دقت قرار نداده اند و در راه تدوین تاریخچه و توصیف عمارات الحمراء وبعضی مساجد مصر بیت المقدس بذل توجه نموده اند. در صورتی که برای مطالعه در اصول ساختن شهرهای مختلف کشور ما و سایر کشورهای اسلامی لازم است ابتدا قسمتهای مختلفی را که یک شهر اسلامی بدان احتیاج دارد از قبیل: مساجد، خانه ها، قصور، بازارها، حمام ها و گورستانها و طرز شهرسازی از لحاظ تناسب، و همچنین وضع جغرافیائی و کیفیت استفاده از مواد مختلفی که در هر منطقه برای ساختمانها یافت می شود مورد بررسی قرار داد.
نمونه ای از شهرهای اسلامی ـ پس از اینکه پرچم اسلامی به اهتزاز درآمد در پیرامون کعبه ( خانه خدا ) که در دوران پیش از اسلام بتکده بزرگ اعراب بدوی بود خانه هائی ساخته شد.
زایرینی که از فر سنگها راه برای زیارت می آمدند برای سکونت احتیاج به مکانی مناسب داشتند و از این روی کاروانسراهای متعددی ساخته شد. این کاروانسراها محوطه هائی مربع شکل حیاط مانند داشتند که در وسط آن آب انبارهائی رو پوشیده قرار داشت. دور تا دور این محوطه صفه هائی می ساختند که از سطح حیاط بالاتر بود و در هائی به حجره های کوچک داشت که محل استراحت زایر ین و مسافران بود. در پشت این اطاقها و در سراسر چهار گوش حیاط، دالانی سرپوشیده قرار داشت که محل اطراق شترها و قاطرهای کاروان بشمار می رفت. پس از کاروانسراها خانه های کوچکی بودند که با چوپ و گل دو طبقه می ساختند که بجای مسافر خانه های امروز مورد اجاره زایرین قرار می گرفت.

پس از آن قصر حاکم شهر و دیوان خانه بود که به دیوارهای سفید کنگره دار محصور شده و درب قطور و دروازه مانندی داشت که همیشه نگهبانان و شرطه ها بر آن پاس می داند. داخل قصر بدو قسمت تقسیم شده بود که هر یک دری جداگانه به خارج داشت.

این دو قسمت عبارت بود از قسمت بیرونی که محل جلوس شیخ حاکم و یاران او بود. در این قسمت تالاری وسیع با پنجره ها و بادگیر های مشبک قرار داشت، که پیوسته گذرگاه بادهای صحرائی بود. در اطراف ساختمان، ایوانهای وسیع سر پوشیده قرار داشت که به طارمی های ظریف مشبکی منتهی می گشت و پنجره ها و درهای ساختمان به این ایوانها باز می شد. این ایوانها برای خنک نگاه داشتن تالار ها نقش بزرگی بازی می کرد، این بادگیرها که از یک طرف به داخل زیر زمین و سرداب و طالارها راه داشت از طرف دیگر تا بام خانه ها، به صورت برجی با کاشیهای مشبک که به رنگهای لاجوردی و آبی و زرد ساخته شده بالا میرفت.
این بادگیرها از یک طرف هوای گرم را از حفرهای پر پیچ و خمی می گذرانید تا وقتی که به سردابها و تالارها می پیچید بسیار خنک باشد و از طرفی هوای دم کرده را از زیر زمین ها به بالا می برد. اطاقهای دیگری هم در اطراف تالار دیوان خانه وجود داشت که عبارت بود از تالاری مجلل و اطاقهای کوچک دیگر که برای پذیرائی و استراحت مهمانان شیخ اختصاص داده شده بود و همچنین قراول خانه که محل استراحت قراولها و انبار اسلحه آنها بود. در قسمت دیگر قصر که در پشت ساختمان بیرونی قرار داشت اندرونی بود. در قسمت اندرونی تالارهای مجلل و وسیع و همچنین اطاقهای کوچک و با انواع توری ها و پارچه ها زینت یافته بود قرار داشت.
زیرزمینهای اندرون که محل استراحت روزانه شیخ بود دیوارها با کاشی کاریهای معرق به رنگهای آبی و لاجوردی و بنفش و سبز و سیاه که مجموعه آنها با خطوط و سطوح هندسی یا اسلیمی و خطائی به نظر می رسید تزئین شده بود و نور کمی را که از پنچرهای بالا به درون می تابید مانند نور ماه بسیار کمرنگ و رؤیائی منعکس می کرد.

در میان سردابها حوض خانه های بسیار زیبا بشکل کثیر الاضلاعهای هشت گوش بنا می کردند.

حوض ها با کاشی های فیروزه ای و فواره ها که منبع های آب آن در بالای بام یا تپه های مجاور شهر قرار داشت به بالا جستن می کرد و به فضا خنکی مطبوعی می بخشید. در چهار طرف از هشت گوش اطراف حوض سکوهائی از سنگ مرمر به اطاقهای هلالی شکل که برروی ستونهائی نارنجی از گل پخته با لعاب فیروزه ای رنگ قرار داشت بچشم می خورد. در داخل صفه ها که با بوریاهای بسیار ظریف بافته شده بود بالش هائی نرم از مخمل قرار داشت که محل نشستن حرم شیخ و سوگلی ها بود که در آنجا آزادی کاملی داشتند.
البته ساختمان حرمسرا با درختهای موز و نخل خرما که برگهای پهنی داشت و دیگر درختان و گلهای مناطق گرمسیر از نظرها پنهان می شد و پنجره ها به شیشه های رنگینی مزین بود که نور را چون منشوری تجزیه می کرد و به درون تالارها می پراکند.
پس از قصر حاکم ساختمان خانه ها، دکانها و بازارهای شهر قابل ذکر است. البته در محوطه های وسیعی در کنار حصار شهر در روزهای معینی از هفته از اطراف و اکناف و حتی از شهرهای دیگر بازرگانان و کشاورزان کالاها و محصولات و مصنوعات خود را در دکانهائی که با چوب و تخته و پارچه از آفتاب محفوظ بوده است عرضه می نمودند.

گاهی برای انواع و اقسام تفنن و بازیها مانند جنگ خروسها یا سر شاخ شدن گاوها گاهی هم برای تردستی ها و شعبده بازیها مکانهائی با چوب بشکل سکو می ساختند که دور تا دور آن مردم می ایستادند و با پرداخت مختصر پولی سرگرم می شدند. البته در این بازارها شعرای قصیده سرا چکامه های خود را می خواندند و شیوا ترین آنها را بر پوست آهو می نگاشتند و بشکل لوله طوماری از دکه ها می آویختند و جوائز هنگفتی که از طرف مردم جمع شده بود به فصیح ترین شعرا اعطا می گردید.

این نوع بازارها فقط در روزهای معینی از هفته برپا بود و در روزهای دیگر آن را جمع می کردند ولی بازارهای سرپوشیده که نمونه هائی از آن هنوز در بعضی از شهر های شرق باقی مانده ساخته شده بود. این بازارها به اطاقهای ضربی بر روی خیابانی پیچ در پیچ ساخته می شد و در انتهای هر اطاق گنبدی شکل، سوراخ گردی وجود داشت که نور را به داخل بازار می پراکند. در دو طرف بازار حجره های بازرگانان طوری ساخته شده بود که از سطح کف معبر قریب یک متر بلند تر بود بنحوی که کالاها کاملاً دیده می شد .طریقه ساختن طاقهای ضربی بدین قرار است که روی چهار پی مربع شکل که تا ارتفاع ۴ الی ۶ متر بالا رفته بود پل ضرب در را به صورتی که آجر روی یک سوم از آجر زیری جلو آمده تر باشد به وسیله آهک و ساروج بالا می برند پس از خشک شدن با آجرهای خطائی قسمتهای باز سقف را تیغه می کنند .
البته در یک بازار تعداد طاقها به وسعت بازار بستگی داشت افزایش و بزرگی دهانه هر دکان نیز به اندازه دهانه یک طاق وابسته بود. با در نظر گرفتن گرمی هوا در این شهرها البته وجود سقف های ضربی و قوس دار بازار به تلطیف و خنکی هوا کمک مؤثری می کرد.
▪ حمام ها: حمام های شهرهای اسلامی اگر چه تحت تاُثیر حمام های رومی محوطه بسیار بزرگی بود که بزرگان و مردم اغلب امور بازرگانی و سیاسی خود را در آن حل و فصل میکردند ولی مشخصات دیگری هم داشت که ذیلاً به آن اشاره می کنیم: [۱۶] حمامها از یک رخت کن و یک گرم خانه و یک قسمت سرد خانه تشکیل می شد. سرد خانه یک محوطه کثیرالاضلاع هشت گوش با گنبدی که در بالای آن شیشه ها یا سنگهای مرمر، نوری زرد و مات از خود می گذرانید و محوطه حمام را روشن می ساخت. حوض و حوضچه هائی با فواره در وسط این محوطه وجود داشت و سکوهائی برای رخت کنی در اطراف قرار گرفته بود.
دالانهائی این قسمت را به محوطه گرم خانه منتهی می کرد در آن جا سکوهای سنگی برای شستشو و همچنین حوض های آب گرم وجود داشت این حوض ها توسط دیگهای بزرگ چدنی که تون نامیده می شد گرم می گشت. نور حمامها معمولاً از بالای طاقی هائی که با شیشه یا سنگ مرمر پوشیده شده بود تأمین می گشت.
در ضمن چاههای دهانه گشاد و عمیقی در کنار حمام وجود داشت که به وسیله گاو و مشکهای بزرگ پیوسته آب را از اعماق زمین برا ی گرم شدن و استفاده در حمامها می کشید. حوضهای بزرگ استخر مانند (چاله حوض) که از آب سرد پر شده بود برای شنا ضمن استحمام ساخته می شد.
▪ مساجد: هر شهری یک مسجد بزرگ به نام مسجد جامع داشت که در اعیاد مذهبی مانند عید قربان می بایست امام جمعه در پیشاپیش اهالی شهر در آن به نماز بایستند. و پس از آن مساجد کوچکتری هم بودند که در هر محله ای وجود داشت.
▪ ساختمان یک مسجد از قسمتهای زیر تشکیل می شد :
از درب ورودی که بسیار بزرگ ساخته شده بود به محوطه که سقا خانه ای سنگی در وسط آن قرار گرفته وارد می شدند و دو دالان در طرفین این محوطه قرار داشت که به صحن مسجد منتهی می شد. صحن از یک حیاط مستطیل یا مربعی شکل وسیع که در وسط آن حوض وسیعی برای وضوی مؤمنین ساخته شده بود تشکیل می یافت.
سکوئی برای نماز جماعت از سنگ در جلو پیشخوان مسجد قرار داشت. در ضلع جنوبی، شبستانی که گنبد بزرگ مسجد بر روی آن مستقر گشته قرار گرفته و در دو طرف دیگر محوطه های سر پوشیده وسیعی با طاقهای ضربی و ستونهای کوتاه سنگی که کف آن از گلیم یا بوریا پوشیده شده و برای اقامت و بیتوته مسافرین و رهگذران و سیاحان و زائرین اختصاص داده شده بود. هر مسجد بزرگ یک یا چند مدرسه در کنار خود داشت. این بناها که مخصوص طلاب علوم دینی است از حجره های کوچکی مشبکی به خارج داشت و در جلو آنها ایوانی بود که با یک یا چند پله به محوطه حیاط مدرسه وارد می شد.
حجره ها محل بیتوته شاگردان و پله ها محل بحث طلاب بود. هزینه ساختمان این مدارس از محل اوقاف مجامع مذهبی است.
شهرها اصولاً روی تپه ها بنا می شده است.
دیگر از امکنه مورد لزوم یک شهر ساختمان بقاع و تکایا و گورستانها بود که معمولاً در اطراف امام زاده ها و بقاع بزرگان مذهبی بنا می شده است.
معمولاً سنگ قبر مقدسین اسلامی به وسیله معجرها و پرده ها پوشیده می شده است.
بقاع و گورستانهای مردم در خارج و اطراف شهر قرار دارد. این منظره قسمتهائی از یک شهر اسلامی بود.
در مقاله آینده درباره سبک معماری و تزیینات ساختمانی که در یک شهر اسلامی بدان اشاره شد در کشورهای مختلف و زمانهای تاریخی گوناگون بحث خواهیم کرد.

.. معماری جهان اسلام ... ::: ...
معماری اسلامی در جهان اسلام به نسبت آب و هوا، فرهنگ و علاقه به سبکهای هندسی و آرابسک، ایده های هنرمندان و معماران هر منطقه با یکدیگر تفاوت دارد؛ اما در میان عمارتهایی که دارای معماری اسلامی هستند مسجد حائز اهمیت بسیاری است؛ چرا که در سراسر جهان اسلام مسجد مرکز زندگی دینی و مکان سجده و تسلیم است.به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه "مهر"، معماری اسلامی بخشی از هنر معماری است که به عنوان یک پدیده اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و دینی از دین اسلام نشأت گرفته است . بنابراین این واژه دربرگیرنده ساختمانهای دینی و غیر دینی، تاریخی و مدرن و تمام مکانهایی که است در زیر مجموعه سطوح متنوع تأثیر اسلامی قرار می گیرند.
معماری اسلامی براساس وقایع نگاری، جغرافیایی و سنخ شناسی ساختمان طبقه بندی می شود.
گنبدها و مناره های بزرگ، محوطه های بیرونی وسیع که اغلب با سالن عبادت مرکزی همراه است؛ استفاده از ایوان میان بخشهای گوناگون؛ استفاده از اشکال هندسی و نقش و نگارها به سبک آرابسک، استفاده شدید از خطاطی زینتی عربی، استفاده قرینه سازی، فواره، محراب داخل مساجد رو به سمت مکه، استفاده از رنگهای روشن، تمرکز بر نمای داخلی ساختمان تا نمای خارجی آن از عناصر شناسایی معماری اسلامی در میان دیگر سبکهای معماری محسوب می شود.
معماری اسلامی دارای مفاهیم متعدد و گسترده ای است. مفهوم قدرت بیکران الله با تم های تکرای همراه است که اشاره به عدم محدودیت قدرت پروردگار دارد. اشکال انسان و حیوان کمتر در معماری اسلامی دیده می شود و شاخ و برگ درختان از طرحهایی هستند که بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند و نشانده مفاهیم خاصی هستند. در معماری اسلامی از خوشنویسی آیات قرآن در داخل ساختمان به منظور زیبایی و اعتبار مورد استفاده قرار می گیرد. معماری اسلامی را معماری مستور نیز می نامید و این امر به دلیل زیبایی نهفته در فضاهای باز و اتاقها است که از نمای خارجی به چشم نمی خورد و سرانجام استفاده از مناره و گنبدهای بزرگ نشانده قدرت است.
سبک معماری اسلامی مدت کوتاهی پس از رحلت رسول اکرم(ص) شکل گرفت. در دوران آغازین شکل گیری این هنر از سبکهای رومی، مصری، ایرانی/ ساسانی و بیزانسی تأثیرگرفت.

مسجد الاقصی

نمونه اولیه آن در سال 691 میلادی با تکمیل قبة السخرة ( گنبد سنگی) یا همان مسجد الاقصی در بیت المقدس محسوب می شود. این بنا دارای ویژگی هایی چون فضاهای طاقدار داخلی، گنبد مدور و استفده از الگوهای تکراری تزئینی به سبک آرابسک است.

مسجد سامره

مسجد سامره عراق از دیگر نمونه های بارز معماری اسلامی است که در سال 847 میلادی با ترکیب معماری ستون دار که ردیفی از ستونها در زیر یک سقف قرار گرفته اند و مناره ای مارپیچی ساخته شد.

چهار سبک از معماری اسلامی مشتق شده که به صورت مختصر به آن می پردازیم.

معماری مراکشی

به گزارش "مهر" ساخت مسجد جامع قرطبه در سال 785 میلادی آغاز معماری اسلامی در اسپانیا و آفریقای شماری را رقم زده است. این مسجد به دلیل طاقهای داخلی چشمگیر شهرت به سزایی دارد. مسجد جامع قرطبه مظهر سبک معمارى عربى (آرابسک) است . دور ماندگی مسلمانان اندلس موجب شد که امویان آن مناطق از راه و رسم معمارى مسجد جامع دمشق پیروى کنند. فضاى درونى جامع قرطبه با ستونهاى شبیه به درخت ‏خرما و طاقهای نعلی شکل با ملاکهاى زیبایى شناسى معمارى اروپایى سازگار نیست، زیرا در این بنابه نحوى عدم تعادل در تناسب فضاى معمارى با حدود بیرونى آن وجود دارد.على غم ‏کثرت، طاقها چنان ترکیبى یافته‏ اند که با سنگهاى رنگارنگ و بادبزن گونه وجود سقف ‏سنگین را نفى می ‏کنند.عمده جهت پیدایى این خیال که جلوه‏اى از ثبات و استحکام ‏است، نماى کلى یکسان طاقها است، این نما فضایى بیکران را نمایش مى‏دهد.
معماری مراکشی با ساخت کاخ الحمراء به اوج خود می رسد این قصر یا دژ نظامی با شکوه که در گرانادا قرار دارد دارای نمای داخلی به زنگ قرمز، آبی و طلایی است که دیوارهای آن با نقش و نگارهایی از شاخ و برگ درختان سنگ نبشته های عربی و طرحهای آرابسک با دیوارهایی که سفالها و کاشیهای براق پوشیده شده است.

معماری تیموری

معماری تیموری اوج هنر اسلامی در آسیای میانه است

با گسترش روافزون اسلام در سراسر جهان، توجه ویژه به ساخت مسجد به عنوان مکانی مقدس جهت عبادت مسلمانان به خلق برخی شاهکارهای معماری در زمینه مذهبی انجامیده است.

به گزارش پارس توریسم، عظمت مساجد به خصوص در کشورهای اسلامی حوزه خلیج فارس که به واسطه صرف هزینه های میلیون دلاری به دست آمده، همه آنهایی که پا به این اماکن مقدس می گذارند را به حیرت فرو می برد.

اگرچه نوع معماری کلیساها در کشورهای غربی تحسین برانگیز است، اما در جهان اسلام نیز مساجد بسیاری را می توان مثال زد که موجب غرور هر مسلمان می شود.

سایت شفقنا بزرگترین مساجد جهان اسلام که هرساله میزبان میلیون ها مسلمان هستند را چنین معرفی کرده است:

1- مسجدالحرام (مکه - عربستان)
مسجدالحرام بزرگترین مسجد در دنیای اسلام است که در سال 638 پس از میلاد ساخته شد. این مسجد که گرداگرد خانه کعبه را فراگرفته است، وسعتی حدود چهار میلیون متر مربع دارد که محل های اقامه نماز در بیرون و داخل را شامل می شود. مسجدالحرام در موسم حج قادر به میزبانی از حدود چهار میلیون زائر است.

2- مسجدالنبی (مدینه - عربستان)
مسجدالنبی که به "مسجد پیامبر" معروف است، در شهر مدینه منوره واقع شده و دومین مسجد بزرگ دنیای اسلام به شمار می رود که نزد شیعیان و سنی ها از قداست فراوانی برخوردار است. مسجدالنبی با ظرفیت یک میلیون نفر، در سال 622 پس از میلاد به دست مبارک پیامبر اکرم(ص) ساخته شد.

3- بارگاه امام رضا(ع) (مشهد - ایران)
بارگاه امام رضا، هشتمین امام شیعیان سومین مسجد بزرگ جهان اسلام است که در سال 818 پس از میلاد ساخته شد و ظرفیت آن 700 هزار نفر تخمین زده شده است. این مکان مقدس شامل موزه، مسجد گوهرشاد، کتابخانه، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و محل اطعام زائرین است.

4- مسجد استقلال (جاکارتا - اندونزی)
مسجد "استقلال" با ظرفیت گنجایش 120 هزار نفر بزرگترین مسجد در منطقه جنوب شرق آسیا و چهارمین مسجد بزرگ دنیاست که در سال 1978 ساخته شد و مساحت آن بالغ بر 95 هزار متر مربع است. مسجد ملی اندونزی به مناسبت استقلال اندونزی و سپاس از خداوند برای هدیه دادن استقلال به این کشور ساخت شد و به همین نام مشهور شده است.

5- مسجد حسن دوم (کازابلانکا - مراکش)
بزرگترین مسجد کشور مراکش توسط طراح و مهندس فرانسوی «میشل پینسو» در سال 1993 ساخته شد که با ظرفیت 105 هزار نفر مساحتی بالغ بر 90 هزار متر مربع دارد. گنبد این مسجد با ارتفاع 219 متر در میان مساجد جهان اسلام بلندترین محسوب می شود.

6- مسجد فیصل (اسلام آباد - پاکستان)
این مسجد که در جنوب آسیا بزرگترین محسوب می شود، بین سال های 1986 تا 1993 بزرگترین مسجد در دنیا از لحاظ وسعت محسوب می شد که پس از ساخت مسجد کازابلانکا در مراکش این عنوان را از دست داد. وسعت یافتن مسجدالحرام و پس از آن مسجدالنبی موجب شد بزرگی این مسجد چندان به چشم نیاید. مسجد فیصل با وسعت 54 هزار متر مربع ظرفیت پذیرش 100 هزار نفر را دارد.

7- مسجد پادشاهی (لاهور - پاکستان)
مسجد پادشاهی یا "مسجد امپراطور" دومین مسجد بزرگ منطقه جنوب آسیاست که به مدت 313 سال از سال های 1673 تا 1986 بزرگترین مسجد دنیا محسوب می شد. این مسجد با وسعت 29 هزار متر مربع ظرفیت 10 هزار نفر در حیات اصلی و 100 هزار نفر در حیات های اطراف را دارد.

8- مسجد شیخ زاید (ابوظبی - امارات)
این مسجد عظیم بزرگترین مسجد کشور امارات است که به یاد «شیخ زاید بن سلطان آل نهیان»، اولین رییس جمهور امارات ساخته شد و با مساحت 22 هزار متر مربع، گنجایش 40 هزار نفر را دارد. این مسجد در ماه رمضان سال 2007 رونمایی شد.

9- مسجد جمعه (دهلی نو - هند)
این مسجد به دستور پادشاه مغول «شاه جهان»، سازنده تاج محل در سال 1656 میلادی ساخته شد که امروزه بزرگترین مسجد هندوستان و نهمین مسجد بزرگ دنیای اسلام است. وجه تسمیه نام این مسجد حضور گسترده مسلمانان در نماز جمعه بوده که ظرفیت آن تا 25 هزار نفر تخمین زده شده است.

10- مسجد بیت المکرم (داکا - بنگلادش)
این مسجد که در قلب شهر داکا واقع شده استف در سال 1960 ساخته شد و امروزه گنجایش 30 هزار نمازگذار را دارد. هرچند در ماه مبارک رمضان گنجایش آن تا 40 هزار نفر افزایش می یابد و جمعیت تا بیرون محوطه مسجد حضور میابد.

11- مسجد سلطان قابوس (مسقط - عمان)
سلطان قابوس، پادشاه عمان در سال 1992 به فکر ساخت مسجدی باشکوه افتاد و ساخت آن در سال 1995 آغاز شد و شش سال به طول انجامید. این مسجد ظرفیت 20 هزار نفر را دارد که گنبد 50 متری و مناره 90 متری زیبایی خاصی به آن بخشیده است.

12- مسجد ایدکاه (ژین ژیانگ - چین)
این سازه به عنوان بزرگترین مسجد چین، در غرب این کشور پهناور قرار دارد که هر جمعه میزبان 10 هزار نمازگذار است که گنجایش نهایی آن تا 20 هزار نفر قابل افزایش است. این مسجد در سال 1442 میلادی ساخته شد و مساحت آن حدود 17 هزار متر مربع است.

13- مسجد نگاره (کوالالامپور - مالزی)
مسجد نگاره مالزی با ظرفیت 15 هزار نفر در مساحتی با وسعت 53 هزار متر در میان باغ های زیبا محصور شده است. ساخت این مسجد در سال 1965 توسط تیم معماران آمریکایی انجام شد و امروزه مناره 73 متری آن از فواصل دور به چشم می خورد. سقف این مسجد به شکل یک چتر است که نماد آب و هوای گرمسیر این کشور است. وجود فواره و استخر در حیات این مسجد به زیبایی آن افزوده است.

14- مسجدالاقصی (رابوا - پاکستان)
سنگ بنای این مسجد در سال 1966 زده شد و در سال 1972 ساخت آن به پایان رسید. این مسجد ظرفیت 12 هزار نمازگذار را دارد.

15- مسجد بیت الفتوح (لندن - انگلیس)
این مسجد که بزرگترین مسجد در اروپای غربی محسوب می شود، 21 هزار متر مربع مساحت دارد که ظرفیت آن تا 10 هزار را نفر را در برمیگیرد.این مسجد در سال 2003 با هزینه بالغ بر 5/5 میلیون پوند ساخته شد.

16- مسجد گرونزی (جمهوری چچن)
مسجد «احمد کادیروف گرونزی» در شهر گرونزی، پایتخت چچن قرار دارد که در سال 2008 با حضور روسای جمهور چچن و روسیه افتتاح شد. این مسجد که از بزرگترین مساجد اروپاست، ظرفیت 10 هزار نفر را دارد و مناره های آن تا ارتفاع 60 متری برافراشته شده اند.

17- مسجد سلطان احمد (استانبول - ترکیه)
این مسجد تاریخی در بزرگترین شهر ترکیه واقع شده که به علت کاشی های آبی که بر روی دیوارهای داخل آن به کار رفته استف به "مسجد آبی" معروف است. ساخت این مسجد پس از هفت سال در سال 1616 به پایان رسید. این مسجد که جاذبه گردشگری نیز محسوب می شود، گنجایش 10 هزار نمازگذار را دارد.

18- مسجد الفاتح (منامه - بحرین)
این مسجد که به مرکز اسلامی «الفاتح» نیز مشهور است، در سال 1987 ساخته شد و گنجایش بیش از 7هزار نفر را دارد. این مسجد که بزرگترین عبادتگاه مسلمانان در بحرین است، نزدیک کاخ های پادشاهی این کشور قرار دارد.

19- مسجد طوبی (کراچی- پاکستان)

این مسجد که در سال 1969 ساخته شده است، دارای یک تک گنبد به ارتفاع 72 متر
است که در دنیا بزرگترین محسوب می شود. مسجد طوبی از جاذبه های توریستی مهم پاکستان محسوب میشود که ظرفیت 5هزار نفر را دارد.

20- مسجد الاقصی (بیت المقدس- فلسطین)
مسجدالاقصی که اولین قبله گاه مسلمانان است، در شهر باستانی بیت المقدس قرار دارد که نام آن در آیه اول سوره «اسراء» آمده ‌است که اشاره به معراج و سفر شبانه پیامبر اسلام از مسجدالحرام به مسجدالاقصی دارد. این مسجد، سومین حرم شریف در دنیای اسلام پس از مسجدالحرام و مسجدالنبی محسوب می شود.

معماری اسلامی

معماری جهان اسلام

هنر و معماری اسلامی

مطالب مشابه :

آب انبار