استفاده از کاهگل در معماری گرم وخشک

کاهگل، شگفتى معمارى ایـرانى

کاهگل ملاتی است که در معماری ایران به خصوص در مناطق کویر مرکزی ایران به کار می‌رود. این ملات ترکیبی است از خاک رس و کاه که عمدتا برای اندود کردن سقف‌ها به کار می‌رود. این ملات به دلیل وجود کاه مقاومت نسبی پیدا کرده و جلوی ترکیدگی آن گرفته می‌شود. از سوی دیگر عایق خوبی برای جلوگیری از انتقال حرارت در منطقه کویری ایران است.

برای ساختن گل کاهگل تا حد امکان از خاک رس استفاده می‌کنند. پیش از این که خاک را آب بدهند آن را با کاه به خوبی می‌آمیزند و به شکل تپه کوچکی در می‌آورند، میان آن را گود می‌کنند و داخل آن به نرمی آب می‌ریزند، خاک و کاه را با آب می‌اندازند تا در آب گل، زردی کاه نمودار شود، سپس خمیر را مالش می‌دهند و به تدریج کاهگل ساخته می‌شود.

در زمانى نه چندان دور در تمام شهرها اغلب ساختمان ها با خشت خام، گچ و کاهگل بنا شده و این مصالح به طرز شگفتى با زندگى ایرانى تناسب داشته و شگفتى هایى را در خود دارد. کاهگل در قالب تناسبات دلپذیر ترکیب با کاشى، چوب و یا سنگ و مصالحى مشابه ترکیب شده و معماران ایرانى از آن ها براى تزیین ساختمان ها کمک گرفته اند. در مجموع شهر ایرانى براى مردم این سرزمین با خصوصیات معینى و با یک معمارى موزون، اصیل و تناسبات زیبا بنا شده است.
با بهره گیرى از این مصالح و بر روى فلات ایران، در چشم انداز شهرها، بام هاى کاهگلى میان آدمیان و حرارت خورشید حفاظ مى شده اند. بدین ترتیب بادگیرها شهر را تهویه کرده، نورگیرها به تالارها و هشتى ها سایه روشن ملایمى مى داده اند و حیاط هاى گود که اطاق ها آن ها را دور مى زده اند یک حوض سنگى و چند درخت را در میان گرفته نیز به زندگى ایرانى لطافت مى بخشیده اند.
هم اکنون نیز در میان وزن حجمهاى کاهگلى بامهاى گنبدى و بادگیرهاى سر به آسمان کشیده پوشش دالان ها و تیمچه هاى بازارى، حسینیه ها و بالاخره گنبد و مناره هاى مسجد جامع و مساجد دیگر و بقعه ها به چشم مى خورد.
با این وصف باید تاکید کرد که تاریخ شروع مصرف کاهگل را در تمدن ایران نمى توان دقیقا تعیین نمود لکن وجود آن در قدیم ترین آثار معمارى فلات دلیلى است بر این که این ماده با زندگى اقوام سرزمین ایران از ابتدا آمیخته شده و شناسایى و استفاده از آن طى قرون نسل به نسل رسیده است.
براى آسایش قوم ایرانى معماران، شهرها را با قشرى از کاهگل پوشانیدند و از میان این پوشش سبزى شاخه درختان از حیاط ها بیرون آمد.
رنگ دلنشین کاهگل نه تنها زیبایى فوق العاده اى به شهر ایرانى مى داده بلکه بر زندگى مردم روشنى و رنگ بخصوصى مى پاشیده است.
این خمیر در سرزمین ما به صورت یکى از مصالح اساسى در انواع معمارى مختلف بکار رفته و با دست آدمیان و با نیت خوش به روى همه شهرهاى ایرانى کشیده شده و زندگى در شرایط اقلیمى بهترى زیر حمایت آن ادامه مى یافت.
ترتیب ماده کاهگل از ابتدا تا امروز یکسان بوده و شامل دو ماه ساده است.
ماده اول کاه است که پس از درو گندم و خشک شدن و کوبیدن و با کمک چهار شاخ به هوا پرتاب شدن با جزئى نسیمى، از دانه هاى گندم جدا شده آرام بر روى زمین مى ریزد، سپس آن را جمع آورى نموده و براى مصرف هاى مختلفى انباشته مى کنند.
به این ترتیب در اغلب نقاط ایران کاه به آسانى و به ارزانى به دست مى آید، الیاف آن ماده گل را بهم مى کشد و گل را مسلح مى کند همانطور که آهن بتون را.
ماده دوم گل است که حتى المقدور براى ساختن از خاک رس استفاده مى کنند، قبل از این که خاک را آب بدهند آن را با کاه به خوبى مخلوط مى کنند و به شکل تپه کوچکى در مى آورند، میان آن را گود مى کنند وداخل آن به نرمى آب مى ریزند، خاک و کاه را با آب مى اندازند تا در آب گل، زردى کاه نمودار شود، سپس خمیر را مالش مى دهند و به تدریج کاهگل ساخته مى شود.
با وجودى که ساختن این خمیر در نهایت سادگى انجام مى شود، معهذا چگونگى مخلوط و مقدار هر کدام از ماده امرى حساس است، با کمبود کاه ماده کاهگل ترک بر مى دارد با کم بود مقدار خاک الیاف کاه مانع روانى آب باران مى شود.
کاهگلى که براى پوشش بام ها ساخته مى شود کاه کمترى دارد و در عوض به خمیر آن خاک شنى، از شن چاه مى افزایند تا در مقابل باران به جاى کاه قشر کاهگل را تقویت نماید و در مورد کاهگلى که براى پوشش دیوار تهیه مى شود کاه بیشترى به مخلوط اضافه مى کنند تا متن کاهگل صاف تر شود و نیز ترک بر ندارد.
با به کار بردن خاک رس سرخ ترى کاهگل رنگ سرخى به خود مى گیرد و متن آن براى گرفتن نقوشى از گچ آماده مى شود.
قشر کاهگل عایق است، گرما و سرما از آن عبور نمى کند، باران از پوشش هاى گنبدى و سقف هاى طاقى آن نشست نمى کند، همهمه کوچه ها و بازارها در آن گم مى شود و لازم به توضیح نیست که گرد آمدن خواص این چند عایق در یک ماده به ندرت دیده شده است.
کاهگل ارزان بوده و در اغلب شهرهاى ایران به فراوانى یافت مى شده است. قیمت خروار آن ناچیز بوده و با این مقدار کاه سطوح بزرگى از اندود گل را مسلح مى کرده اند.
ضمن آن که کاهگل را همه کس مى توانسته بسازد و ماواى خود را با آن بپوشاند و حفظ کند.
اندود کاهگل آسان کشیده مى شده، آدمى با یکدست خمیر آن را بر مى دارد و بر روى سطح دلخواه پهن مى کند. در این مورد حتى بکار بردن ماله در کشیدن آن روى سطوح نشانى از امکانات صاحب خانه بوده است.
کاهگل مانند خمیر نرمى بر هر حجمى پوشانیده مى شود و در این مورد معماران حداکثر استفاده را نموده و توانسته اند براى شهر هاى ایرانى میراث ارزنده اى از حجم هاى جالب به جا گذارند.
گرچه کاهگل به سهولت و به ارزانى به دست مى آید لکن به علت خواص فوق العاده اى که در بر دارد به صورت متن شهرهاى ایرانى درآمده و به بنایى قدم گذاشته است، به کلبه بى بضاعتان، به اعیان نشین ها، به کوره ها، به بازارها، به حمام ها، به تکیه ها و بالاخره به مسجدها، و همه این ساختمان هاى شهر با کوچه هایى که میان دیوارهاى کاهگلى مى دود به هم مربوط مى شود.
معماران تیز هوش از گرمى رنگ کاهگل براى متن تزیینات دیوارى داخل بنا نیز استفاده کرده اند. دیوار حیاط هاى داخلى را از بهترین خمیر سرخ فام پوشانیده و بر آن با خطوط برجسته گچ نقش هاى هندسى انداخته اند و یا آن را به داخل هشتى هاى ورودى کشیده و بر آن نقش هاى تصویرى ساخته اند.
رنگ کاهگل نور شدید و گاه زننده آفتاب سرزمین ما را براى ساکنان آن مطبوع نموده و در گرفتن فصل سال برگشت اشعه خورشید و حرارت آن را از روى بام ها و یا دیوارهاى کاهگلى به حداقل رسانیده است.
استقامت و دوام آن قابل ستایش است. تنها در مناطقى که باران هاى فصلى شدید ببارد، ناچار هر چند سال یکبار اندود تازه اى از کاهگل بر روى اندود سابق بام که قسمتى به هم فشرده مى شوند قرار می دهند.
به این ترتیب تعمیر و تقویت آن امر ساده اى است و احتیاج به تخصص ندارد، این تعمیر براى پوشش دیوارها کمتر اتفاق مى افتد، کاهگل سال ها بروى دیوارها مى ماند به طورى که اندود بناهاى رها شده قرون گذشته هنوز برجاست.
و اما امروز.... امروز تهران مانند کلیه شهرهاى پرجمعیت جدید و بدون برنامه دنیا به ناچار قیافه بى شخصیتى به خود گرفته است. ایجاد ساختمان هاى عظیم فلزى و بتون ارمه تمدن دنیاى غرب مانند سالن هاى سینما، هتل ها، فرودگاه ها و غیره باعث هجوم تکنیک هاى مختلف ساختمانى غربى شد و طبعا مصالح معمارى قوم ما که با تجربه، زیبایى و شخصیت همراه بود در این پایتخت به مصالح خشک و سرد تکنیک هاى ناآشنا تبدیل گردید. البته کاهگل هنوز در برخى از مناطق کشور در زمره مصالح مورد استفاده اکثر ساکنین مملکت ماست و با دیدن ساختمان هاى غریب پایتخت که هر کدام نمونه اى از فکر شلوغ دوره ما و نیز هجوم مصالح جدید است، شهر آرام کاهگلى زیباتر و درخشنده تر و عزیزتر جلوه مى کند.

استفاده از کاهگل در معماری گرم وخشک

مطالب مشابه :

تنظیم شرایط محیطی

تنظیم شرایط محیطی

تنظیم شرایط محیطی

تاثیر اقلیم مناطق معتدل و مرطوب بر معماری ایران

تنظیم شرایط محیطی

استفاده از کاهگل در معماری گرم وخشک

تنظیم شرایط محیطی

اقلیم گرم و خشک (مانند بادرود )