محاسبه نفس

1- مفهوم‌شناسی محاسبه نفس

ازمحاسبه در فارسی به "رسیدگی"تعبیر می‌شود.‏

گویاانسان باخداوندپیمانی بسته است که درانجام واجبات وترک محرمات تبعیت نماید

حضرت امام خمینی :

« محاسبه: عبارت است از اينكه حساب نفس را بكشي در اين شرطي كه با خداي خود كردي كه آيا به جا آوردي و با ولي نعمت خود در اين معامله جزئي خيانت نكردي؟

2-ضرورت حسابرسی

رسول خدا‏ فرمود:«حاسِبُوا اَنْفُسَکُم قَبْلَ اَنْ تُحاسَبُوا وَ زِنُوها قَبْلَ اَنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الاَکْبَرِ»

پیش از آنکه به حسابتان برسند، خود را ارزیابی کنید و در میزان قرار دهید و برای حسابرسی بزرگ‌تری آماده شوید

امام صادق(‏ع) به عبدالله پسر جندب فرمود:‏

«یَا ابْنَ جُنْدَبٍ حَقٌّ عَلیََ کُلِّ مُسْلِمٍ یَعْرِفُنََا اَنْ یُعْرِضَ عَمَلَهُ فیِِ کُلِّ یَوْمٍ وَ َلیْلَهْْ عَلیََ نَفْسِهِ فَیَکُونَ مُحََاسِبَ نَفْسِهِ فَاِنْ رَأی حَسَنَهًْْ اِسْتزََادَ مِنْهََا وَ اِنْ رَأی سَیِّئَهًْْ اِسْتَغْفَرَ مِنْهََا لِئَلّا یُخْزیََ یَوْمَ الْقِیََامَهِْْ.»

ای پسر جندب! بر هر مسلمانی که ما را می‌شناسد لازم است که در هر شب و روز، عملش را بر خود عرضه کند و حسابگر خویش باشد؛ پس اگر عمل خوبی یافت بر آن بیفزاید و اگر عمل بدی یافت از آن استغفار نماید تا در رستاخیر خوار نگردد.

خود ارزیابی از ویژگی‌های خواص شیعه و نزدیکان به اهل بیت ‏‏ است؛ چنان‌که امام موسی بن جعفر‏(‏ به هشام بن حکم فرمود

«لَیْسَ مِنََّا مَنْ لَمْ یُحََاسِبْ نَفْسَهُ فیِِ کُلِّ یَوْمٍ.»

از [خاصان] ما نیست کسی که روزانه به حساب خود رسیدگی نکند.

علّامه طباطبايي (ره) خطاب بهجوانی که از ایشان دستور اخلاقی خواسته بودند مرقوم داشتند
«السلام علیکم ؛ براي موفق شدن لازم است همتي برآورده و توبه نموده، بهمراقبهومحاسبهبپردازید. بهاين نحو كه:
هر روز طرف صبح كه از خواب بيدار میشويد، قصد جدّي كنيد كه هر عملي پيش آيد، رضاي خدا عزّاسمه را مراعات خواهمكرد.
آن وقت در هر كاري كه مي‌خواهيد انجام دهيد، نفع آخرت را منظور خواهيدداشت، به‌طوري كه اگر نفع اُخروي نداشته باشد، انجام نخواهيد داد، هر چه باشد. وهمين حال را تا شب وقت خواب ادامه خواهيد داد. وقت خواب، چهار- پنج دقيقه‌اي دركارهايي كه روز انجام داده‌ايد، فكر كرده و يكي‌ يكي از نظر خواهيد گذرانيد، هركدام مطابق رضاي خدا انجام يافته، شكر كنيد و هر كدام، تخلف شده استغفار كنيد و اينرويه را هر روز ادامه دهيد.
اين روش اگر چه در بادي (اوّل) حال، سخت و در ذائقه نفس تلخ مي‌باشد،ولي كليد نجات و رستگاري است .(برنامه سلوك در نامه‌هايسالكان، ص 334.)

3- آثاروپیامدهای محاسبه نفس

امام علی علیه السلام:«مَنْ حََاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهََا خَسِرَ.»

هر کس به حساب خویش برسد، سود کند و هر کس از آن غفلت ورزد، زیان بیند

۱- وقوف بر کاستی‌ها؛ وقتی انسان به حساب خود رسیدگی کند، اگر عیب و ایرادی در کارهایش باشد، برایش آشکار می‌شود. این مطلب در سخنان گهربار امیر مؤمنان‏ چنین آمده است:

«مَنْ حََاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلیََ عُیُوبِهِ.»

هر کس به حساب خود برسد، بر عیب‌های خویش آگاهی یابد

2-اصلاح خویش؛ انسان عاقل، وقتی به عیب خویش آگاه شد، به طور طبیعی نسبت به آن حساس می‌شود و اگر وجدان بیداری داشته باشد تلاش می‌کند آن عیب را از خود دور سازد. امام علی فرمود:

«ثَمَرَهُْْ الْمُحََاسَبَهْْ صَلاَحُ النَّفْسِ»

میوة محاسبه، اصلاح خویش است

‏ 3- خوشبختی؛ آن کس که به کاستی‌هایش آگاه شود و آنها را اصلاح نماید، به نیک‌بختی نایل خواهد شد. این کارکرد نیز در سخنان گهربار امیر مؤمنان(‏علیه السلام) منعکس شده است

«مَنْ حََاسَبَ نَفْسَه سَعِدَ.»

هر کس خود را محاسبه کند، خوشبخت خواهد شد

4-حسابرسی آسان در روز رستاخیز؛

کسی که در این دنیا به طور مرتب، خویشتن را ارزیابی کند، در واقع به تصفیه حساب خود می‌پردازد؛ اعمالِ واجب قضا شده را جبران می‌کند، از گناهان توبه می‌نماید، حق الناس را برمی‌گرداند و... . چنین کارهایی سبب آسانی محاسبه در رستاخیز می‌شود. ولی اگر اهل محاسبه نباشد، در قیامت، حسابی سخت پیش رو خواهد داشت.

5- افزایش حسنات و آمرزش گناهان؛

خودارزیابی، سبب می‌شود که مؤمن از گناهان و خطاهای گذشته توبه کرده، به جبران بدیها همت گمارد تا در جرگه توبه‌کنندگان قرار گیرد که محبوب خداوند هستند

مواردحسابرسی

1ـ از تمام كارهائی كه انسان انجام داده است سئوال می‌شود

«وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ».سوره نحل آیه 93.

وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَامَهْْ فَلاَ تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَإِن کَانَ مِثْقَالَ حَبَّهْْ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا وَکَفَی‏ بِنَإ حَاسِبِینَ. (انبیاء: ۴۷)‏

2- اندیشة آدمیان

وَإِن تُبْدُوا مَا فِی أنْفُسِکُمْ أوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُم بِهِ اللّهُ. (بقره: ۲۸۴)‏

3ـ از موضوعات خاص
«ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ.»سوره تكاثر: آیه 8.

وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ ( زخرف، آیه 44.)
حقا كه قرآن ذكر الهی است كه برای تو (پیامبر) و قوم تو نازل گردیده و در آینده (قیامت) درباره آن مورد سئوال قرار خواهید گرفت.
وَ إِذَا الْمَوْؤُدَهُ سُئِلَتْ ـ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ. ( تكویر: آیه 8.)

4-ازحقوقی که بر عهدة انسان است ؛الف:حق الله ب: حق الناس

مهم‌ترین حقوق الهی :

۱/۱-ولایت اهل بیت:

‏وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْؤُولُونَ. (صافات: ۲۴)‏

رسول خدا(ص)‏ در تفسیر این آیه فرمود:از آنها دربارة ولایت علی‏ پرسش می‌کنند.

‏ 1/2. نماز: امام باقر‏ فرمود:

اِنَّ اَوَّلَ مََا یُحََاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلََوهُْْ فَاِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مََا سِوََاهََا.

بنده، نخست در برابر نماز محاسبه می‌شود؛ اگر نمازش پذیرفته شود سایر اعمالش را می‌پذیرند

1/3-قرآن: «وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً. (فرقان: ۳۰)‏

حق الناس

پیامبر اکرم(‏ص) در آخرین سخنرانی خود در حجهْْ‌الوداع فرمود:اِنَّ دِمََاءَکُم وَ اَمْوََالَکُم عَلَیْکُم حَرََامٌ... اِلیََ یَوْمِ تَلْقَوْنَهُ فَیَسْأَلُکُمْ عَن اَعْمََالِکُمْ.بی‌گمان، خون‌ها و اموال شما بر یکدیگر حرام است... تا روزی که خدا را ملاقات کنید و در برابر کارهایتان بازخواست شوید.

حق الناس بر حقوق خداوند مقدم است .امیر مؤمنان در این مورد می فرماید:

«جَعَلَ اللهُ سُبْحََانَهُ حُقُوقَ عِبََادِهِ مُقَدَّمَهًْْ لِحُقُوقِهِ فَمَنْ قََامَ بِحُقُوقِ عِبََادِ اللهِ کََانَ ذََلِکَ مُؤَدِّیاً اِلَی الْقِیََامِ بِحُقُوقِ اللهِ.»

پیرمردی از طایفة "نخع" سالیانی والی حکومت اموی بود، روزی خدمت امام باقر(‏ ع)رسید و پرسید: آیا راه توبه برای من باز است؟ امام پاسخ نداد. برای بار دوم سؤال کرد، حضرت در پاسخ فرمود:«لا، حَتّیََ تُؤَدِّیَ اِلیََ کُلِّ ذیِِ حَقِّ حَقَّهُ.»

روایات
1- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم:

لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ يَوْمَالْقِيَامَةِ حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِيمَا أَفْنَاهُوَشَبَابِهِ فِيمَا أَبْلَاه وَعَنْ مَالِهِ مِنْ أَيْنَ كَسَبَهُ وَفِيمَاأَنْفَقَهُ وَعَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ

هيچ بنده اى در روز قـيامت قـدم از قـدم بر نمى دارد تادرباره چهار چيز مورد بازجويى قرار گيرد : نخست از عمرش كه در چه راه آن را سپرىكرده است ، دوم جوانى اش را چگونه و در چه راهى تمام كرده است ، سوم از ثروتش كه ازكجا به دست آورده و در چه راهى آن را مصرف كرده است ، چهارم از محبت ما اهل بيت .بحارالانوار ج7 ص258

رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم روايت شده كه فرمود:

2-«اِنَّ اللهَ تَعَالي لِيَسْئَلَ الْعَبْدَ فِي جَاهِهِ كَمَا سُئِل فِي مَالِهِ فَيَقُولُ يَاعَبْدي رَزَقْتُكَ جَاهاً فَهَلْ أَعَنْتَ بِهِ مَظْلُوماً أو أَغَثْتَ بِهِ مَلْهُوفاً وَ قمَعْتَ بِهِ ظَالِماً»

همانا خداي تعالي از آبروي بنده‌اش سؤال مي‌كند، همچنانكه از مالش پرسش خواهد كرد، مي‌گويد: اي بنده من آبرو و اعتبارت را، من روزي تو كردم، آيا با آن مظلومي را ياري كردي و يا گرفتار و درمانده‌اي را فريادرسي نمودي و آيا با آن به مبارزه و نابودي ظالمي شتافتي؟

امام صادق‏ علیه السلام:

فَإِنَّ فِی الْقِیََامَهْْ خَمْسیِِنَ مَوْقِفاً کُلُّ مَوْقِفٍ مِثْلُ اَلْفِ سَنَهْْ مِمََّا تَعُدُّونَ

سپس این آیه را تلاوت کرد:

فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ خَمسینَ أَلْفَ سَنَهْْْ. (معارج: ۴)‏

در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است

امام صادق‏ در تفسیر آیة «ان ربک لبالمرصاد» فرمود: مرصاد شانة صراط است و اگر کسی حق دیگران را نپردازد، از آن عبور نمی‌کند.

مراحل محاسبه

دانشمندان اخلاقی و خودساخته، فرآیند خویشتن‌سنجی را در پنج مرحله تعریف کرده‌اند:

الف. مشارطه:

مشارطه آن است كه در اول روز مثلا با خود شرط كند كه امروز برخلاف فرموده خداوند تبارك و تعالي رفتار نكند و اين مطلب را تصميم بگيرد .

حضرت امام رضوان الله علیه:تو عازم شو و شرط كن و تجربه نما ببين چقدر آسان است. ممكن است شيطان و جنود آن ملعون بر تو اين امر را بزرگ نمايش دهند، ولي اين تلبيسات آن ملعون است؛ او را از روي واقع و قلب لعن كن و اوهام باطله را از قلب بيرون كن و يك روز را تجربه كن، آن وقت تصديق خواهي كرد.

كتاب شرح چهل حديث امام خميني(ره) با اندكي تغيير

آری بر سالك است كه هر روز بعد از نماز صبح مقداري با خود خلوت كند و با ياد آورى سوره شريفه «وَ الْعَصْرِ اِنَّ الاِْنْسانَ لَفى خُسْر» نفس خويش را مورد خطاب قرار دهد و بگويد: «ارزنده ترين سرمايه من، عمر من است ، ضايع کردن و صرف کردن آن در نافرماني خدا و ارتکاب جرم و گناه مرا دچار خسارتي بزرگ خواهد كرد. مگر اين كه كالايى از آن گرانبهاتر به دست آورم، كالايى كه در همان سوره در ادامه آيات آمده است: «اِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الْصّالِحاتِ وَ تَواصَوا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوا بِالصَّبْرِ; مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، و يكديگر را به حق سفارش كرده و يكديگر را به شكيبائى و استقامت توصيه نموده اند! نکند خسارت ديده و حسرت زده با پيک مرگ رو به رو شوم و در آخرت از زيان كاران باشم.
خوب است به خود بگويد: «فكر كن عمر تو پايان يافته، و از مشاهده حوادث بعد از مرگ و ديدن حقايق تلخ و ناگوارى كه با كنار رفتن حجاب ها آشكار مى شود، سخت پشيمان شده اى و فرياد بر آورده اى «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّى اَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ; اى (فرشتگان) پـروردگار، شما را به خـدا مرا باز گردانيد تا در برابر كوتاهيهايى كه كردم!، عمل صالـح انجام دهم » (سوره مؤمنون، آيه 100)
كوتاه سخن اين كه: «مشارطه» از گامهاى مهمّى است كه براى تهذيب اخلاق برداشته مى شود; و بدون آن، ابرهاى تيره و تار غفلت و غرور، سايه تاريك و شوم خود را بر دل و جان آدمى مى افكند، و نجات او بسيار مشكل است.

ب. مراقبه:

حضرت امام : پس از مشارطه بايد وارد مراقبه شوي و آن چنين تعريف مي شود كه در تمام مدت شرط متوجه عمل به آن باشي و خود را ملزم بداني به عمل كردن به آن .

اميرمؤمنان(عليه السلام) فرمود: «يَنبَغِي أَن يَکُون الرَّجُل مُهينًا عَلَي نَفسِهِ، مُرَاقِباً قَلبَه، حَافِظاً لِسَانَهُ؛ سزاوار است انسان بر خود مسلط باشد و همواره مراقب قلب خود و نگاه دار زبانش باشد.

ونیزفرمود:‏طُوبیََ لِمَنْ رََاقَبَ رَبَّهُ وَ خََافَ ذَنْبَهُ.

انسان بایدبداند فرشتگان الهى مراقب اعمال او هستند; «وَ اِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظينَ » «مايَلْفِظُ مِنْ قَوْل اِلاّلَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» و بالاترآنکه خداوند عالم و قادر، هميشه و در همه جا مراقب اعمال ما است.
اِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيباً» «اَلمْ يَعْلَمْ بِاَنَّ اللّهَ يَرى»

ج. محاسبه:
در مرحله سوم بايد محاسبه داشته باشد.

رسول خدا فرمود:

لاََ یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتََّی یُحََاسِبَ نَفْسَهُ اَشَدَّ مِنْ مُحََاسَبَهْْ الشَّریِِکِ شَریِِکَهُ.

بنده مؤمن (واقعی) نیست تا اینکه از خود حساب بکشد بیش از آنچه شریکی از شریکش حساب‌کشی می‌کند

د. معاتبه و معاقبه:

اميرمؤمنان(عليه السلام) در خطبه معروف متقين در بيان اوصاف اهل تقوا مي فرمايد: «أَنَّ استَعصَبَت عَلَيهِ نَفسَهُ فِي مَا تَکرَه لَم يُعطِهَا سُؤلَهَا فِي مَا تُحِبّ؛ هر گاه نفس او در انجام وظايفي که خوش ندارد سرکشي کند، او هم از آن چه دوست دارد محرومش مي سازد.»
و در حديث نوراني ديگر مي فرمايد: إِذَا صَعبَت عَلَيکَ نَفسَکَ فَاصعَب لَهَا تَذِلُّ لَک. هنگامي که نفس منقاد و رام تو نگردد و بر تو سخت بگيرد، تو هم عرصه را بر او تنگ کن تا تسليم تو گردد.»
دستورالعمل محاسبه

۱-استمداد از خدا؛

رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِن لَمْ تَغْفِـرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ. (اعراف: ۲۳)‏پروردگارا ما بر خویشتن ستم کردیم و اگر بر ما نبخشایی و بر ما رحم نکنی، مسلّماً از زیانکاران خواهیم بود

لاَّ إِلهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ. (انبیاء: ۸۷)‏

معبودی جز تو نیست، منزهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم

‏ ۲. محاسبه واجبات؛

دانشمند اخلاق، ملامهدی نراقی در این باره می‌نویسد:

بایـد نخست حساب واجبات را از نفس کشید؛ زیرا واجبات به منزلة سرمایة اصلی آدمی است؛ اگر به خوبی ادا شده سپاسگزار خدا باشد و آمادگی خود را حفظ کند و اگر به جای نیاورده، آنها را قضا کند و اگر با کاستی انجام داده، با انجام مستحبات، آنها را تکمیل کند.

‏ ۳. محاسبه گناهان؛ نفس بسیار حیله‌گر و شیاد است؛

«إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهْْ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی.» (یوسف: ۵۳)‏

مرحوم ملامهدی نراقی در این باره می‌نویسد:

لازم است بر نفس خویش سخت بگیرد زیرا او بسیار حیله‌گر و شیاد است؛ نخست باید او را در برابر سخنانی که در طول روز بر زبان آورده بازخواست کند. دوم او را در برابر همة کارها و حالات روزانه به حساب بکشد مانند: نگاه کردن، نشست و برخاست، خورد و خوراک، سکوت و خاطرات، اندیشه و اخلاقیات. اگر نفس از عهدة پاسخگویی به همة مطالبات شرعی و عرفی برآمد، حساب آن روز او تصفیه شده است و اگر نتوانست پاسخگو باشد باید در روزهای آینده بدهی‌هایش را بپردازد. این بدهی‌ها باید در صفحة دل یا کاغذ مکتوب شود تا فراموش نگردد و زمان استیفای آن سپری نشود.

‏5- توجه به دقت و سختى حساب در روز قيامت

قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله و علیه و آله نَزَلَ بِأَرْضٍ قَرْعَاءَ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ ائْتُوا بِحَطَبٍ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ نَحْنُ بِأَرْضٍ قَرْعَاءَ مَا بِهَا مِنْ حَطَبٍ قَالَ فَلْيَأْتِ كُلُّ إِنْسَانٌ قَدَرَ عَلَيْهِ فَجَاءُوا بِهِ حَتَّى رَمَوْا بَيْنَ يَدَيْهِ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله و علیه و آله: هَكَذَا تَجْتَمِعُ الذُّنُوبُ ثُمَّ قَالَ إِيَّاكُمْ وَ الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ لِكُل شَيْءٍ طَالِباً أَلَا وَ إِنَّ طَالِبَهَا يَكْتُبُ ماقَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ و َكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ

(كافي ج: 2 ص: 288و سفينة البحار، ج 1، ص 488(
حسابرسى روز قيامت

عَنْ أَبِي ذَرٍّ فِي وَصِيَّةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ قَالَيَا أَبَا ذَرٍّ حَاسِبْ نَفْسَكَ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبَ فَإِنَّهُ أَهْوَنُلِحِسَابِكَ غَداً وَزِنْ نَفـْسَكَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ وَتَجَهَّزْ لِلْعَرْضِالْأَكْبَرِ يَوْمَ تُعْرَضُ لَا تَخْفَى عَلَى اللَّهِ خَافِيَةٌ إِلَى أَنْ قَالَيَا أَبَا ذَرٍّ لَا يَكُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِينَ حَتَّى يُحَاسِبَنَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِيكِ شَرِيكَهُ فَيَعْلَمَ مِنْ أَيْنَمَطْعَمُهُ وَمِنْ أَيْنَ مَشْرَبُهُ وَمِنْ أَيْنَ مَلْبَسُهُ أَمِنْ حَلَالٍ أَوْمِنْ حَرَامٍ يَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ يُبَالِ مِنْ أَيْنَ اكْتَسَبَ الْمَالَلَمْ يُبَالِ اللَّهُ مِنْ أَيْنَ أَدْخَلَهُ النَّارَ (وسائل الشيعة ج16 ص98)

امیرمومنان علیه السلام در نامه چهلم خطاب به برخي از كارگزاران مي نويسد:

«بلغني انك جردت الارض فاخذت ما تحت قدميك و اكلت ما تحت يديك ! فارفع الي حسابك ! اِعْلَمْ اَنّ حِسابَ اللّهِ اَعْظَمُ مِنْ حِسابِ النّاسِ.»

به من خبر رسيده كه كشت زمينها را برداشته و آنچه را كه مي توانستي گرفته و آنچه در اختيار داشتي به خيانت خورده اي ! پس هرچه زودتر حساب اموالت را براي من بفرست ! و بدان ! حسابرسى خداوند از حسابرسى مردم سخت تر است .

کیفیت حسابرسی در قیامت

«سُئِلَ علیه السلامکَیْفَ یُحَاسِبُ اللَّهُ الْخَلْقَ عَلَی کَثْرَتِهِمْ فَقَالَ علیه السلام کَمَایَرْزُقُهُمْ عَلَی کَثْرَتِهِمْ فَقِیلَ کَیْفَ یُحَاسِبُهُمْ وَ لَایَرَوْنَهُفَقَالَ علیه السلام کَمَا یَرْزُقُهُمْ وَ لَایَرَوْنَهُ ( نهج البلاغه: حکمت 300)

از أمیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند: چگونه با وجود کثرت مخلوقات خداوند از آنها حساب میکشد؟ حضرت فرمودند: همانطوریکه با وجود کثرتشان آنها را روزی میدهد. پرسیدند: چگونه خداوند از آنها حساب میکشد و مردم خدا را نمی بینند؟ حضرت فرمود: همانطوریکه آنان را روزی میدهد و مردم خدا را نمی بینند»

آیا حساب همگانی است؟
فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ (اعراف، آیه 6.)
قطعاً كسانی كه پیامبران به سوی آنان فرستاده شدند و از خود فرستاده شدگان سئوال خواهد كرد.
وَ اِنَّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لا حِسابَ وَ غَداً حِسابٌ وَ لا عَمَلَ.( خ 42، ص 128.)

عِبَادَاللهِ! زِنُوا أَنْفُسَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا، وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحَاسَبُوا، وَ تَنَفَّسُوا قَبْلَ ضِیقِ الْخِنَاقِ، وَانْقَادُوا قَبْلَ عُنْفِ السِّیَاقِ، وَاعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ یُعَنْ عَلَى نَفْسِهِ حَتَّى یَکُونَ لَهُ مِنْهَا وَاعِظٌ وَزَاجِرٌ، لَمْ یَکُنْ لَهُ مَنْ غَیْرِهَا لاَ زَاجِرٌ وَلاَ وَاعِظٌ. ( خطبه90/8)

اى بندگان خدا! خویشتن را وزن کنید (و ارزش خود را بسنجید) پیش از آن که شما را وزن کنند، و به حساب خود برسید پیش از آن که شما را به پاى حساب آورند.تا راه نفس گرفته نشده، تنفّس کنید (و تا فرصت ها باقى است به اعمال صالح بپردازید)؛پیش از آنکه شما را وادار به تسلیم کنند، (در برابر حق) تسلیم شوید ؛بدانید کسى که بر ضد هواى نفسش کمک نشود تا واعظ و رادعى از درون جانش براى او فراهم گردد، مانع و واعظى از غیرخودش نخواهد یافت.

در حدیثى از امام موسى بن جعفر(علیهما السلام) مى خوانیم:

«لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُِحاسِبْ نَفْسَهُ فِی کُلِّ یَوْم، فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً اسْتَزَادَ اللّهَ مِنْهُ، وَ حَمِدَ اللّهَ عَلَیْهِ، وَ إِنْ عَمِلَ شَیْئاً شَرّاً اسْتَغْفَرَ اللّهَ وَ تَابَ عَلَیْهِ»

کسى که همه روز به حساب خویش نرسد، از ما نیست، اگر کار نیکى انجام داده، از خدا فزونى طلبد و خدا را سپاس گوید و اگر کار بدى انجام داده، استغفار و توبه کند.»( میزان الحکمة، جلد 1، حدیث شماره 3845)

در حدیث پرمعناى دیگرى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آمده است که به «ابوذر» فرمود:

«یَا أَبَاذَرٍّ! حَاسِبْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبَ، فَإِنَّهُ أَهْوَنُ لِحِسَابِکَ غَداً، وَزِنْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ

اى ابوذر! پیش از آن که به حساب تو برسند، به حساب خویش رسیدگى کن! چراکه حساب فرداى قیامت را بر تو آسان مى کند و قبل از آن که در برابر میزان، قرار بگیرى خود را وزن کن».( همان حدیث 3841.)

«علاّمه مجلسى» در «بحارالانوار» در حدیث دیگرى از سلسله مواعظ پیامبر(صلى الله علیه وآله)خطاب به «ابوذر» چنین نقل مى کند:

«یَا أَبَاذَرٍّ! لاَ یَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ، حَتَّى یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ، فَیَعْلَمَ مِنْ أَیْنَ مَطْعَمُهُ، وَ مِنْ أَیْنَ مَشْرَبُهُ، وَ مِنْ أَیْنَ مَلْبَسُهُ; أَمِنْ حِلٍّ ذلِکَ، أَمْ مِنْ حَرَام

اى ابوذر! انسان در صف متّقین نخواهد بود، مگر این که حساب خویش را برسد; دقیق تر از حسابى که شریک نسبت به شریک خود انجام مى دهد، تا بداند غذاى او از کجاست و همچنین نوشیدنى و لباس او; آیا از حلال است یا از حرام؟.»( بحارالانوار، جلد 74، صفحه 86)

فَحَاسِبْ نَفْسَکَ لِنَفْسِکَ، فَإِنَّ غَیْرَهَا مِنَ الاَْنْفُسِ لَهَا حَسِیبٌ غَیْرُکَ.(خطبه 222/16)

بهحساب خود براى نفع خویشتن رسیدگى کن، (و کار به حساب دیگران نداشته باش) زیرا دیگران حسابرسى جز تو دارند

دستورالعمل جامع؛ عالمان ربّانی برای خود و رهروان راه سعادت دستورالعمل‌ها و کتاب‌های فراوانی نگاشته‌اند؛ از جمله مرحوم ملامحسن فیض کاشانی، برای محاسبه، دستورالعمل کاملی ارائه داده و تأکید کرده است که مؤمن باید پیوسته بر امور بیست و پنج‌گانه زیر مواظبت کند و حساب آنها را مدّ نظر داشته باشد: ۱-نمازهای روزانه، ۲. نماز جمعه، عید و آیات.۳. نمازهای نافله ۴. روزه ماه رمضان، ۵. روزه‌های مستحبی ۶. پرداخت (خمس و) زکات. ۷. انفاق و حق معلوم غیر زکات. ۸ . حج واجب. ۹. زیارت مرقد مقدس پیامبر و امامان معصوم. ۱۰. ادای حقوق برادران دینی و برآوردن نیاز آنان. ۱۱. جبران آنچه از آنها باقی مانده. ۱۲. زدودن اخلاق ناپسند و آراستگی به اخلاق نیکو. ۱۳. ترک محرمات. ۱۴. ترک شبهات. ۱۵. وارد نشدن در کارهای بیهوده، ۱۶. کم خوردن، کم خفتن، کم گفتن، ۱۷. تلاوت آیاتی از قرآن در روز. ۱۸. ذکر و دعا. ۱۹. هم‌نشینی با علما و پرسش از آنان. ۲۰. خوش‌رفتاری با مردم. ۲۱. راستی در سخن و کردار. ۲۲. توکل بر خدا. ۲۳. صبر بر بی‌وفایی خویشان و بستگان. ۲۴. امر به معروف و نهی از منکر. ۲۵. تقسیم اوقات شبانه‌روز و گفتن ذکر در ساعات آن.

محاسبه نفس

مطالب مشابه :

نحوه محاسبه حق الناس در قیامت چگونه است؟

تأثیر عمیق حق الناس در عذاب برزخ و قیامت

حق‌الناس

مسائل حق الناس

حق الناس

محاسبه نفس

حق الناس یعنی چه؟

اهمیت حق الناس

خطرناک‌ترین نقطه‌ی پل صراط

راه‌های جبران حق الناس