استان تهران

استان تهران با وسعتي معادل19195 کيلومترمربّع و جمعیتی حدود دوازده ملیون نفر، پایتخت و مرکز اداری حکومت ایران، بين استان های مازندران، مرکزي، زنجان، و سمنان واقع شده است. بلندترين قسمت رشته کوه هاي البرز در بخش مرکزي، حدّ شمالي استان تهران را تعيين مي کند. دماوند با بلندي 5678 متر از سطح دريا، در شمال تهران سر برافراشته و با قلّه پربرف خود با شکوه و زيبايي تمام جلوه گر است. اين کوه مخروط آتش فشان عظيمي است که مراحل پيش از خاموشي را مي گذراند. نام مركز استان تهران است .
رشته کوه هاي البرز و کَندُوان و طالقان در شمال شرقي و بلندي هاي فيروزکوه و سوادکوه در دنباله آن ديوار طبيعي بلندي است که تهران را از طرف شمال دربرگرفته و مانع نفوذ بخار آب درياي خزر به اين ناحيه مي شود. به همين جهت دشت هاي جنوبي کوهپايه هاي البرز آب و هواي گرم و خشک و پرگرد وغبارکويري دارد که تنها گهگاه با وزش بادهاي غربي اندکي ملايم تر مي شود. درمناطق کوهستاني استان تهران آب و هوا معتدل و اندکي مرطوب است. پُرآب ترين رودخانه اين ناحيه رود کرج است که در دامنه جنوبي البرز در تمام سال جريان دارد. درشمال ناحيه اي به نام آدران، کنارجاده کرج به چالوس، سدّ کرج یا سد امیرکبیر بر روي اين رودخانه زده شده که از سال 1343ش (1964م) ازآن بهره برداري مي شود. مصرف آب و برق تهران از مخازن اين سد و سدّ لَتيان، بر روي رودخانه هاي هَراز و جاجِرود، تأمين مي شود. درگذشته، تهران چشمه ها و قنات هاي معروف فراوان داشت که آب مشروب شهر را تأمين مي کرد. امّا امروز همه آنها از ميان رفته اند.

استان تهران، با آب و هواي صحرايي، پوشش گياهي فقيري دارد. دامداران اندکِ اين ناحيه ناچار از مصرف علوفه خشک اند. امّا، ازحدود سي و پنجسال پيش به اين سو، اِحداث جنگل هاي مصنوعي و پارک هاي جنگلي حفاظت شده دردرون شهر و تپه هاي اطراف تهران درلطافت هوا و بالا بردن ميزان بارندگي و سرسبزي محيط تاًثيري محسوس داشته است.
استان تهران، با وجود سهم بسيار کوچکش در توليد محصولات کشاورزي، به سبب تمرکز امور اقتصادي و تجارتي و رشد بي اندازه کانون هاي صنعتي درآن، درچهل سال اخير، موقع ويژه اي يافته و بزرگترين قطب اقتصادي کشور شده است. صنايع غذايي، نسّاجي و چرم، سلولزي، شيميايي، دارويي، کاني غيرفلزّي، توليد اتومبيل، مخازن بزرگ، در و پنجره آهني، برق و الکترونيک از جمله صنايع و توليدات استان تهران است. نخستين کارخانه توليد سيمان ايران به سال 1304ش (1925م) درشهرري شروع به کار کرد و بزرگ ترين کارخانه توليد سيمان کشورنيز درسال 1333ش(1954م) دراين استان مورد بهره برداري قرار گرفت.
استان تهران با جمعيّتي نزديک به11 مليون و931656 تن متراکم ترين استان ايران است. مردم ساکن تهران، که اکثر آنان از نقاط مختلف کشور به آنجا آمده اند، علاوه بر گويش هاي محلي خود، به زبان فارسي گفتگو مي کنند. بزرگترين تعداد اقلّيت هاي مذهبي ايران ساکن تهران اند و گروهي بزرگ از خارجيان ساکن ايران نيز در تهران به سر مي برند.
بنا بر آخرين تقسيمات کشوري، استان تهران داراي دوازده شهرستان است : تهران (مرکز استان)، شميرانات، کَرَج، دماوند، ورامين، شهریار، ساوج بلاغ، ری، جاجرود، لار پاکدشت، ناظرآباد.

صنايع دستي استان تهران
صنایع دستی استان تهران با توجه به بافت اجتماعی و تنوع قومی, به سه دسته شهری, روستایی و عشایری تقسیم می شود. عمده ترین صنایع دستی استان را قلم زنی روی مس و برنج, خراطی و سبدبافی، خاتم کاری ، شیشه گری، تراش و نقاشی روی شیشه، زیلو بافی، نقاشی روی چرم، قالی بافی، سفالگری و چاپ باتیک تشکیل می دهد. رشته های مورد اشاره فاقد سابقه طولانی در منطقه هستند و دست اندرکاران اکثر رشته های صنایع دستی عمدتاً از شهرستانهای دیگر به تهران مهاجرت کرده اند. به طور مثال، ساخت مصنوعات خاتم و قلم زنی را به طور عمده، صنعتگران شیرازی و اصفهانی انجام می دهند. بیشتر خراطان این صنایع نیز اهل دزفول هستند.

صنایع دستی روستایی به طور عمده خانگی و غیر دائمی هستندو فعالیتهای عمده آنها را قالی بافی، سفالگری، حصیربافی، گلیم بافی(منجمله ورنی بافی) و دستبافی تشکیل می دهد. صنایع دستی عشایری قدیمی ترین نوع صنایع دستی استان است که تولید آن عموماً به طور خانگی و فصلی انجام می پذیرد. این نوع از صنایع دستی، با توجه به ترکیب قومی منطقه، در میان صنایع دستی استان جایگاهی ویژه دارد و هم اینک یکی از نقاط برجسته و مثبت صنایع دستی استان محسوب می شود. دست اندرکاران این بخش از دست ساخته های ایرانی که بافت انواع قالی و قالیچه، ورنی، جاجیم و گلیم ، چنته، رویه پشتی، جوال، خورجین و نیز رنگرزی و ریسندگی پشم را در انحصار خود دارند، گروهی از عشایر لر، قشقایی، شاهسون و... هستند که در دهه های اخیر از زادگاه خود به تهران ، ری ، ورامین و حومه کرج مهاجرت کرده اند.

تهران
شهرتهران دردامنه جنوبي البرز ميان دو رود کَرَج و جاجِرود واقع شده و ازجنوب به شهرري و درياچه نمک محدود است. تا قرن دهم هجري (شانزدهم ميلادي) تهران روستاي بزرگي بود که بعداز خرابي شهر تاريخي ري رفته رفته وسعت و شهرت يافت.
شاهان صَفَوي درلشکرکشي ها و در راه مسافرت به خراسان براي زيارت امام هشتم (ع) مدّتي در تهران، که نزديک پايتخت، قزوين، بود، مي ماندند. درهمين زمان، بارويي گردِ تهران ساختند که 114 برج (به تعداد سوره هاي قرآن) و چهار دروازه داشت. درزمان شاه عبّاس اوّل، که پايتخت رابه اصفهان برد، جهانگردي اروپايي به نام پِيترودِلاواله در سفر خود به ايران تهران را چنارستان ناميد، زيرا در همه کوچه ها و خيابان هاي اين شهر چنارهاي کهن به چشم مي خورد. قطربرخي از اين درختان چنان بزرگ بود که چهارتن مي بايست دست به دست هم دهند تا بتوانند آن را در برگيرند.

میدان شهیاد (آزادی)
درنوروز سال1200ه (1786م)، آقامحمّدخان قاجار تهران را پايتخت خود کرد و ده سال بعد درهمين شهر تاجگذاري نمود. ازآن پس ساختمان قصرها، باغ ها، ميدان ها و خيابان هاي پُردرخت درتهران آغازشد. فتحعلي شاه درتهران بناهاي بسيار ازجمله قصرها و کاروانسراها ساخت و باغ هايي نيز بيرون تهران بنا کرد. در زمان ناصرالدين شاه توسعه و ساختمان تهران سرعت گرفت. ميرزا تقي خان اميرکبير سنگ بناي دارالفنون را گذاشت و در پي آن گسترش و آباداني تهران روز افزون شد. دردوران سلطنت پهلوي و با ساخته شدن شاهراه هاي بزرگ ومجتمع هاي بلند مسکوني وکاخ هاي اداري در اين شهر، تهران به صورت يکي از بزرگترين و پرجمعيّت ترين شهرهاي خاورميانه درآمد. دو فرودگاه بين المللي مهرآباد و خمینی ، دو فرودگاه نظامي دوشان تپه و قلعه مرغي، راه آهن و چهار ترمينال مسافربري به سراسر نقاط کشور، تهران را با سراسر ايران و خارج از کشور مرتبط مي سازد. مرکز تهيّه و پخش برنامه هاي راديو و تلويزيون و مراکز مخابرات داخلي و بين المللي نيز در تهران است و سراسرکشور را زير پوشش ارتباطي و مخابراتي قرارمي دهد.
تأسیس دارالفنون به وسیله ی میرزاتقی خان امیر کبیر و دانشگاه تهران درسال 1313خ/1934م. که تاکنون توسعه ی بسیار یافته و و دیگر دانشگاه هائی که تا آخر دوره ی پهلوی به تدریج به وجود آمد، از دیگر پدیده های مهم تاریخی و فرهنگی شهر تهران است. پس از انقلاب اسلامی افزون بر آن ها دانشگاه ها و آموزشگاه های دینی،علمی ، صنعتی و فرهنگی بسیار درسراسر کشور راه اندازی شده که شاخه ی اصلی بیشتر آن ها در تهران قرار دارد.
جمعيت تهران بر اثر مهاجرت وسيع مردم از شهرها و روستاهاي سراسرايران افزايشي بي رويه يافته است. ساکنان ديگر نواحي کشور درجستجوي کار و شرکت در فعّاليت هاي تجاري، صنعتي، آموزشي، و سياسي به تهران سرازير مي شوند. تمرکز اداري و امکانات پيشرفته بهداشتي و آموزشي و سرمايه گزاري نيز از ديگر علّت هاي مهاجرت به تهران است. اين مهاجرت موجب تراکم فزاينده جمعيت و وسعت بي اندازه شهر تهران شده و فضاي آن راکه به طورطبيعي خشک و پرگرد وغباراست به دود و گاز و سروصداي زياد نيز آلوده کرده است. با اين همه، تهران، چون ديگر پايتخت هاي بزرگ جهان، از امکانات مناسب براي زندگي و رفت و آمد بسيار مردم از داخل و خارج کشور برخوردار است. همين تحرک فوق العاده اجتماعي و اقتصادي را از مهمترين امتيازات اين شهر بزرگ مي توان شمرد.
ازميان مهمترين مکان هاي مذهبي شهر تهران، امامزاده صالح، امامزاده حسن، امامزاده سيّد اسماعيل، مسجد شاه، مدرسه و مسجد سپهسالار، ومدرسه خان مروي را مي توان نام برد. کاخ گلستان، کاخ صاحبقرانيه، کاخ فرح آباد، بناي ميدان آزادي (شهياد)، آرامگاه امام خمینی و موزه ها و پارک هاي عمومي نیز از جمله بناها و محله اي ديدني تهران است.

شميرانات
شميرانات، با آب و هوايي خنک، درشمال تهران در ميان دره ها و بلندي هاي کوه هاي البرز قرارگرفته و ييلاق مردم تهران است. دراين بلندي ها، روستاهاي شِمشَک و ديزين، با زمستان هاي سرد و برفگير جايي است که همه ساله دوستداران ورزش را براي اسکي و کوهنوردي به سوي خود مي خواند. در اين روستا، رگه هاي بزرگ زغال سنگ نيز وجود دارد که از زمان سلطنت رضا شاه تا کنون از آن بهره برداري مي شود. براثر وسعت شهر تهران شمیران اکنون بدان پیوسته و به صورت یکی از نواحی آن درآمده است. با این همه به دلیل تراکم کمتر جمعیت و بلندی بیشتر هوای آن آلودگی کمتری دارد.

ری
شهرري، در جنوب تهران، يکي از شهرهاي باستاني ايران است و در نوشته هاي مربوط به قرن اوّل ميلادي، از آن به عنوان بزرگترين شهر حکومت ماد نامبرده شده . دراين ناحيه آثار شهرنشيني، که به حدود سه هزار سال پيش از ميلاد مسيح بازمي گردد، يافت شده است.
ري از قديم ترين روزگاران برسر راه هاي بازرگاني مهمّي بوده که از شرق به غرب و از شمال به جنوب فلات ايران مي رفته است. اين شهر براثرحوادث طبيعي و ويراني هاي جنگ چند بار جا به جا شده است. ري باستان درجنوب چشمه علي ميان باروي عظيمي قرار داشته، امّا بعدها در زمان ساسانيان، ساختمان هاي شهر ري در جنوب کوه بي بي شهربانو بنا گرديد. ري درهمه اين دوران ها شهري بزرگ و آباد بوده است. هنگام حمله اعراب به ايران، در سال641 ميلادي، يزدگرد سوم پادشاه ساساني در راه فرار به سوي خراسان مدتي در ري ماند. کوه بي بي شهربانو منسوب به دختر همين شاهنشاه ساساني است که پس از شکست ايران به اسارت اعراب درآمد و، به باور بسياري از ايراني ها، چندي بعد با حسين بن علي(ع) ازدواج کرد. مشهور است که شهربانو در واقعه کربلا به ايران گريخت و در اين محل از ترس سپاهيان يزيد، خليفه اُمَوي، به شکاف کوه پناه برد. به دعاي او دو کوه به هم آمد و او را پنهان داشت. معتقدان به اين باور از گوشه چادر آن بانوي گرامي که ازشکاف کوه بيرون مانده است حاجت مي خواهند.
دربرخي از تاريخ هاي ابومسلم خراساني نوشته اند که وي خزائن خود را در ري پنهان نمود. پس از قتل او سَنباد مجوس، که به خونخواهي ابومُسلم برخاسته بود، آنها را به دست آورد و مدّتي با خليفه و کارگزاران او جنگيد. چندي بعد مهدي، پدر هارون الرشيد، که به سرکوبي مردم طبرستان فرستاده شده بود، در ري آباداني بسيارکرد. هارون الرشيد در اين شهر زاده شد.

در قرن چهارم هجري(دهم ميلادي)، ري يکي ازمراکز مهمّ حکمراني ايران ساماني و بسيار آباد و پُر رفت و آمد بود. سلطان محمود غَزنَوي پس از آن که سامانيان را برانداخت، در ري کُشتار کرد و دستور داد شمار بسياري از دانشمندان و علماي ايراني شيعي مذهب را به دار کشند و انبوهي از کتاب هاي کتابخانه معروف آن شهر را زير اجساد آتش زنند و همه رابسوزانند. درحمله غُزها و سَلجوقيان نيز، ري آسيب بسيار ديد. علاوه برآن، کشمکش هاي مذهبي نيز خرابي فراوان براين شهر وارد کرد. جنگ شيعه و سُنّي درسال 582ه(1186م) از سهمناک ترين اين گونه برخوردها بود. شهرري پس از حمله مغول و اندکي بعد درهجوم سپاهيان تيمور، چنان ازکشتار و ويراني آسيب ديد که ديگر آباداني و رونق نيافت.
اکنون شهرري چسبيده به تهران است و توليدمصالح ساختماني و فعّاليت هاي کشاورزي استان تهران بيشتر پيرامون اين شهرجريان دارد. مجتمع هاي بزرگ صنعتي، پالايشگاه نفت، کارخانه سيمان، و کوره پزخانه ها نيز در ري مشغول به کاراند. اين شهر درعين حال بزرگ ترين انبارهاي کالاي وارداتي ايران را در خود جاي داده و به اين جهت از تحرّک تجاري بسيار برخوردار است.
مرقد حضرت عبدالعظيم (شاه عبدالعظيم) در ري يکي از مهمترين زيارتگاه هاي شيعيان است. بقعه بي بي شهربانو، ويرانه هاي کاخ اشکانيان بر روي چشمه علي و بقاياي برج آجري نقّاره خانه از دوره سَلجوقي از نقاط تاريخي و ديدني شهر ري به شمار مي رود. برج مغول و زندان هارون، منسوب به دوره امارت آل بويه، يعني قرن چهارم هجري/ دهم ميلادي، نيز در شهر ري قرار دارد.

ورامین
ورامین در جنوب شرقی تهران امروزه مهم ترین مرکز کشت سبزیجات و درگذشته های دور از شهرهای تاریخی بوده است. مسجد جامع ورامین که در زمان سلطان محمد خدابنده،{قرن هشتم هجری/چهاردهم میلادی}ساخته شده با چهار ایوان شبستان بلند و کتیبه های کاشی کاری ارزشمند و انواع طرح های اسلیمی و خط های عربی ، کوفی و فارسی به خصوص گچ بری های اطراف محراب از شگفتی های هنر معماری و تزئین ساختمان است. در کنار این مسجد، برج علاءالدوله برپاست که بیش از هشتصد سال پیش از این ساخته شده است.