خلاصه کتاب : درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران

سخن گفتن از ارتباطات سنتی در عصر بزرگراههای اطلاعاتی و ارتباطی و در جامعه اطلاعاتی ، شاید از منظر تجدد و مدرنیسم نوعی واپس گرائی به حساب آید. اما اگر مدرنیته نتواند یا نخواهد نقش ها و کارکردهای جدید نظام کهن از جمله نظامهای ارتباطی سنتی را مورد بازنگری و بازکاوی یا دست کم مورد مطالعه قرار دهد، خود به نوعی سنت مذموم، ضد ترقی و ضد تمدن تبدیل خواهد شد. گرچه مدرنیسم به نفی یکسره سنت ها برخاست، اما نگرش پست مدرنیستی، با نقد مطلق نگری مدرنیسم، چنین مطالعاتی را تجویز می کند. تعریف ارتباطات سنتی : ارتباطات سنتی گونه ای از ارتباطات است که بر پايه باورها ، تاريخ ، فرهنگ و عقايد عمومی جامعه شکل گرفته و در عين حال آنها را ترويج و تقويت می کند . غالبا ميان فردی و چهره به چهره است و ساخت و محتوای نخبه گريز و عوام گرا دارد . در اين نوع ارتباطات ، دريافت بازخورد و عکس العمل مخاطب ، سريع و آنی است و ارتباط دوسويه و متقابل نيز به راحتی برقرار می شود .در جوامعی که از لحاظ پيشينه تاريخی دارای نظام منسجم و کارآمد ارتباطات سنتی بوده اند ، تامين نيازهای اطلاعاتی از طريق اين شبکه برای مردم به نوعی فرهنگ و عادت تبديل شده است .در زمانی که اين گونه ارتباط در غرب شکل نگرفته بود ، در ايران با قدرت عمل می کرد و نقش اجتماعی ، سياسی و فرهنگی خود را به خوبی در تنظيم روابط گوناگون ميان مردم و حکومت ايفا می کرد . مهمترين مشخصه ها و ويژگی های ارتباطات سنتی :

1 . ارتباطات سنتی ، عمدتا ميان فردی و چهره به چهره است و از عمق ، قدرت و تاثيرگذاری زيادی برخوردار است .

2 . در ارتباطات سنتی ، ارتباط گر غالبا در معرض ديد و در دسترس مخاطبان است .

3 . شخصيت ، خصوصيات فردی و رفتاری ، صدا و حالات چهره و قيافه در ارتباطات سنتی نسبت به ارتباطات نوين نقش تعيين کننده تری در موفقيت يا عدم موفقيت ارتباط دارد .

4 . در ارتباطات سنتی از ابزارهای تکنولوژيک و يا پيچيده استفاده نمی شود و يا استفاده محدودی به عمل می آيد . ارتباطات سنتی به طبيعت زندگی انسان نزديک تر است .

5 . واژگان و فرهنگ بيان ، در ارتباطات سنتی به فرهنگ توده بسيار نزديک است .

6 . ارتباط گران سنتی غالبا با مردم ، در کنار آنها و در پيوند و ارتباط مستقيم با توده ها بسر می برند .

7 . تعدد و تنوع و در عين حال غيررسمی بودن مراکز و نهادها و نيز ارتباط گران سنتی ، امکان اعمال کنترل و سانسور را بر آنها کاهش می دهد .

8 . پيامهای شبکه ارتباطات سنتی از حيث شکل و محتوا به زبان و درک مردم نزديک تر است .

9 . تبليغ در ارتباطات سنتی غالبا مستقيم و صريح صورت می گيرد .

10 . نهادهای ارتباطات سنتی اغلب چندمنظوره اند و برای امور و مقاصد مختلف مورد استفاده قرار می گيرند .

اورت ام .راجرز استاد و صاحبنظر آمريکايی ارتباطات در کتاب " تکنولوژی ارتباطات : رسانه های جديد در جامعه " که در سال 1986 منتشر کرده است ، در بخشی تحت عنوان " رسانه های کوچک در خدمت انقلابی بزرگ " می نويسد : " يکی از حقايقی که در انقلاب ايران ناشناخته ماند کشمکش بين رسانه های کوچک و بزرگ بود و اين رسانه های کوچک بودند که پيروز شدند ."راجرز در بخش ديگری از همين نوشته اشاره می کند علی رغم آنکه شاه رسانه های پر قدرت راديو ، تلويزيون و مطبوعات پرتيراژرا در اختيار داشت ، نتوانست در مقابل عملکرد شبکه ارتباطات سنتی مقاومت کند . وی سپس می افزايد : " در مقابل رژيم شاه يک شبکه غير رسمی سازمان دهی شده باحدود 200 هزار نفر رهبر مذهبی و 90 هزار مسجد وجود داشت و ... علی رغم تبعيد امام خمينی به خارج از کشور ، وی همواره با روحانيون محلی و در نتيجه با مردم در ارتباط بود ." راجرز در پايان اين مبحث نتيجه می گيرد : " درسی که کشورهای جهان سوم بايد از انقلاب ايران بگيرند اين است که اهميت بيشتری به کانال های بين فردی و به رسانه هايی اينچنين کوچک بدهند . "الوين تافلر روزنامه نگار و نظريه پرداز مشهور آمريکايی در کتاب " جابجايی در قدرت " گرچه ارتباطات چهره به چهره را متعلق به موج اول با جواهع کشاورزی می داند که تنها در گروه های بسيار کوچک جريان داشته و معمولا ناپايدار است اما در عين حال معتقد است که : " هر قدر حکومتی خودکامه بهتر بتواند همه رسانه های ديگر را سانسور و کنترل کند ، رسانه کليسا ( در ايران ، رسانه مسجد و محافل مذهبی ) به عنوان وسيله ای بالقوه برای مخالفت سياسی ، مهمتر می شود و چه بسا تنها راه مخالفت با رژيم باشد . " تافلر سپس به ترکيب و تلفيق رسانه های موج اول و سوم توسط امام خمينی اشاره می کند . او در اين زمينه می نويسد : " آيت الله خمينی به کاری بيش از ترکيب اين سه عنصر در يک حرکت پرشور واحد دست زد . وی رسانه موج اول يعنی موعظه های چهره به چهره روحانيون را با تکنولوژی موج سوم ترکيب کرد . نوارهای صوتی حاوی پيام های سياسی که در مساجد به طور مخفی توزيع می شد ... به کمک دستگاه های ارزان قيمت تکثير می گرديد . "

دکتر کاظم معتمد نژاد استاد و محقق علوم ارتباطات در اين زمينه معتقد است : " تجربه انقلاب اسلامی نشان داد که امکانات ارتباطات سنتی بالقوه توانايی آن را دارد که به هدف های ما کمک کند . ما به اين دليل که به تقليد از شيوه روزنامه نگاری غرب پرداخته بوديم ، شيوه های ارتباطات سنتی را طی سالها طرد کرديم اما در جريان انقلاب اين نوع ارتباطات بار ديگر کارايی خود را نشان داد . راه پيمايی تاسوعا و عاشورا ، نمازهای جمعه و ... اين امکان را فراهم کردند که ارتباطات سنتی و مدرن کنار هم قرار گيرند . پس کاربرد ارتباطات سنتی و مدرن در کنار هم باعث استفاده هر چه بيشتر از آنها شد . "

دکتر معتمدنژاد همچنين بر اين باور است که " از طريق ارتباطات سنتی می توان شرايط بسيج عمومی را فراهم کرد . ارتباطات سنتی بهترين شيوه ای است که می توان از آن برای اهداف توسعه استفاده کرد . "يونسکو نيز در گزارش کميسيون مک برايد ، ضرورت توجه به ارتباطات سنتی در کشورهای در حال توسعه را مطرح ساخته ، و می نويسد :" توسعه وسايل ارتباط جمعی و تکنولوژی های پيشرفته ارتباطی ، نبايد از اهميتی که وسايل ارتباط سنتی و ارتباطات ميان فردی در تمام جوامع دارا هستند بکاهد . به طور قطع در موقعيت های متعدد بين وسايل ارتباطی نوين و وسايل ارتباطات سنتی همبستگی هايی وجود دارد . آميخته سازی اين دو گونه وسايل ارتباطی که عناصر آنها مکمل يکديگرند می تواند منجر به تجربه های جالبی گردد . به اين ترتيب وسايل ارتباط الکترونيک با توجه به مخاطبان مورد پوشش ، به جای آنکه جانشين وسايل ارتباط سنتی شودن بايد مکمل آنها گردند . "به عقيده نويسندگان گزارش : " ارتباطات سنتی و ميان فردی نه تنها به علت ارزش خاص آنها بلکه به سبب آنکه برخی از گرايش های ناگوار را تصحيح می کنند _ مانند گرايش هايی که به طور مثال فعاليت های ارتباطی را به حرفه ای ها محدود می سازد ، يا برای اطلاعات به ضرر مباحثات ، اهميت افراطی قايل می شود ، يا نوآوری های تکنيکی را فقط به سبب جديد بودن و بدون در نظر گرفتن فايده اجتماعی آنها طرف توجه قرار می دهد _ بايد مورد حمايت و تشويق قرار گيرند . "تهيه کنندگان گزارش کميسيون مک برايد ، در اين گزارش ، ارتباطات سنتی را محدود به " ارتباطات ميان فردی " ساخته اند و در واقع ساده ترين شکل آن را بدون در نظر گرفتن ابزارها ، نهادها و ارتباط گرايی که حتی در زمينه ارتباطات سنتی حرفه ای اند ، مورد توجه قرار داده اند . گزارش ، يکی از امتيازات ارتباطات سنتی را محدود نساختن فعاليت های ارتباطی به حرفه ای ها می داند اما در بسياری از اشکال ارتباطات سنتی بويژه در ايران " تخصص " و " حرفه ای " بودن جای خاص خود را دارد . تعزيه ، نقالی ، چاوشی ، شاهنامه خوانی ، و حتی وعظ و خطابه و نوحه خوانی ، عمدتا به افراد مستعد ، صاحب تجربه و شناخته شده محدود می شود و اين البته می تواند حاکی از عمق ، غنا و نوعی پيچيدگی در اين بخش از ارتباطات نيز باشد .

زير ساخت های ارتباطات سنتی

غالب کشورهای جهان سوم از زير ساخت های موثر و قدرتمندی در زمينه ارتباطات سنتی برخوردارند که در صورت آگاهی هوشيارانه نسبت به ان می توانند شبکه ارتباطات مدرن و مستقل را به منظور پاسخگويی به نيازهای ملی و تاريخی خود پايه ريزی کنند . در کشور ما ارتباطات سنتی از ديرباز و حتی قبل از ورود اسلام به ايران از کارايی و نفوذ قابل ملاحظه ای برخوردار بوده است . بازارها ، ميدان گاه های عمومی ، کاروان سراها ، چاپارخانه ها ، حمام های عمومی ، شب نشينی هاو ميهمانی های دوستانه و خانوادگی و حتی شيوه و سبک معماری شهرها که در آنها از بازارچه های محلی ، سکوها و مکان هايی که افراد يک محله در اوقات فراقت گرد هم می نشستند و به مبادله اخبار و اطلاعات می پرداختند استفاده می شد . محل های تجمع نظير قهوه خانه ها و ... از جمله اجزای اين شبکه هستند که از ديرباز در اين آب و خاک نقش اجتماعی و ارتباطی خود را ايفا می کردند .

بعد از ورود اسلام به ايران ارتباطات سنتی ما دارای نهادها و سازمان های وسيعتر ، کارآمدتر ، منسجم تر و متناسبتر با نيارهای زمان شد و ارتباط گرانی زبردست و ماهر شبکه ارتباطی گسترده ای را در سطح کشور پديد آوردند که تار و پود آن تا اعماق جامعه ريشه دوانيد .ارتباطات سنتی ، در روزگاری که هنوز از وسايل ارتباطی مدرن نشانی نبود ، موثرترين ، دقيق ترين و در عين حال جذاب ترين شيوه های ارتباطی را بکار می گرفت ، محتوای پيام های خود را از نيازها و مصالح مخاطبان برداشت می کرد ، آنها را پرورش می داد و پيام های مناسب را برای آنها می ساخت و بدين ترتيب وحدت ملی را حفظ می کرد ، آگاهی های وسيع سياسی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی به مخاطبان می داد و کوتاهترين راه را از منبع پيام تا ذهن مخاطب انتخاب می کرد و موثرترين شيوه ها و وسيله های ارتباطی را بکار می گرفت .ارتباطات سنتی ما ، از آنجا که عمدتا ارتباطات ميان فردی ، چهره به چهره و گروهی بوده است همواره با دريافت سريع عکس العمل و بازخورد مخاطب ، موثرترين تاکتيک را برای نفوذ و اقناع انتخاب می کرده است و انعطاف لازم را برای تغيير بافت و محتوای پيام و تشديد تاثير بر مخاطب از خود نشان می داده است . حتی در مواردی لحن سخنرانی ها ، وعظ و خطابه ها ، نقالی ها و شاهنامه خوانی ها با توجه و شور و حال و هيجان مستمعين تغيير می کرده و با استفاده از علايق و اعتقادات مردم شکل مناسب خود را می يافته است .شايد از همين روست که در هر خيزش و جنبش اجتماعی در طول تاريخ و حتی در عصر ارتباطات الکترونيک حضور مستقيم و موثر شبکه پرتنوع و گسترده ارتباطات سنتی را آشکارا می توان ديد و نيز می توان نقش و تاثير آنرا با همه دشواری هايی که به خاطر شفاهی بودن و کلانی بودن اين نوع ارتباطات برای بررسی وجود دارد مورد مطالعه قرار داد .مسجد و منبر ، تکيه و حسينيه ، مجالس روضه خوانی ، وعظ و خطابه ، بازار ، قهوه خانه ها ، زورخانه ها ، عتبات و مراکز متبرکه و حريم امن حرم ها عمده ترين مراکز ارتباطات سنتی بوده اند که در گردآوری مردم ، ايجاد ارتباط ، همدلی و هم فکری در ميان آنها ، شکل دادن و تفهيم منافع مشترک جمعی ، آگاه کردن توده مردم از خوب و بد آنچه در پيرامونشان می گذرد حتی تا امروز جايگاه مهم خود را حفظ کرده اند .

تعريف ارتباطات سنتی

ارائه يک تعريف جامع و مانع از ارتباطات سنتی چندان ساده نيست اما می توان حتی به يک تعريف اوليه از آن نيز دل بست ، به اميد اينکه صاحبنظران با ارايه ديدگاههای خود آنرا کامل کنند . بر اين اساس تعريف زير ارائه می شود :ارتباطات سنتی به گونه ای از ارتباطات اطلاق می شود که بر پايه باورها ، تاريخ ، فرهنگ و عقايد عمومی جامعه شکل گرفته و در عين حال آنها را ترويج و تقويت می کنر . غالبا ميان فردی و چهره به چهره است و ساخت و محتوای نخبه گريز و عوام گرا دارد .در اين نوع ارتباطات ، دريافت بازخورد و عکس العمل مخاطب سريع و آنی است و ارتباط دوسويه و متقابل نيز به راحتی برقرار می شود . بنابراين ، شبکه ارتباطات سنتی ، اغلب به معنای واقعی ، ارتباطی ( دوسويه ) عمل می کند و نه رسانه ای ( يک سويه ) .

سطوح و ساختارهای ارتباطات سنتی

برای آنکه مطالعه و بررسی در مورد ارتباطات سنتی ساده تر و روشمندتر شود می توان بر اساس تقسيم بندی زير عمل کرد و آن را در چهار زمينه يا سطح مورد ملاحظه قرار داد :

1 . مراکز و نهادهای ارتباطات سنتی

2 . پيام ها و محتوای ارتباطات سنتی

3 . ارتباط گران سنتی

4 . شيوه های عملکرد ترتباطات سنتی

مراکز و نهادهای ارتباطات سنتی

مراکز و نهادهای ارتباطات سنتی متعدد و متنوع اند و بويژه تا قبل از پيدايش وسايل ارتباطی نوين و خصوصا پيش از روی کارآمدن راديو و تلويزيون ، پرتعدادتر و در برخی زمينه ها کارآمدتر بودند . عمده ترين مراکز ارتباطات سنتی عبارتند از : مساجد ، تکايا و حسينيه ها ، مجالس روضه خوانی و وعظ و خطابه ، حوزه های علميه ، بازارها ، قهوه خانه ها ، زورخانه ها ، عتبات متبرکه ، حمام های عمومی ، ميدان گاه ها و بازارچه های محلی ، کاروان سراها و نيز شب نشينی ها و ديد و بازديد های دوره ای بين افراد خانواده ، دوستان يا اهالی يک محل يا منطقه .هر يک از اين مراکز ارتباطات سنتی خود يکی از نهادهای جامعه مدنی به حساب می آيد که در زمانی که اين نوع جامعه مدنی در غرب شکل نگرفته بود در ايران با قدرت عمل می کرد و نقش اجتماعی ، سياسی و فرهنگی خود را به خوبی در تنظيم روابط گوناگون ميان مردم و نيز بين مردم و حکومت ايفا می نمود .شايد بتوان مراکز ارتباطات سنتی را علی رغم وجوه وجوه مشترک و علايق مشابهی که دارند از حيث پايگاه اجتماعی به دو بخش " مذهبی " و " غير مذهبی " تقسيم کرد . بخش مذهبی شامل حوزه های علميه ، مساجد و تکايا ، منابر ، مجالس وعظ و خطابه ، عتبات و تا حدودی بازارهای سنتی است و بخش غير مذهبی _ و نه ضد مذهبی _ نيز شامل قهوه خانه ها ، زورخانه ها ، حمام ها ، بازارچه ها ، ميدان گاه ها و امثال آن خواهد بود .

پيام ها و محتوای ارتباطات سنتی

محتوای پيام های ارتباطات سنتی نيز همچون حود مراکز متنوع و متفاوت اند .پيام های اين شبکه از مضامين ايديولوژيک و مذهبی تا سياسی _ اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی را در بر می گيرند . بسياری مواقع نيز پيام ها ترکيبی از اين مفاهيم را در خود دارند . مثلا در بخشهايی همچون مساجد و تکايا و حوزه های علميه ، محتوای پيام ها عمدتا ايدئولوژيک و مذهبی هستند و با ذکر تاريخ اسلام و سرگذشت بزرگان دين و حوادث تاريخی ، الگوها و نمونه های سرمشقی برای اتخاذ شيوه های مناسب زندگی اجتماعی بدست داده می شود ، اما اين پيام ها هيچگاه از محتوای سياسی و مضامين اجتماعی نيز خالی نيستند . در بررسی نقش ها و کارکردهای ارتباطات سنتی ، اين نتيجه بدست می آيد که شبکه ارتباطات سنتی نيز همانند رسانه های نوين از طريق سه گونه ساز و کار بر افکار عمومی تاثير می گذارد . اين سه زمينه عبارتند از :

1 . تقويت عقيده موجود .

2 . ساختن عقيده تازه .

3 . تغيير عقيده و گرايش به عقيده ديگری که با عقيده قبلی متفاوت و يا حتی متضاد است .

اما در عين حال مطالعات نشان می دهد که ارتباطات سنتی عمدتا به جای تغيير عقيده بر تقويت و تثبيت عقايد تاکيد می کند و در اين زمينه موفق تر از ساير زمينه هاست . به طور کلی يکی از دلايل عمده تاثيرگذاری شبکه ارتباطات سنتی را می توان در همسويی آن در حرکت فکری جامعه دانست .

در اشکال مختلف ارتباطات سنتی می توان هر دو شيوه ارايه پيام يعنی يک طرفه ( مونولوگ ) و دو طرفه به صورت بحث و گفتگو ( ديالوگ ) را ديد ولی در مجموع شيوه يک طرفه ( مونولوگ ) بيشتر مورد استفاده قرار می گيرد . شيوه مذبور بر توده های کم سواد موثرتر است ولی شيوه دوطرفه از حيث تاثيرگذاری بر افراد و گروهههای باسواد ، تحصيل کرده و پخته کارآمدتر است و به همين دليل می بينيم که ارتباطات سنتی در گذشته و نيز امروز در ميان توده های وسيع مردم پايگاه محکمتری دارد .

ارتباط گران سنتی

ارتباط گران سنتی طيف وسيعی از عناصز آموزش ديده ، متخصص و باتجربه تا افراد فاقد تجربه و تخصص ، حرفه ای و غير حرفه ای را در بر می گيرد . شايد تنوع و گونه گونی ارتباط گران سنتی از مراکز و نهادهای ارتباطات سنتی هم بيشتر باشد ، چراکه برخی از آنها محل و ماوای ثابت و مشخصی ندارند و همچون پرده خوانان ، معرکه گيران ، شاهنامه خوانان و چاوشان و درويشان می توانند در هر موقعيتی و مکانی سر در پی کار خويش گيرند و به حرفه ارتباطی خود مشغول شوند و پاره ای ديگد همچون نقالان ، سخنوران و حتی وعاظ نيز از پايگاه ها و مراکز مشترکی از قبيل قهوه خانه ها ، مجالس وعظ و سخنرانی استفاده می کنند .هرچه هست ارتباط گران سنتی ، غالبا از مهارتی در خور تحسين در جلب و جذب مخاطب برخوردارند ، غالبا به روانشناسی مستمعين ( مخاطبان ) خود مسلط اند و از ريزه کاری ها و حرکات لازم در حرکات ، لحن صدا و حالات چهره و قيافه برای تاثيرگذاری بر آنها استفاده می کنند ، موقعيت ها و مناسبت ها را در نظر می گيرند و متناسب با شرايط زمان و مکان ، موضوع محتوا و شکل پيام های خود را برمی گزينند و گاه شنوندگان را مسحور کلام خود می سازند ." بازاريان " نيز علی رغم افت و خيزهايی ، همچنان کم و بيش نفوذ و جايگاه خود را حفظ کرده اند و از آنجا که همواره در پيوند با جناح مذهبی ارتباطات سنتی بوده اند در جريان جنبش اسلامی اخير نقش فعالتری در عرصه اقتصاد و سياست به عهده گرفتند و امروز نيز بازار به عنوان يکی از پايگاههای مهم ارتباطات سنتی ، حتی با وجود برپايی پاساژها و مجموعه های مدرن تجاری ، اعتبار خود را به عنوان يک نهاد اقتصادی _ سياسی حفظ کرده است .نکته گفتنی در مورد ارتباط گران سنتی اين است که بحث " اعتبار منبع " که يکی از مباحث مهم در ارتباط نوين است ، از جايگاهی خاص در ارتباطات سنتی برخوردار است . به بيان ديگر هرچه منبع ( ارتباط گر سنتی ) شناخته شده تر ، معتبرتر ، قابل اعتمادتر و مسلط تر باشد پيامش موثرتر ، جذاب تر و فراگيرتر خواهد بود . ارتباط گران سنتی را به طور کلی می توان در زمره " رهبران افکار " در جامعه قرار داد . بر اين اساس يکی از قواعد رايجی که باعث می شود تا شخص به درجه رهبر فکری ارتقا يابد اين است که ميان او و افراد تحت نفوذش از نظر از نظر مشخصات اجتماعی مشابهت وجود داشته باشد و ارتباط گران سنتی غالبا از اين ويژگی برخوردارند .

شيوه های عملکرد ارتباطات سنتی

شبکه ارتباطات سنتی از شيوه های گوناگونی برای بيان و انتقال پيام های خود سود می برد .

يکی از راههای دستيابی به شيوه ها و ابزارهای مستقل ارتباطی و افزايش کارايی آنها پيوند زدن ارتباطات سنتی با ارتباطات نوين است ، می توان نتيجه گرفت که اگر راه يابی اين آيين ها به وسايل ارتباطی نوين با مطالعات و برنامه ريزی های علمی و دقيق صورت گيرد قادر خواهد بود به شناساندن فرهنگ ، تاريخ ، سنن و آداب و رسوم غنی نياکان ما که خود تکيه گاهی در برار امواج تهاجم فرهنگی خارجی است ، به نسل جوان کمک کند و به جدايی و دوری تاريخی اين دو نظان پايان دهد و شيوه های ابتکاری جديدی را که با فرهنگ ملی و اعتقادی ، سازگارتر است ، ارايه نمايد .

عملکرد و نحوه شکل گيری برخی از مراکز ارتباطات سنتی

الف . مسجد و منبر

مسجد يکی از مهمترين و فعالترين کانونهای ارتباطات سنتی در ايران بعد از اسلام بوده است . نقش مساجد بويژه در دو جنبش اجتماعی و سياسی ايران ، يعنی انقلاب مشروطه و ادقلاب اسلامی ، در خور اهميت فراوان است .مسجد که در لغت به معنای " سجده گاه " است در طول تاريخ حيات خود تنها يک مرکز پرستش و عبادت خداوند نبوده و هموتره استفاده های چندگانه از آن می شده است . نشر معارف و احکام اسلامی ، تعليمات دينی و علمی ، سوادآموزی ، انجام امور قضايی ، حل و فصل اختلافات ، اجرای حدود بر بزهکاران ، ايراد خطابه های آتشين بويژه در هنگام بحران و جنگ برای جمع آوری مسلمانان و اعزام آنها به جهاد با دشمنان و اتخاذ تدابير لازم برای زندگی بهتر مردم ، اصلاح اوضاع اجتماعی و رسيدگی به محرومان از جمله کارکردهای مسجد از آغاز تا امروز است .وقتی صحبت از مسجد می شود ، نقش " منبر " به عنوان يک رسانه عمومی به موضوعی مهم برای بررسی و مطالعه تبديل می شود . در واقع اهميت و اعتبار مسجد به عنوان يک کانون ارتباطی در " منبر " تجسم می يابد .به طور کلی می توان گفت که ويژگی هايی چند ، نقش ارتباطی مسجد و منبر را از جايگاهی والا برخوردار می سازند که در يک جمع بندی می توان آنها را چنين خلاصه کرد : ارتباط حضوری ، غير تصنعی و عميق با مخاطب ، انتقال آگاهی ( علاوه بر اطلاع رسانی صرف ) و فراهم ساختن زمينه تعالی انسان ، قابليت استفاده و تاثيرگذاری مسجد بر مخاطبان گوناگون اعم از باسواد و بی سواد ، غير رسمی ، غير سازمانی و غير تشکيلاتی بودن مسجد و در تنيجه مردمی و عمومی بودن آن ، که امکان حضور و مشارکت همگان را به طور مساوی فراهم می سازد ، سهل الوصول بودن و دسترسی سريع و آسان به آن به توجه به وجود شبکه ای دهها هزار مسجد که در هر کوی و برزن و در هر شهر و روستا پراکنده اند ، عدم امکان مخالفت و مقابله با آن از سوی حکام و صاحبان قدرت به دليل از دست دادن مشروعيت خود ، خايل بودن نوعی قداست ، صحت در پيام رسانی و قابليت اعتماد به آن ، عدم وابستگی به مراکز قدرت و ...

ب . بازار

" بازار " از قديمی ترين مراکز اقتصادی ، اجتماعی و ارتباطی به شمار می رود و سابقه آن به چندين هزار سال قبل بازمی گردد .مطالعه پيشينه و نحوه شکل گيری و فلسفه وجودی بازارها نشان می دهد که اين مراکز به دو صورت نقش مهمی را در ارتباطات سنتی در طول تاريخ ايفا کرده اند . در شکل نخست اگر ارتباطات را به معنای مبادله اطلاعات ميان افراد و گروهها و نقل و انتقال اخبار و رخدادها و واقعيت ها در نظر بگيريم بازار ، هم در لغت و هم در عرف ؛ محل اجتماع و داد و ستد اطلاعاتی و تفسير و تشريح رويدادها و خبرگيری از حال يکديگر و نيز تصميم گيری های مهم سياسی ، اقتصادی و اجتماعی بوده است و در حالت دوم اگر راههای ارتباطی ، خطوط مواصلاتی و قرار گرفتن در مسير رفت و آمدهای شهری و نيز محل توقف و استراحت مسافران و خريد و فروش کالا و در نتيجه مبادله اطلاعات بازرگانی و اقتصادی را به عنوان بخشی از شبکه گسترده ارتباطات بشناسيم ، محل قرار گرفتن بازارها و موقعيت سوق الجيشی و جغرافيايی آنها از ويژگی هايی خاص و غالب توجه برخوردار است .بازار بعنوان نهادی اجتماعی ، وظايف و نقش های مختلفی را بعهده دارد و با اينکه اولين و بديهی ترين کارکرد بازار جنبه اقتصادی آن است ، اما نمی توان از نقش ارتباطی و اجتماعی آن غافل ماند . منوچهری شاعر نامدار قرن چهارم هجری جايگاه ارتباطی بازار را در يکی از اشعار حود بدينگونه بيان کرده است : " دفتر به دبستان بود و نقل به بازار "و اين نقل به بازار در واقع بيانگر موقعيت ويژه ارتباطی بازار در اطلاع رسانی ، مبادله اخبار و اطلاعات اقتصادی ، سياسی و اجتماعی است که طی آن قرن های متمادی آنرا در مرکز ثقل مبارزات ، تصميم گيری ها و حرکتهای سياسی _ اجتماعی قرار داده و به صورت يکی از خاستگاههای جنبش های اجتماعی در ايران آورده است .بازار از آنجا که محل روابط اجتماعی است ، در هر زمان تحت تاثير مذهب حاکم قرار می گيرد و از اين رهگذر نقش مذهبی آن پررنگ می شود . در ايران باستان ، هنگامی که کيش زردشتی رواج يافت ، بازارها به خدمت مذهب درآمدند و بعد از اسلام نيز با مساجد پيوندی منسجم يافتند . بنابراين و با توجه به بافت مجموعه عناصر گردآمده ؛ بازار همواره از مناسبترين مکانها برای گسترش اخبار و اطلاعاتی است که از مراکز مذهبی ، آموزشی ، اجتماعی ، اداری و اقتصادیمی رسد . بازارهای روستايی گذشته از اين محلی برای تفريح ، نمايش ، سرگرمی و طرح دعاوی روستاييان در موقع بروز اختلاف می باشند . همچنين بازار در طول تاريخ محل تشکيل اجتماعات سياسی ، مذهبی و انجام امور قشايی و اداری نيز بوده است .بازارها به مرور به صورت محله ها و مجموعه هايی خودکفا در آمدند که توليدلت و خدمات مختلف را عرضه می کردند و باتوجه به اينکه محل تجمع روحانيون ، نخبگان ، هنرمندان ، صنعتگران ، بازرگانان ، کارورزان و توليدکنندگان مايحتاج عمومی بوده اند به قطب مهمی در صنعت ، اقتصاد ، مذهب ، آموزش ، تربيت و ارتباطات ميان فردی تبديل شده اند .

معماری شهری و روستايی

لازم بذکر است که ايرانی ها به ايجاد مراکز و مکانهای عمومی و حوزه هايی که امکان جمع شدن و تماس افراد و گروههای مختلف را فراهم می ساخت علاقه وافری داشتند ،زيرا به اهميت اطلاع گيری و اطلاع رسانی واقف بودند و به همين دليل مردم ما در طول تاريخ از آگاه ترين ، هوشيارترين و خوش فکرترين اقوام بوده اند .وجود سکوهايی در دوطرف در ورودی خانه های قديمی در شهرها و روستاها که معمولا صبح ها محل نشستن و جمع شدن زنان يک کوچه يا محل بود و بعدازظهرها ، مردان خسته برگشته از سر کار را گرد يکديگر جمع می کرد ؛ همچنين تاسيس بازارچه ها و ميدان گاههای کوچک در هر محله و نيز ميدان گاه ها و بازارچه های بزرگتر و عمومی تر در هر شهر و روستا که بخشی از هويت معماری سنتی اين مرزو بوم را تشکيل می دهد از همين نيازها مايه گرفته است . حتی ايجاد انجمن های " سری يا مخفی " که بويژه در دوران انقلاب مشروطه به منظور گريز از خفقان و استبداد حاکم صورت گرفت نيز ، به اعتقاد صاحبنظران ، چنين کارکردی داشته و حود بعنوان يک " رسانه گروهی " عمل می کرده است . نمونه هايی از اين دست را در جای جای تاريخ و فرهنگ کهن اين سرزمين و بويژه در دوران انقلاب مشروطه فراوان می توان يافت .

نقش شبکه ارتباطات سنتی در برخی از جنبش های اجتماعی ايران

مشخص کردن نقش ارتباطات سنتی در راه اندازی ، اداره و به نتيجه رساندن جنبش ها مجموعه ای از عوامل دست به دست هم می دهند و کارکردی گاه واحد و يگانه می يابند ، به طوری که تفکيک نقشها ديگر ممکن نيست . از اين گذشته ، گرچه ممکن است برخی از انواع ارتباطات سنتی در جنبش هايی از اين دست نقش مهمتر و تعيين کننده تری داشته باشد ولی غالبا اجزای اين شبکه نيز با يکديگر در ارتباط و پيوند بوده اند .مثلا علما ، روحانيون و بازاريان به عنوان بخشی از شبکه ارتباط گران سنتی و نيز مساجد ، تکايا و بازارها بعنوان بخشی از نهادها و مراکز ارتباطات سنتی در بسياری از قيام ها و نهضت های اجتماعی ايران از جمله جنگ های ايران و روس ، نهضت تنباکو ، انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی نقش اصلی را داشته اند ، اما در عين حال قهوه خانه ها ، زورخانه ها ، نقالی ، تعزيه ، راهپيمايی و تظاهرات و نمازهای عبادی _ سياسی نيز در جوار آنها فعال بوده اند ، ولی به هر حال روحانيون ، بازاريان و مساجد و بازار ها را می توان موثرترين عوامل شبکه ارتباطات سنتی در جنبش های اجتماعی ايران دانست . در اين خصوص می توان به جنگ ايران و روس ، نهضت تنباکو ، انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی اشاره نمود .

خلاصه کتاب : درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران

مطالب مشابه :

خلاصه کتاب : درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران

جامعه سنتی جامعه مدرن

ارتباطات ديني و جهاني شدن؛ رسانه هاي سنتي و مدرن

نظام ارتباطات ایرانی

رسانه ها و فرهنگ و ارتباطات دینی