تاریخچه محله بازار

تاریخچه محله بازار:

شروع ساخت بازار و مسجد جامع و ارگ حكومتي در زمان شاه عباس دوم بوده كه از عناصراوليه شهري به شمار مي رود و امتداد دروازه شاه عبدالعظيم را به سمت ارگ تقويت مي كرده است. از عناصر مهم بازار كه در دوره صفوي احداث مي گردد، چهار بازار بوده كه هنوز هم وجود دارد و راسته هاي آن به نام هاي لبافي، سراجي، كرجي دوزي و بازار لعل چي گري معروف است. همچنين شاه عباس در سال 998 قمري در محلي كه بعدها ارگ سطنتي در آن بنا شد چهار باغ را ايجاد كرد. دروازه ارگ يا دروازه دولت در مدخل باب همايون در زمان افغانها (سال 1137 قمري) بنا شد. در آن زمان به تهران به مثابه يك پايگاه نظامي توجه مي شد. از ديگر عناصر مهم شهر و بازار آن دوره سبزه ميدان است كه در حد فاصل بين ارگ و بازار واقع بوده است. سبزه ميدان به عنوان محلي براي كاشت سبزيجات وجود داشت. كليساي طاطاوس در جنوب تهران به نزديكي بقعه سيد اسماعيل در كوچه ارامنه (در مركز چال ميدان) از ديگر عناصر شهر است، كه به گفته كشيش وقت مربوط به زمان شاه عباس مي باشد. شايد بتوان گفت كه اين بخش از بلوك بازار به ارامنه اختصاص داشته و محدوده ارمني نشين بوده است. ايجاد بناي ديوان خانه، لوت خانه و حرم خانه در ارگ در دوره كريم خان انجام شده كه وي با ايجاد خندق و حصار ارگ، شهر را براي پايتختي آماده مي ساخت.

پس از انتخاب تهران به پايتختي حدود شهر توسعه پيدا كرد و بازار تا محدوده مسجد جامع و بازار فعلي مسجد جامع تا محدوده چهار بازار صفوي امتداد يافت. چهار ميدان مال فروشي، بارفروشي، كاه فروشي (در جنوب سيد اسماعيل) و اسب فروشي (در اطراف حرم حضرت عبدالعظيم) تبديل به عناصر اصلي دورن شهر شدند، بازار بزازها (از بازار لب خندق و ادامه آن تا دروازه محمديه) و گذر لوطي صالح به وجود آمدند. در اين دوره در شهر، محلات عودلاجان، چال ميدان، بازار و سنگلج به همراه محله ارگ نيز شكل گرفتند.

از سلطنت فتحعلي شاه تا ناصرالدين شاه بازار به سمت شمال و شمال غرب توسعه يافت. ضمن توسعه بازار، عناصر اصلي آن شروع به شكل گرفتن كردند. چهار سوق بزرگ و چهار سوق كوچك درنتيجه اهميت يافتن امتدادهاي متقاطع، ايجاد شدند.ايجاد ساختمان مسجد شاه، بازار پالان دوزها بين چهار سوق بزرگ و چهارسوق كوچك و همچنين بازار چهل تن مربوط به اين دوره است. همچنين در اين دوره محور بين ارگ و مسجد جامع فعال شد و خانها و حجره هاي متعدد و تكايا ايجاد شدند (بازار بين الحرمين). شكل گيري كاخ نگارستان، قصر لاله زار و تالار گلستان نيز مربوط به سلطنت فتحعلي شاه است. در زمان محمدشاه دروازه ميدان پاقاپوق (محمديه) احداث شد و ضمن اهميت يافتن امتدادهاي مشرف به دروازه ها محلات جديد شكل گرفتند. شكل گيري محله دروازه نو و محله عباس آباد در جنوب امامزاده زيد، در اين دوره، نتيجه همين فرايند بوده است. در اين زمان سبزه ميدان به يك فضاي باز جهت خريد و فروش دست فروشان تبديل شد. از ديگر اقدامات اين دوره مي توان به مرمت دروازه ارگ، توسعه و تكميل مسجد جامع و بازار بين الحرمين و دروازه دولت اشاره كرد. ساخت مسجد و مدرسه مروي و مدرسه صدر و مسجد سيد عزيزالله در نزديكي سبزه ميدان و طرح اوليه تكيه دولت از ديگر اقدامات شايان ذكر اين دوره است.

به دليل آرامش سياسي بعد از دوره فتحعلي شاه و رشد تجارت و واردات كالا از كشورهاي ديگر،نياز به ايجاد بخش هاي جديد و واحدهاي فضايي امروزي در مجموعه بازار قديم به وجود آمد.در اين دوره پنج راسته جهت اتصال سبزه ميدان به راسته بازار بزرگ با تجمع اصناف (بازارجواهر فروشها، بازار زرگرها، بازار كفش دوزها، سراجها، فرش فروشها) ايجاد شد. به اين ترتيب،بازار گسترش يافت و بخش هايي از آن مسقف شد و كاروانسراها، تيمچه ها و سراهاي مختلف مثل تيمچه مهديه، سراي امير، راسته ميرزا تقي خان، و راسته كلاه دوزان و كفش دوزان و تيمچه حاجب الدوله شكل گرفت. اين بخشها بر خلاف بازار قديم (بخش شرقي بازار) كه مجموعه فعاليت هاي توليدي و تجاري را در كنار يكديگر ارائه مي كردند،عمدتاً به فعاليت هاي تجاري و صرفاً تبادل كالا اختصاص داشتند.ايجاد مدرسه دارالفنون، ميدان توپخانه و خيابان در اندرون و از طرفي ديگر،خيابان هاي الماسيه و ناصري، ميدان توپخانه قديم در محل ارگ فعلي،شمس العماره، مدرسه شيخ عبدالحسين نزديك سبزه ميدان، عمارت دوشان تپه و قصر فيروزه از ديگر اقدامات اين دوره است كه متناسب با نيازهاي شهر ايجاد شده اند. از ديگر اقدامات مهم اين دوره ورود كالسكه به شهر و شروع تاثير گذاري بر معابر بود. خيابان هاي ناصريه، مخبرالدوله، دروازه دولت و الماسيه در اين دوره تعريض شدند و گذرهاي وزير دفتر،مستوفي، درخونگاه و پاچنار شكل گرفتند.نكته مهم ديگر، شكل گيري بازارچه هاي محله اي است كه جهت تأمين خدمات محلات مسكوني و در امتداد راسته هاي اصلي ايجاد شد كه اين امر در جهت تكميل نقش بازار بزرگ به عنوان كانون تجارت عمده در مقياس شهر و فراشهر و اختصاص تجارت محدود و محله اي به بازارچه هاي درون محله اي انجام گرفت. از نمونه اين بازارچه ها مي توان به بازارچه سعادت، بازارچه سرچشمه، بازارچه امامزاده يحيي و بازارچه معيرالممالك اشاره كرد.

از باروي دوم تا آخر دوره قاجاريه مسجد جامع و بازار بين الحرمين و مجموعه مروي توسعه و تكميل يافت و دروازه خاني آباد و دولت (باب همايون سال 1288 قمري) بنا شد.شكل گيري بازار در ميدان امين السلطان و حاشيه خيابان هاي جنوبي و تمركز واحدهاي تجاري درارگ و امتدادهاي همجوار، بازار قوام الدوله در ضلع شرقي ميدان، بازارچه معير در انتهاي بازارچه قوام الدوله و بازارچه كربلايي عباسعلي و بازارچه نايب السلطنه درخيابان ري و هم چنين ايجاد گذر فيلمخانه در انتهاي خيابان خيام، ايجاد محلات صابون پزخانه، چال زنبورك خانه و نيز محله جديد دولت در شمال باروي صفوي، شكل گيري خيابان هاي علاءالدول و لاله زار، ايجاد ميدان جديد توپخانه در مركز دارالخلافه در 1301 قمري كه از شمال شرقي به لاله زار، جنوب شرقي به ناصريه، شمال غربي به علاءالدواله و جنوب غربي به باب همايون راه داشت از ديگر اقدامات مهم اين دوره است.در اين دوره محدوده شرقي بازار به دليل رونق مجموعه هاي ساخته شده در بخش غربي بازار ركود پيدا كرد.سفارت انگليس به شمال انتقال داده شد و اين امر هسته ساخت و ساز مدرن را در بخش شمالي تهران آن زمان به وجود آورد. ايجاد چهار خط واگن اسبي و ماشين دودي كه تهران را به شاه عبدالعظيم وصل مي كرد از ديگر وقايع موثر اين دوره است.بعد از دوره ناصري، محورهاي منشعب از ميدان توپخانه نظير اميركبير، ملت، سعدي و اكباتان شكل گرفت. در اين دوره چندان به مساحت شهر افزوده نشد. كاخ فرح آباد، مدرسه اي در دالان صحن سيداسماعيل (مدرسه فيلسوف الدوله) و مسجد و مدرسه محموديه در چهارراه سرچشمه از عناصر ايجاد شده اين دوره اند.

در دوره رضاشاه دوره امتدادهاي پيوسته بازار با خيابان هاي بوذرجمهري، سيروس، مولوي و خيام قطع شدند و بدنه هاي تجاري در امتداد خيابان هاي اصلي شكل گرفتند (باوند،1382،ص20)از بين رفتن بازار لب خندق، بازار مرغ فروش ها، بازار توتون فروش ها و تغيير كاربري برخي از بازارها مثل بازار لباف ها، كرجي دوزها، نعل چي گري، تخريب بخش شمالي محله سنگلج جهت احداث ساختمان بورس در محل فعلي پارك شهر از وقايع مربوط به اين دوره است.

رشد فيزيكي بازار و تحولات عمده كالبدي آن تا اواسط دوره پهلوي اول ادامه داشت و پس از آن تغيير و تحولات به شكل تدريجي و در مقياس تغيير عملكرد واحدهاي موجود و احداث واحدهاي فعاليتي به شكل محدود و بي قاعده صورت گرفته و تا به امروز نيز ادامه دارد. توسعه بازار در قالب تغيير عملكردهاي اصلي آن از محدوده پوسته تعريف شدة آن خارج شده و به بخش هاي مسكوني واقع در پيرامون بلافصل آن نفوذ كرده و در دوره هاي بعد اين جريان در محلات پيرامون بازار به خصوص در بخش هاي شمالي و تا حدي غربي و شرقي تحولات عمده اي را سبب شده است. تحولاتي عمدتاً از جنس اقتصادي كه در مقياس كالبدي صرفاً نقش تخريبي داشته و خود باعث ايجاد پديده هاي اجتماعي و فرهنگي عديده اي شد.

دروازه ها:

دروازه دولاب در مشرق و دروازه شاهزاده عبدالعظیم در منتهی الیه جنوب غربی، در مرز محله بازار، محله چال میدان را با بیرون شهر تهران مربوط می ساخت.

محله ها:

در محله چال میدان برخلاف عودلاجان که دارای چندین محله است، فقط از یک محله نام برده شده که محله باغ پسته بیگ است و در شمال شرق محله چال میدان، وصل به عودلاجان و حصارشرقی شهر قرار داشته است. نام این محله هنوز هم در خیابان ری، حدفاصل کوچه دردار و خیابان بوذر جمهوری باقی است.

خانه های اعیانی:

در نقشه 1275 ق نام و محل چند خانه اعیانی مربوط به اشخاص معتبر مشهود است. خانه صدرالدوله، خان لسان الملک،خانه رضاقلی خان ناظم، مدرسه دارالفنون،خانه میرزا بزرگ کدخدا، خانه اسداله خان، خانه حاجی ملا محمد جعفر، خانه وقایع نگار.

باغها:

در محله چال میدان چند باغ وجود داشته است. باغ وقف و باغ حسینقلی خان در محله باغ پسته بیگ در شمال شرقی محله واقع شده بود. باغ وقف دیگری در زیر دروازه دولاب در سه گوشه جنوب و شرق وصل به حصار و همچنین باغی بدون ذکر نام در نبش کوچه وقایع نگار بوده است.

سرایها و کاروانسراها:

کاروانسراهای عمده محله چاله میدان به این شرح بوده اند:

کاروانسرای زغال فروشیها، کاروانسرای حاجی رمضان، سرای گلشن شکن،کاروانسرای حاجی هادی، کاروانسرای نعل فروشها و کاروانسرای احمد کور. میدانها

میدان یکی از عناصر اصلی هر محدوده مسکونی بوده (از قبیل روستا، قصبه و شهر) بود و حتی هر محله به تناسب فعالیتهایی که در آن انجام می گرفت دارای یک یا چندین میدان بود. میدانهای عمده که در نقشه 1275 ق در محله چاله میدان مشخص شده اند عبارت اند از: میدان درویشها،میدان حصیربافها، میدان کاه فروشها، میدان مال فروشها. در غالب شهرهای بزرگ که دارای بازار معتبر بوده اند حتما و همیشه میدان هایی مثل میدان درویش ها وجو داشته است. میدان درویشها در تهران به احتمال قریب به یقین محل اجتماع پرده داران و تعزیه گیران و مارافسایان و مانندهای ایشان بوده است.

تکیه ها:

ظاهرا بیشترین تعداد تکیه های تهران که در آنجاها مراسم سوگواری برگزار می شد، در محله چال میدان قرار داشته است.تکیه ابوالقاسم شیرازی، تکیه ملاقدیر،تکیه لوطی علی خان، تکیه عباسعلی، تکیه پهلوان شریف، تکیه زرگرها، تکیه افشارها، تکیه عربها، تکیه سرپولک، تکیه رضا قلی خان و تکیه میرزا صالح.

حمامها:

با توجه به نام گذر ها و کوچه ها در نقشه 1275ق. می توان به وجود حمامها در محله چاله میدان پی برد: حمام دوستعلی خان معیر الملک،قراقانیها، فیروزه، میرزا صالح، خانم.

محلات:

در محله چال میدان، فقط از یک محله نام برده شده که محله باغ پسته بک است و در شمال شرق محله چال میدان، وصل به عودلاجان و حصار شرقی شهر قرار داشته است. نام این محله هنوز هم در خیابان ری، حد فاصل کوچه دردار و خیابان بوذرجمهری باقی است.

گذارها:

مهمترین گذارهای این محله عبارت بودند از: گذار امامزاده یحیی، گذار حمام میرزا صالح، گذار حمام دوستعلی خان معیر، گذار سرپولک، گذار سینه چال، گذار حمام خان، گذار عربها، گذار حمام فیروزه ای و گذار دولاب.

ساكنان اوليه:

ساكنان اوليه و كنوني محله، رامشه اي ها و احمدآبادي ها بودند كه از اطراف اصفهان و شيراز به اينجا آمده اند. سبزواري ها در حال حاضر بيشتر ساكنان محله را تشكيل مي دهند.

قوميت:

از كل جمعيت ساكن در محله 60 درصد فارس، 30 درصد ترك، 3 درصد لر، 5 درصد كرد و 1 درصد گيلك هستند و از جمله اقوام ساکن در محله در حال حاضر باید به اصفهانی ها، سبزواری ها و رامشه ای ها اشاره کرد.

دین و مذهب:

اکثریت محله در حال حاضر مسلمان و شیعه هستند. اما اماکن مذهبی دین مسیحی نیز در محله وجود دارد. گرچه پیروان آنان دیگر در محله زندگی نمی کنند. آیات عظام مرعشی نجفی، اردبیلی و سبحانی در بازار دفتر دارند.

تحولات بازار در گذر زمان و ویژگی های سازمان کالبدی فضای آن:

آنچه به عنوان بازار سنتی تهران می شناسیم، مجموعه ای است بزرگ و به هم پیوسته متشکل از عناصر معینی چون راسته، حجره، سرا،دالان، تیمچه و... که امتداد اصلی آن از سبزهه میدان در شمال غرب بلوک بازار شروع شده و تا ومحل دروازه قدیم شاه عبدالعظیم در اتصال با خیابان مولوی می رسد و ادامه آنم به سمت جنوب تا محل قدیم میدان امین السلطان پیش می رود. بنابراین بازار دارای نظامی خطی است که در روند رشد و تکامل خود، امتداد هایی عمود بر این محور خطی که گذر های محله ای بوده اند،ضمن نفوذ پذیری در بخش مسکونی، پذیرای عناصر و مجموعه هایی از جنس بازار قدیم شده اند و این مهم تا به انروز نیز ادامه دارد، به شکلی که در حال حاضر به جز بخش های پراکنده و محدود، دیگر اثری از محلات مسکونی هم پیوند با سطوح تجاری بازار سنتی به چشم نمی خورد. شکل گیری و تکامل بازار، خود تابعی از تغییر و تحولات بسیار در زمینه های گوناگون در یک دوره طولانی در روند شکل گیری شهر تهران بوده است. بنابراین هسته های کالبدی بازار، هریک متعلق به دوره های از شکل گیری شهر بوده اند و از اصول و قواعد جاری در شهر آن دوره پیروی می کند.

ویژگی های جمعیتی:

جمعیت محله بازار بالغ بر 23696 نفر است که از این میان 12464 نفر مرد و 11505 نفر را زنان تشکیل می‌دهند.

تاریخچه محله بازار

تحولات بازار در گذر زمان و ویژگی های سازمان کالبدی فضای آن:

مطالب مشابه :

نقشه کامل تهران بزرگ

نقشه ی راه بورس تهران

نقشه تهران - ایران - جهان

استخدام نقشه کش و نقشه بردار

تاریخچه محله بازار

اماکن باستانی استان تهران -قسمت دوم

گزارشي از نشست پژوهشي درباره ساختار تاريخي بازار بزرگ تهران