صادرات فرش ایران

طراحان با ذوق اين مرز و بوم در برخورد با فرهنگ ها و هنرهاي اقوام مهاجر و مهاجم به اين كشور با هوشمندي و بي ادعائي خاص خود گزديه ترين و دل پسندترين نقش هاي آن ها را انتخاب و در طرح هاي مورد عمل خويش گنجانيده و در نتيجه با ارائه طرح هاي تلفيقي و ابتكاري توانسته اند هنر نقش قالي ايران را به حد تعالي آن چنان كه شاهد هستيم برسانند.
كار مشترك اين طراحان همراه با عمل رنگرزان با تجربه و مهارت بافندگان هنرمند و با حوصله سرانجام به خلق پديده اي زيبا و شكوهمند به نام قالي افسانه اي ايران منتهي شده است.
تكميل و تعالي نقشه اي فرش ايران به مرور زمان صورت گرفته است. بنابر شواهد تاريخي فرش هاي ايران تا حدود چهارصد و پنجاه سال پيش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح هاي هندسي بافته مي شدند و شايد تا حدودي به تحقيق بتوان گفت كه تنها بعد از اين زمان بود كه طرح ههايي با خطوط منحني و دوار در نقش قالي ايران وارد شد. در اين زمان هنر – نقش قالي مانند ديگر هنرهاي زيبا به حد كمال خود رسيد.
هنرمند طراح ايراني گاهي با ترسيم نقش هاي كنايه اي و نمادين مانند اواع اسليمي ها مقاصد خود را طرح هاي قالي منعكس نموده و جانوراني افسانه اي و حقيقي چون اژدها و فيل و مار را با اين شكل ها مجسم نموده و گاهي نيز بي هيچ گونه تمهيدي تصويرهاي واقعي موجودات زنده طبيعيت مانند شير و اسب و آهو و گورخر و پرنده هاي گوناگون را در صحنه هايي از طبيعت و شكارگاه و مجالس بزم وارد نموده و با اين تصاوير شاخه ها و درختاني مملو از شكوفه ها و گل ها و ميوه ها را در لابلاي استخوان بندي طرح كه همان تركه هاي اسليمي و ختائي ها و لچك ها و ترنج و حاشيه باشند با حركاتي استادانه و حساب شده به چرخش در آورده است.
شايد در بادي امر به نظر رسد كه اشكال اين گل ها و بوته ها مشابهتي با اصل طبيعي خود ندارند ولي با مختصر دقتي گل هاي انار و سوسن و نرگس و صدتوماني و محمدي و تاج الملوك و مينا و درخت ههايبيد و نخل و سرو و مانند آن را در متن فرش مي توان تشخيص داد. حاصل آن كه اين شكل ها را طراح نقش قالي مطابق با ذوق و سليقه طالبان و علاقه مندان فرش و طبيعت و ذات قالي تا حدودي انتزاع و آرايش نموده و در زمينه طرح آورده است.
طرح هاي جالب قالي ايران و رنگ آميزي با تعادل و موزوين آن سال هاي درازي است كه مقبول طبع علاقه مندان فرش مي باشد و ا مرزو تقريباً بيشتر مراكز قالي بافي دنيا با آگاهي از اين اقبال جهاني فرش هاي خود را برابر با طرح هاي ايران مي بافند و كوشش چنداني نيز در ارائه طرح هاي جديد معمول نمي دارند چه به بهترين آنها به استثناي طرح هاي منظره اي و چهره بافي طرح بيشتر فرش هاي ايران به صورت متقارن مي باشد و در بيشتر حالات طرح كامل يك فرش، تكرار يك چهارم سطح آن است.
بطور معمول بيشتر فرش هاي ايران حاشيه دارند كه تعداد و ابعاد آن ها بسته به منطقه هاي گوناگون فرش بافي تغيير مي كند و تعداد آن 3 تا 6 و گاهي نيز تا 15 رديف مي رسد. معمولاً يكي از آن ها حاشيه اصلي و با عرض بزرگ تر بوده و بقيه حاشيه هاي جانبي بيروني و دروني هستند كه اصطلاحاً آن ها را حاشيه اي محافظ نيز مي خوانند و گاهي نيز ممكن است مانند برخي از فرش هاي سفارش و جديد بافت اصفهان و كاشان و كرمان بدون حاشيه باشند.
طراحان نقش قالي
به هنگام بحث درباره طراحان نقش قالي ايران اگر از گذشته هاي بسيار دور عهد صفوي كه تنها نام انگشت شمار تني چند از اين هنرمندان از جمله رضا عباسي – ميرك و سلطان محمد نقاش بر صفحات تاريخ هنر ايران باقي مانده است بگذريم و ادامه مبحث را با گذشتن از يك فضاي خالي تاريخي به دوره پاياني عهد قاجاريه كشانيده و تاريخ نقش قالي را از زمان نقاش بزرگ كرمان محسن خان شروع كرده و به زمان حال برسانيم و به نام بسياري از هنرمندان نقش قالي و تذهيب بر مي خوريم كه حاصل تخيل و قدرت نقش آفريني آنان به هنر قالي بافي ايران جلوه ابدي بخشيده اند. در اين مقال بي آنكه قصد كوچك شماري اهميت كار بافنده و رنگرز را داشته باشيم بايد صادقانه اذعان كنيم كه تافته و نسج بي نقش و رنگ حتي در نهايت ظرافت و پركاري هيچ گاه تمناي دلباخته و هوس خريداري را به خود نخواهد خواست و خريدار و طالب فارش بعد از آن كه طرح و رنگ مورد نظر را در قطعه مور دلخواه خود يافت به سراغ ظرافت و استحكام و ساير ريزه كاري هاي فني خواهد رفت. اميد است كه در اين رهگذر اولويتي كه به كار طراح داده شد، مايه تكدر بافنده و رنگرزي كه مهارت سرپنجه و حاصل تجربه او به نقاش طرح فرصت خود نمائي در پهنه فرش را مي دهد نشده باشيم.
طراحان بزرگ نقش قالي ايران را در يكصد و پنجاه سال اخير در شش مركز مهم قالي بافي ايران بدين گونه يادآوري مي كنيم:
الف: كرمان
سر سلسله نقاشان بزرگ ايران محسن خان نقاش معروف كرماني است (متولدي سال 1211 شمسي و متوفي در سال 1290 شمسي). فرزند اين هنرمند بزرگ حسن خان يكي از طراحان نام آور و برجسته نقش قالي است. شاگردان حسن خان به ترتيب عبارتند از: زمان خان – احمد علي خان كربلائي – اكبر فدائي – كاشي نقاش – حاج محمد جعفر – عزيز الله بهارستاني – رضا بهره مند و حسين رسولي راوري كه هر كدام از آن ها با ابداع نقش هاي جديد و دلفريب هنر نقش قالي را در خطه كرمان به اوج كمال خود رسانيدند.
در نسل سوم نقاشان كرماني به نام هاي محمد علي شاهرخي پسر حسن خان – اكبر بهارستاني فرزند عزيز الله بهارستاني – عباس سروري – احمد كيوان – علي صوتي و حسين واعظي برخورد مي كنيم.
ب: اصفهان
در معرفي نام هاي معروف نقش قالي اصفهان بي ترديد بايد ابتدا به نام عيسي بهادري اشاره شود. اين هنرمند برجسته در سال 1284 شمسي در دهكده برچالو (اراك) به دنيا آمد. او پس از اتمام مدرسه كمال الملك در سال 1315 به سرپرستي هنرستان هنرهاي زيبا اصفهان برگزيده شد به مدت 30 سال در اين سمت شاگردان زيادي را در همه رشته هاي هنرهاي تزئيني به ويژه در نقاشي و تذهيب و نقش قالي تربيت كرد و طرح هاي بسيار جالبي را به مجموعه طرح هاي ايراني افزود. جواد رستم شيرازي – پورصفا – هوشنگ جزي زاده – محمود فرشچيان و جعفر قلي دادخواه همگي از دانش آموخته گان اين هنرستان و از شاگردان و همكاران او بودند.
در بين شاگردان عيسي بهادري استاد محمود فرشچيان به شهرت بيشتري دست يافت و بدين لحاظ يادآوري كامل تري را شايسته است. استاد فرشچيان متولد 1308 در شهر اصفهان يكي از هنرمندان نام آور ايران در رشته هاي نقاشي مينياتور است هر چند كه در رشته هاي تذهيب و نقش قالي و طرح كاشي نيز از تخصص و مهارت بالايي بهره مند است. محمود فرشچيان در محافل هنري ايران و خارج از معروفيت فوق العاده اي بهره مند است. از طرح هاي او كه بيانگر انديشه ها و تخيلات نامحدود انساني است تابلوهاي زيبايي در كارگاه ههاي فرش بافي ايران به ويژه تبريز بافته شده است.
در اين روزها كارگاه قالي بافي عالي نسب تبريز به صورت انحصاري به بافت آثار استاد اشتغال دارد كه نمونه اي چند از آن ها زينت بخش اين كتاب است.
احمد ارچنگ (متولد 1293 شمسي) هنرمند برجسته ديگري است كه از او طرح هاي چشم نواز و زيبايي در نقش قالي بافي مانده است. شاگردان اب استعداد اين هنرمند به نام هاي عباس كرباسيون و رحمت الله شادمان در ادامه كار استاد هم اكنون به كار طراحي در اصفهان اشتغال دارند. جعفر رشتيان طراح معروف ديگري در اصفهان كه تا چند پيش در قيد حيات بود در زمينه طرح هاي منظره اي نمونه هاي بسيار با ارزشي را از خود به جاي گذاشت.
در خاتمه به نام حسين مصور الملكي (متولد 1270 شمسي) از نقاشان م شهور نقش قالي اصفهان اشاره مي شود.
ج: كاشان
در دفتر طراحان بزرگ و صاحب سبك كاشان در يكصد و ده سال اخير ابتدا به نام رضا صانعي (مير سيد رضا خان) كه از پيش كسوتان هنرمند نقش قالي است بر مي خوريم. اين هنرمند نامدار در سال 1265 شمسي در شهر كاشان متولد شد. او مانند ساير هنرمندان هم عصر خود نقاشي و طراحي را در نزد ميرزا احمد و برادرش ميرزا علي اكبر آموخت به زودي خود به مرحله استادي رسيد. آثار او بيشتر به صورت دور نما و پرتره مي باشند. همكار و داماد او ميرزا نصرالله صانعي (نقاش زاده) نيز از اساتيد فن نقش قالي است كه بيشتر در سبك كلاسيك كار مي كرده است.
دبير الصنايع – آقا رضا وفا و ميرزا عباس صنيعي نيز از استادان فن هستند و هنر نقاش قالي كاشان به مقياس زياد مديون ذوق و نو آوري و خلاقيت هنري آنان مي باشد. محمد و نظام افسري دو تن از اعضاء خانواده هنرمند افسري در كاشان مي باشند كه در رشته نقش قالي به مرحله استادي رسيدند. كارهاي اين دو نقاش چيره دست بيشتر در مايه طرح هاي طبيعت و صورت سازي به چشم مي خورند.
در يادآوري ساير هنرمندان صاحب شهرت اين رشته بايد به نام هاي محمد صنعي فرزند ميرزا عباس صنيعي و مرتضي درويش و بالاخره سيد محسن صانعي فرزند رضا صانعي كه در شهر مشهد به كار طراحي فرش اشتغال دارد اشاره شود.
د: تبريز
از قديمي ها رسام ارژنگي و مير مصور را كه مينياتوريست و نقاش قالي و از بنيان گزاران مدرسه صنايع متظرفه تبريز بوده اند و هم چنين حبيب الله امين افشار هنرمند برجسته ديگري كه در سال 1367 چهره در نقاب خاك كسيد و محمد تقي خياباني را نام مي بريم و از هنرمندان نسل جوان تر ابوالحسن خياباني – اكبر برگي – قلي نامي – محمد حسين نجف زاده – يوسف تأملي – ابوالقاسم اماقاني – رضا اسكندري و ابراهيم رضايي شايسته يادآوري هستند كه هر كدام از آنها با ذوق و كوشش فراوان سعي آن دارند كه برگ جديدي بر دفتر طرح هاي جاوداني فرش ايران بيافزايند.
هـ : مشهد
از طراحان مشهور و قديمي مشهد مي توان عبدالحميد صنعت نگار (متولد 1287 در كرمان) را نام برد كه طراح نقشه بسياري از فرش هاي بافته شده در كارگاه عمو اوغلي بوده است. طرح معروف به كوزه كناني از كارهاي اين هنرمند است.
علي اكبر طرحچي فرزند عباس طرحچي معروف به نگارنده نيز از طراحان قديمي و پرسابقه مشهد است. از نسل جوان تر محمد حسين فخرالواعظين مهدوي (متولد 1310 شمسي) فرزند شيخ عبدالكريم فخرالواعظين مهدوي طراح و نقاش قديمي كرماني و احمد بهبودي و حسين شهيدي نژاد هنرمندان كارگاه هاي قالي بافي آستان قدس رضوي و شركت سهامي فرش ايران شعبه مشهد شايسته تجليل و يادآوري هستند.
و: تهران
در يادآوري نام هنرمندان نقش قالي و تذهيب در تهران نخست به سراغ نقش آفرينان هنرستان عالي هنرهاي زيباي تهران رفته و حسين طاهر زاده بهزاد رئيس و استاد اين هنرستان كه در نقش قالي و تذهيب و مينياتور هنرمند برجسته اي بود معرفي مي نمايد.
رضا وفا كاشاني هنرمند نامدار ديگري كه به صورت آينه اي شفاف جلوه هاي هنري و مهارت هاي پدر و عموي با استعداد و پر هنر خود ميرزا علي اكبر و ميرزا احمد را بر روي هنرمندان نسل جديدتر منعكس نمود.
غلامحسين صديق اسكنداني (متولد 1280 شمسي در تبريز) استاد طراحي هنرهاي تزئيني در اداره هنرهاي زيباي كشور – اسدالله دقيقي هنرمند ديگري وابسته به هنرستان عالي هنرهاي زيباي تهران – هادي اقدسيه – محمد حسين نقشه چي – علي درودي – علي اشرف كاشاني – عبدالكريم رفيعي – اسدالله غفاري – (انجداني) استادان نقش قالي و تذهيب اداره هنرهاي زيباي كشور و بالاخره عبدالله باقري رئيس قسمت تذهيب اين اداره (نگارنده در سال هال 1328 و 1329 افتخار شاگردي استاد را داشت) شايسته هر گونه تجليل و يادآوري هستند.
از نقاشان كم و بيش جواني كه به صورت آزاد در تهران فعاليت مي كنند و يا در استخدام سازمان هايي مانند شركت سهامي فرش ايران هستند مي توان حسن موسوي سيرت – اكبر عندليب – جعفر پاك دست – منصور تمسون و هم چنين خانم معصومه حسيني را نام برد.
در پايان فصل طراحان فرش زندگي هنرمند بلند آوازه اي را كه عنوان پدر فرش نوين ايران را به خود اختصاص داده است به كوتاهي مرور مي كنيم.
استاد ابوالفتح رسام عرب زاده در سال 1293 در خانواده اي هنرمند در شهر تبريز متولد شد و در زمستان 1376 دار فاني را بدرود گفت. شادروان عرب زاده از فارغ التحصيلان هنرستان عالي هنرهاي زيباي تهران بود. او در طي زندگي گهربار و خلاق هنري خود در تمام رشته هاي نقاشي و مينياتور – مجسمه سازي – نقش قالي – رنگرزي و بافندگي قالي ذوق هنري و استعداد بي مانندي از خود نشان داد.
شكوفايي هنر استاد در طراحي و بافت فرش اندكي بيش ا هل سال پيش آغاز شد و همواره به عنوان يكي از استادان مسلم اين رشته هنري در بين اهل فن شناخته شده بود. در آثار عرب زاده استفاده از مينياتور كه اولين هنري بود كه در هنرستان هنرهاي زيباي تهران با آن آشنا شده بود زياد به چشم مي خورد. شگفتي و اوج خلاقيت استاد اين بود كه ا و با حفظ تمام ميراث هاي هنري دست به نو آوري مي زد و از چهار چوب نقش هاي سنتي بيرون مي رفت كه گاهي مورد انتقاد برخي از هم كاران خود قرار مي گرفت كه از طرح هاي او به عنوان «نقش غلط» ياد مي گردند.
شادروان عرب زاده بنيان گذار اولين آموزشگاه هنري قالي بافي در تهران بود او در آخرين سال هاي حيات خود با مشاركت شهداري تهران مؤسسه اي به نام «بنياد فرهنگي و هنري فرش رسام عرب زاده» را پي ريز كرد و 66 قطعه از دست بافت هاي خود را نيز به پاس گذاران 66 سال از عمر خود به آن بنياد اهداء كرد.
طبقه بندي طرح هاي قالي
قبل از شروع به بحث درباره طرح هاي قالي توجه خوانندگان را به سه سبك اصلي كه كليه طرح هاي قالي در آن ها طبقه بندي مي شوند جلب مي نماييم.
درون مايه ها و اشكالي كه اجزاء متشكله يك طرح را تشكيل مي دهند از تركيب و اتصال و چرخش و تداوم خطوط به وجود مي آيند. حال اگر تمامي اين خطوط با يكديگر زاويه داشته باشند طرح هاي حاصل رد سبك هندسي طبقه بندي مي شوند و اگر اين خطوط فاقد زاويه باشند سبك را منحني و يا گردان مي نامند و هرگاه برخي از خطوط طرح با يك ديگر زاويه داشته و مقدار از مسير خود را به صورت منحني و بدون زاويه طي نمايند به آن سبك شاخه شكسته مي گويند.
نمونه هايي از طرح هاي سبك هندسي را اغلب در فرش ايلياتي تركمني، بلوچي، لري، افشاري و برخي از فرش هاي مراكز بافندگي شهري مانند قم، جوشقان، اردبيل و منطقه هاي غربي ايران مشاهده مي كنيم. گروه هاي فرعي اين سبك عبارتند از هندسي جوشقاني، هندسي كف ساده، هنندسي ستاره (موزائيك)، هندسي بندي قابي، هندسي لچك و ترنج، هندسي خاتم شيرازي.
در اين جا بي مناسبت نيست به اين نكته اشاره شود كه اصطلاح طرح هاي اقتباسي را كه برخي از كارشناسان در مورد تعدادي از فرش هاي بافته شده در سبك هندسي را به كار مي برند از نظر نگارنده واژه صحيحي نمي باشد چه اگر مقصود طرح هاي ناحيه قفقاز باشد ما بي آنكه منكر تأثري طرح هاي اين ناحيه در طرح فرش هاي نواحي شمالي ايران مانند اردبيل، مشكي شهر، مغان، زنجان و بسياري از ايلات ايران شويم بايد خاطر نشان سازيم كه ناحيه قفقاز خود در اصل تا گذشته اي نه چندان دور جزئي از خاك ايران بوده و پس از جنگ هاي ايران و روسيه در زمان قاجاريه بر اساس معاهده هاي تركمانچاي و گلستان ضميمه خاك روسيه تزاري شده است. بنابراين در اصالت و وابستگي اين طرح به مجموعه طرح هاي اصيل ايراني هيچ گونه شك و ترديدي وجود ندارد.
فرش هاي در سبك شاخه شكسته در مراكز فرش بافي هريس، ساروق، بيجار، بختياري و طرح هاي در سبك منحني بيشتر در كارگاه هاي شهري و در مراكز بافندگي قم، كاشان، اصفهان، تهران، نائين، كرمان و خراسان بافته مي شوند.
طرح هاي قالي را بر حسب آن كه زادگاه آن در ميان عشاير و ايلات بوده و يا اين كه توسط طراحان نقش قالي مراكز بافندگي شهري تهيه شده باشد به دو گروه بزرگ طرح هاي ايلياتي و طرح هاي شهري تقسيم بندي مي كنند.
طرح هاي ايلياتي
اين طرح هاي از قديمي ترين و اصيل ترين طرح هاي قالي بافي ايران هستند و بيشتر بدون نقشه بوده و ذهن بافت مي باشند. توتم هاي قبيله اي، طبيعت و حيواننات و اشياء مورد علاقه و استفاده افراد ايل و روستانشينان در اين طرح ها تجسم چشم گيري دارند.
رنگ هاي زنده و زيبايي ساده و دل انگيز اين طرح ها آن چنان است كه گاه طالبان خوش سليقه فرش، دست بافتهايي با اين گونه طرح ها را بر فرش هاي كاملاً دقيق و ظريف كارگاه هاي شهري ترجيح مي دهند. به طور كلي تمامي اين طرح هاي در سبك هاي هندسي و شاخه شكسته بافته مي شوند.
اين طرح ها را گاهي به نام محل هايي كه اين فرش ها در آن جا بافته شده اند مي نامند مانند مزلقان، فردوس، ويس و گاهي نام تيره هاي ايلي مانند هيبت لو، يلمه و گاه نام افراد صاحب نفوذ محلي مانند سالارخاني، يعقوب خاني و علي ميرزايي را مي گيرند. طرح هاي قشقائي، تركمني، بلوچي، افشاري، لري، شاهسون و ساير ايلات را به لحاظ دارا بودن ريشه هاي ايلي و چگونگي بافت مي توان در اين گروه طبقه بندي كرد.
طرح هاي شهري
نقشه فرش هاي روستايي و مراكز شهري اكثر پيچيده تر و بيشتر با خطوط منحني هستند و براي انتقال اجزاء آن بر روي قالي به اجبار بايد از الگو و يا نقشه استفاده كرد. طراحان نقش قالي نقشه هاي مورد نظر را بر روي كاغذهاي شطرنجي ميلي متري ترسيم مي كنند. هر خانه شطرنج معرف يك گره در روي قالي مي باشد. ممكن است نقشه هاي سياه و سفيد حاوي شماره هاي رنگ و يا در اصل رنگي باشند.
طراحي در قالي بافي كاري است مستقل و به عهده هنرمنداني است كه تنها در اين زمينه فعاليت دارند. اين نقاش ها برابر با سفارش كارگاه هاي قالي بافي و يا نظر شخصي طرح هاي قالي را تهيه مي نمايند. به جز نقشه هايي كه در كارگاه هاي طراحي خصوصي تهيه مي شوند هنرمندان نقش قالي مراكز دولتي ذيربط نيز به كار ترسيم نقشه هاي زيبا و ابتكاري اشتغال دارند. آن ها در اين تلاش هستند كه به راهي بيرون از بدعت ها و سنت هاي گذشته در زمينه طراحي دست يابند و تا حدودي نيز در اين مهم موفق بوده اند به ويژه هنرمندان تهراني كه در سال هاي اخير طرح هاي جالب و دلپسندي را به وجود آورده اند.
اصطلاح لچك و ترنج
در اكثر فرش هاي ايران نقش لچك و ترنج ديده مي شود. به وطر معمول نقش ترنج در وسط فرش قرار دارد و شكل آن ممكن است دايره، بيضي، لوزي و يا چند پره باشد. اندازه ترنج در فرش هاي نقاط مختلف تغيير مي كند به عنوان مثال در قاليچه ها و قالي هاي بافت اصفهان، كاشان، نائين و آباده ابعاد آن كوچك و در فرش هاي تبريز، هريس و مشهد تا حددي بزرگ تر است. در برخي از طرح هاي ترنج دار به جاي ترنج واحد مياني دو تا سه ترنج كوچك در امتداد يك خط عمودي بيشتر در شكل هاي ه ندس و گاهي چندين ترنج در متن فرش با فاصله هاي منظم ديده مي شود (نمونه فرش چند ترنجي چلسي).
در بالا و پايين ترنج مياني بيشتر دو سر ترنج بافته مي شوند كه در اصطلاح طراحان، شمشه و يا كلاله ناميده مي شوند. گاهي ممكن است اين كلاله ها به تعداد زياد تمامي محيط ترنج را در بر گيرند. از آنجايي كه برخي از اين شمشه ها شكل خربزه را تداعي مي كنند در اصطلاح آن را ترنج خربزه اي مي نامند (نمونه ترنج فرش تاريخي اردبيل)، در حد فاصل ترنج در سر ترنج گاهي شكلي به نام كتبيه ترسيم مي شود كه در آن ممكن است نام اشخاصي نوشته شود.
به يك چهارم نقش ترنج مياني و يا شكلي مشابه و يا اكثراً متفاوت با آن در چهار گوشه متن فرش در اصطلاح قالي باف ها لچك مي گويند و اگر اين لچك ها توأم با ترنج باشند طرح را لچك و ترنج مي نامند.
هرگاه چند ترنج در داخل يكديگر قرار گرفته باشند ترنج را تو د رتو و يا به عبارتي كاسه نيم كاسه مي نامند. در صورتي كه لچك ها با گردش اسليمي ها و يا خط هاي هم بند ديگري در داخل متن فرش پيشرفت نموده و در كنار حاشيه به يكديگر متصل شوند در اصطلاح به آن طرح سلسه و يا طرح طره اي مي گويند. (مانند برخي از فرش هاي مشهد و اصفهان).
در مجموعه طرح هاي نقش قالي 13 طرح اصلي را به صورت مختصر مطالعه مي كنيم.
طرح شاه عباسي
اساس اين طرح ها را گل و بوته هاي خاص كه به نام گل هاي شاه عباسي معروف شده اند تشكيل مي دهند. اين گل ها همراه با اسليمي ها و ختائي ها و ساير موتيف هاي معمول در نقش قالي ساختار اصلي را در حاشيه و متن فرش به وجود مي آورند.
شاه عباسي لچك و ترنج، شاه عباسي تصرفي، شاه عباسي افشان، شاه عباسي طره ائي از گروه هاي فرعي اين طرح مي باشند.
طرح اسليمي
در طراحي نقش قالي در اصطلاح به مجموعه اي از شكل هاي تزئيني خاص كه شباهت به دهان باز مار دارند اسليمي گفته مي شود. گاهي اين شكل ها اجزاء كوچكي از طرح را تشكيل مي دهند و گاه قسمت اعظم متن و حاشيه را اشغال نموده و به صورت نقش مسلط در مي آيند.
به گفته اي واژه اسليمي از كلمه اسليم به معني جوانه، ريشه گرفتهكه چندان دور از ذهن نيست چه در روي تركه ها و شاخه هاي اسليمي مكرر اين جوانه هاي را مشاهده مي كنيم و عده اي نيز اصل اين واژه را از كلمه اسلام مي دانند و شايد به همين جهت است كه اروپائيان به تصور آنكه اسليمي از طرح هاي عربي (مهد اسلام) است آن را «عربسك» (ARANESQUE) مي خوانند. به هر حال طرحي است موفق و زيبا كه در بسياري از مراكز فرش بافي به ويژه نواحي مركزي ايران مانند اصفهان از آن استفاده شاياني مي شود.
طرح هاي اسليمي گونه هاي مختلفي دارند مانند اسليمي دهان اژدر، اسليمي ماري، اسليمي شكسته.
طرح گلداني
طرحي است زيبا و دلپسند و همان گونه كه از نام آن بر مي آيد شكل گلداني مزين به شاخه هاي گل در آن عنصر اصلي و غالب را تشكيل مي دهد كه در اندازه هاي مختلف گاهي بزرگ و به صورت واحد و گاه كوچك و در رديف هاي موازي تمامي زمينه فرش را به زير پوشش مي كشد.
از گروه هاي فرعي اين طرح مي توان گلداني محرابي، گلداني ظل السلطان (گل و بلبل)، گلداني حاج خانمي و گلداني تكراري را نام برد.
طرح گلداني همواره در ميان بافنده هاي قم، تبريز، كاشان، آباده و كردستان از مقبوليت كافي بهره داشته است.
طرح هراتي
طرحي است اصيل و زيبا و كنايه دار كه درون مايه هاي تشكيل دهنده آن نقشي از ماهي را به خاطر مي آورند و به اين لحاظ آن را طرح ماهي نيز مي نامند. طرحي است كه از شرق ايران سرچشمه گرفته و به مرور زمان در پهنه ايران پرورده و تكميل شده و به صورت دلخواه بافنده هاي خراسان، همدان، كردستان و اراك آمده است.
طراحان نقش قالي گاهي در متن فرش نقش ترنجي پوشيده از موتيف هاي متشكله اين طرح را از نقش تكراري اين موتيف ها ولي بدون ترنج مي پوشانند و حاشيه و قاب فرش را بطور معمول در رنگي به طور كامل مشخص و متضاد با متن مجسم مي سازند.
گروه هاي فرعي اين طرح عبارتند از: ماهي فراهان، ريزه ماهي، ماهي هرات، ماهي سنه يا كردستان.
طرح درختي
در اين گونه طرح ها اشكال درختان و شاخ و برگ ها و بوته ها عنصر اصلي را تشكيل مي دهند، گاه در ميان شاخ و برگ هاي درختان به پرندگاني و در پاي آنها به حيوانات وحشي در حالت چرا و استراحت بر مي خوريم كه در اين صورت طرح نام درختي حيوان دار مي يابد و اگر در پي وحوش طراحي شده شكارچياني سواره بر اسب و يا پياده در حال صيد ديده شوند طرح نام درختي شكارگاه به خود مي گيرد. در صورتي كه در ميانه فرش به بركه اي آب كه قاعدتاً با رنگ فيروزه اي مشخص است برخورد نمائيم به طرح نام، درختي سبزي كار و يا آب نما مي نهيم گاه در حالت اخير از شكل درخت در طرح نشانه اي نيست بلكه شاخه ها و ساقه هاي پر گل درختان هستند كه عناصر غالب و اصلي طرح را تشكيل مي دهند.
طرح درختي سبزي كار از طرح را تشكيل مي دهند. طرح درختي سبزي كار را طرح هاي معروفي است كه در حدود هفتاد سال قبل از ناحيه راور كرمان راهي به درون مجموعه طرح هاي زيباي فرش يافت.
بافندگان كاشان، اصفهان، تبريز، قم و تهران به طرح درختي اقبال فراواني دارند. ناگفته نماند كه تصوير و نقش درخت در فرش را در بسياري از كشورهاي اروپايي به فاي نيك گرفته و آنرا نشانه اي از تداوم عمر و خوشبختي و سعادت مي دانند بدين جهت طرحي است مبارك و دلخواه خاصه در ميانه جوانان. طرح هاي قديمي خوشه انگوري با سابقه بافت صد ساله در مناطق غربي ايران و بيد مجنون در نواحي مركزي و جنوبي در اين گروه طبقه بندي مي شوند.
طرح بته اي
يكي از طرح هاي معروف و موفق در مجموعه طرح هاي نقش قالي، طرح بته اي است. بافت فرش با استفاده از اين طرح علاوه بر ايران در هندوستان نيز رواج دارد.
شكل بته اي در طرح هاي فرش به گونه ها و اندازه هاي مختلف به چشم مي خورد گاهي چنان بزرگ كه چند تايي از آن براي پوشش سطح فرش كفايت مي كند ولي در بيشتر موارد به اندازه هاي كوچك در رديف هاي موازي در متن فرش و يا به دنبال يكديگر در حاشيه قالي ديده مي شوند. گاهي در سبك شاخه شكسته ولي اغلب در سبك منحني به سر انگشت طراح در مي آيد. اغلب در فرش هاي كرمان – سنندج – همدان – كاشان – سرآيند و قم آن را مي يابيم. معروف ترين طرح هاي بته اي عبارتند از: بته جقه يا بته مادربچه – بته ترمه اي – بته سرآبندي – بته مير – بته افشار – بته قلمكار اصفهاني – بته كردستاني يا هشت پر .
طرح خشتي
در صورتي كه متن فرش با اشكال هندسي، مربع و لوزي شبكه بندي شده و در داخل هر يك از خانه هاي اين شبكه نقش مايه هايي از قبيل گلدان، گل، بته، شاخه گل، درختان گوناگون خاصه سرو و بيد، وحوش و پرندگان به صورت مجرد ترسيم شده باشند به گونه اي كه هر خانه از نظر شكل و محتوا از خانه مجاور متمايز باشد اصطلاحاً طرح را قابقابي و يا به عبارتي ديگر قالب خشتي مي نامند. استفاده از اين طرح در بختياري چنان راجي است كه اگر منشأ آن را از اين ناحيه بدانيم سخني به گزاف نگفته ايم. امروزه با تقليد از اين طرح در شهرستان هاي تبريز، قم، بيرجند، قاليچه ها و فرش هايي بزرگ و كوچك به تعداد قابل ملاحظه بافته مي شوند.
طرح آثار تاريخي
در اين طرح ها تصاوير بناهاي تاريخي الهام بخش پديد آورندگان نقش قالي است و آن ها نقش اين ساختمان ها را يا به صورت كلي و يا اجزايي از آنها را مانند گنبدها و ستون ها و طاق نماها در ميان طرح هاي خود وارد مي كنند. از ميان طرح هاي معروف اين گروه مي توان به طرح گنبد مسجد شيخ لطف الله اصفهان – طرح خرابه هاي تخت جمشيد و نماي طاق بستان كرمانشاه اشاره كرد.
طرح منظره هاي طبيعي و پرتره شخصيت هاي تاريخي
از طرح هاي اصلي اين گروه مي توان به دست بافت هايي با پرتره شخصيت هاي تاريخي و سياسي معروف و تابلوها و منظره هاي طبيعي اشاره كرد كه در گذشته در بين طراحان كرماني مورد اقبال فراوان بود و اين روزها هنرمندان تبريزي و اصفهاني و تهراني با خلق آثار بسيار باشكوهي در اين زمينه از همكاران كرماني خود پيشي گرفته اند كه از ميان اين آثار مي توان به دست بافت هايي كه با استفاده از طرح هاي استاد محمود فرشچيان نقاش نام آور تهيه شده اشاره كرد.
طرح محرابي
الهام بخش طراحان نقش قالي در به وجود آوردن اين طرح، شكل محراب است. متن محراب گاهي ساده و بدون نقش و گاهي پوشيده از شاخ و برگ ها و گل هاي شاه عباسي و گاهي منقش به نقشي از درخت بافته مي شود.
در برخي ديگر از انواع اين طرح در متن محراب به نقش هايي از قبيل گلداني بزرگ انباشته از شاخه هاي گل و يا قنديلي آويزان از سقف محراب بر مي خوريم.
طرح محراب را بافنده هاي قم، كاشان، اصفهان، تبريز و بلوچ بيشتر مي پسندند و به دار مي آورند.
طرح افشان
در بيشتر طرح هاي قالي بافي اشكال و اجزاء تشكيل دهنده طرح به صورت پيوسته و بدون انقطاع ترسيم مي شوند در حالي كه در طرح هاي افشان اجزاء تشكيل دهنده طرح به صورت پراكنده و جدا از يكديگر ولي با فاصله هاي منظم از يكديگر طراحي مي شوند. معروف ترين طرح هاي افشان عبارتند از: افشان دسته گل، افشان اسليمي، افشان شاخه پيچ، افشان شاه عباسي و گلفرنگ.
طرح هاي بندي
در صورتي كه جزء كوچكي از طرح در متن فرش در جهات طول و عرضي تكرار شده و اين اجزائ با گيره هايي به يكديگر متصل شده باشند در اصطلاح طرح را بندي مي نامند.
معروف ترين طرح هاي اين گروه عبارتند از: بندي ورامين يا ميناخاني، بندي اسليمي، بندي باز و بندي يا شيرشكري، بندي آدمكي يا ملا نصرالدين، بندي كتيبه اي و بندي شاخ گوزن حيوان دار.
استفاده از اين طرح كم و بيش در تمامي كارگاه هاي قالي بافي استان هاي شمالي، شرقي و مركزي ايران معمول است.
طرح محرمات يا قلمداني
در صورتي كه متن فرش به نوارهايي با عرض مساوي و با رنگ هاي مختلف و مزين به موتيف هاي ريز نقشي تقسيم گردد به طوري كه زمينه فرش به صورت راه راه به نظر رسد در اصطلاح به آن طرح محرمات نام مي نهند.
اين طرح يكي از قديمي ترين نقش مايه هايي است كه از زمان هخامنشيان تاكنون به گونه هاي گوناگون بر روي انواع پارچه ترمه و دست بافت هاي گره دار، مناطق مختلف بافندگي ايران منعكس شده است. اين طرح كه در پاره اي از نقاط به آن قلمداني نيز مي گويند مورد نظر بافنده هاي فارس، كردستان، تبريز و قم مي باشد.
تذهيب و خط در نقش قالي
تذهيب و نقش قالي در حقيقت دو هنر وابسته و متكي به يكديگر هستند كه پيدايش آن ها به گذشته هاي دور بر مي گردد و اوج اعتبار آن ها در عهد صفويه و كمي جلوتر يعني در زمان سلطنت تيموريان بوده است.
هنرمند تذهيب كار با گردش اسليمي ها و خطوط هم بند و آرايش آن ها با گل ها و آذينه ها و نگاره ها بيشتر آثار مينياتوريست ها و خطاط ها را حاشيه سازي مي كند و كار آن ها را با جلوه و شكوه بيشتري در معرض ديد قرار مي دهد در حالي كه هنرمند نقش قالي با استفاده از همين آذينه ها و نگاره ها حاشيه و متن فرش را طراحي مي كند و در كار خود نيز از كاغذهاي مدرج ميلي متري استفاده مي كند در حالي كه هنرمند تذهيب كار در كارگاه خود از اين نوع كاغذها بي نياز است.
گاهي از خطاطي به هنگام طراحي حاشيه برخي از فرش هاي كرمان، تهران، تبريز و شماري ديگر از مراكز قالي بافي استفاده مي شود و در داخل كتيبه هاي حاشيه فرش اكثر با استفاده از انواع خطوط اشعار و يا نوشته هايي را به مناسبت هاي مختلف مي آورند و يا گاه به گاه در داخل كتيبه هايي كه در متن و يا در بالا و پايين فرشينه ها جاسازي مي كنند نام سفارش دهنده – اهداء كننده، تاريخ بافت – نام بافنده را مي آورند كه سندي بر اعتبار فرش مي شود كه در آينده كار كارشناسان و يا خريداران را در تشخيص آن تخته فرش سهل و ساده مي سازند

صادرات فرش ایران

مطالب مشابه :

نگاهی به انواع طرح های فرش

نقوش شاه عباسي

جلوه گاه آفرينش خلاقيت درفرش دستباف استان مركزی نمايان است

کلید نفوذ در بازار فرش آلمان

اصطلاحات فرش دستباف

طرحها ونقشه های فرش ایران وجهان - جهت مطالعه دانش آموزان سوم طراحی فرش -قسمت اول

صادرات فرش ایران

طبقه بندي فرش هاي ايران :