مقاله: نقش نفت در ساختار شهری مسجدسلیمان

مقدمه:

تاریخ معاصر ایران پیوند نزدیکی با حوادث و رویدادهای نفتی دارد و کمتر رویدادی را در تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سرزمین ایران را می توان یافت که ارتباطی با نفت نداشته باشد. تحقیق در مورد ساختار اجتماعی و مسائل و مشکلات شهرسازی و همچنین وفق دادن نیروهای کار ماهر بومی با صنعت نوظهور نفت از طریق مؤسسات آموزشی، تفریحی و تغییر در نوع مسکن و معماری مسکونی موضوعی است که در تحقیقات تاریخی کمتر بدان توجه شده است. متأسفانه بیشتر محققین در این زمینه سعی می کنند مسائل سیاسی و اقتصادی را مورد تحلیل و بررسی قرار دهند.

مسجدسلیمان منطقه ای نسبتاً تاریخی است که برای اولین بار توسط مهندسین کمپانی نفت دارسی به عنوان شهر پایه گذاری شد. در ابتدا منطقه ای بایر و چراگاه فصلی ایل بختیاری بوده است که بنا بر منابع موجود در قرون وسطی به نام « تُلغر» و تا قبل از اکتشافات نفتی « جهانگیری» و پس از حفر اولین چاه نفتی در این منطقه به « میدان نفتون» و در سفر سال 1303 ه. ش رضاخان به این سرزمین به واسطه مجاورت با آتشکده قدیمی سر مسجد به « مسجدسلیمان» نامگذاری شد.

با کشف نفت و حفر چاه های عدیده بخت و اقبال نیز به مسجدسلیمان روی آورد بطوری که پس از گذشت یک دهه به یکی از بزرگترین شهرهای صنعتی و پیشرفته با امکانات رفاهی و تفریحی بسیار بالا تبدیل شد. بنابراین یکی از کانون های بزرگ اشتغال کشور ایجاد شد و سیل مهاجران جویای کار بدین منطقه سرازیر گشت. مسکن و امکانات رفاهی برای این کارگران در اولویت برنامه های جانبی شرکت نفت ایران و انگلیس قرار گرفت. انگلیسی ها که صاحب امتیاز نفت ایران بودند ابتدا برای کارمندان خارجی شرکت، اقدام به تأمین این امکانات نمودند و سپس در صدد برآمدند برای کارگران ایرانی شرکت این امکانات را فراهم نمایند. طبیعی بود که صاحبان امتیاز سعی می نمودند فرهنگ و ساختار شهری فرنگی که بدان خوی داشتند را در منطقه به اجرا در آورند. بنابراین تبعیضاتی بین این دو فرهنگ متضاد به وجود می آمد که فرهنگ فرنگی غالبتر ظاهر شد.

مسجد سلیمان در گذشته منطقه ای نسبتاً کوهستانی با تابستانهای گرم و بادهای سوزان، که شرایط طاقت فرسایی را برای ساکنان خود تحمیل می کرد. اما از برکت چاه های نفت که در اوایل سده 20 محقق شد خواه و ناخواه به مرکز جمعیت و زندگی انبوهی از کارگران صنعت نفت و کارکنان خدمات دولتی و خانواده های آنها مبدل گردید. و اولین پایگاه تأمین منافع انگلیسی ها در منطقه به وجود آمد. (طرفی: 1383، ص 69 ) مسجدسلیمان نخستین آبادی بود که از رهگذر نفت در ایران به وجود آمد و کارگران از خوزستان و دیگر جاها به آنجا روی آوردند بدینسان در آنجا آبادانی پیدا شد و کارخانه ها بر پا گردید و هرجا که ویرانه بود آباد گشت.( کسروی: 1386: 248) یکی از دلایل عمده افزایش جمعیت مسجدسلیمان را باید در ازدیاد مهاجرت افراد از مناطق عشایری و روستایی به پیرامون شهر جستجو کرد که این روند از برکت اکتشافات نفت بوجود آمد. گفته شده که مسجدسلیمان قبل از اکتشافات نفت منطقه ای سرسبز پوشیده از درختان کنار بوده؛ که متأسفانه در اثر تحولات صنعت نفت این پوشش گیاهی از بین رفته است.

بنای شهر در سال 1285ه. ش برابر با 1906 م که متصدیان امور شرکت نفت در آن سال عمارتی در آنجا ساخته و شروع به حفر چاه شماره یک کردند صورت گرفت. و چون نفت به اندازه کافی پیدا شد شروع به ساختن راه ها و حفر چاه های دیگر کردند و خانه های فراوان برای کارکنان اروپایی، هندی و ایرانی بر پا نمودند همین که کار در آنجا فراوان شد، مردم بسیاری از هر سو بدین سامان شتافتند و کارخانه های آهنگری، درود گری، مکانیکی، برق، بنزین و ... ایجاد گشت.( سعدیان: 1387: ص 800 ) مسجد سلیمان به عنوان مرکزیت تمامی تأسیسات نفتی انتخاب شد که دارای کارخانه های تعمیرات، انبارهای ملزومات، لابراتورها و تأسیسات تحقیق و بررسی های علمی، اداره زمین شناسی معادن و اداره مرکزی معادن بود و کاملآ مجهز به این بود که سایر نقاط را اداره نماید. (فاتح: 1358: ص 320 ) لفظ انگلیس MIS که تا امروز بر این شهر نهاده شده در واقع از جمله انگلیسی Management - Iinformation – System به معنی مدیریت اطلاعات سیستم گرفته شده است. که مهندسین نفت انگلیسی، در سال های آغازین اکتشافات نفت مرکزی برای تبادلات اطلاعات خود تأسیس کرده بودند و بدین نام خوانده می شد.

قبل از شکل گیری مسجدسلیمان به صورت شهر، یعنی قبل از اکتشافات نفت، اقتصاد این منطقه حول محور کشاورزی و دامپروری بوده و تمامی مردم به این مشاغل مشغول بوده اند. مواد غذایی به هیچ وجه از خارج منطقه وارد نمی شد. اصولاً قبل از پیدایش نفت در منطقه، شغل دیگری وجود نداشت تا مردم جذب آن شوند.( عباسی شهنی: 1383: ص417) اما بعد از کشف و استخراج نفت در مسجدسلیمان، شرکت نفت علاوه بر عملیات مربوط به استخراج، انتقال و فروش نفت، فعالیت های دیگری که مربوط به امور بانکداری، پخش و فروش جزئی فرآورده های نفتی در منطقه، مغازه داری و بسیاری امور دیگر را شامل می شد، به سرعت در منطقه بوجود آمد، و بافت جدیدی از شهرنشینی و زندگی غربی در منطقه شکل گرفت. شرکت نفت نتنها با امکان ایجاد مهاجرت افراد غیر بومی باعث تغییر در بافت جمعیتی ایلات بختیاری گردید، بلکه با مهیا نمودن شرایط برای اسکان جمعیتی که به کشت محصولات مختلف مورد نیاز شرکت می پرداختند و قبلاً زندگی عشایری و کوچ نشینی داشتند باعث تغییر در نوع معیشت و در نتیجه در روابط اجتماعی و عشایری منطقه نیز گردید.( محمدی: 1387: صص 37-38) البته نباید فراموش نمود که تمامی این کارها و اقدامات شرکت نفت در راستای منافع شرکت و در دراز مدت به طول انجامید و اولویت کارهای شرکت حول کشف و استخراج و صدور نفت بود.

خانه ها و تأسیساتی که پس از به نفت رسیدن اولین چاه، در این مکان ایجاد شد، تا چند دهه بعد شهر صنعتی مسجدسلیمان را پدید می آورد که دارای 20 کیلومتر طول و 6 کیلومتر عرض بوده است.( کاشفان اولیه نفت در مسجد سلیمان: 1385 : روزنامه اطلاعات ) حکایت اولین شهر نفتی ایران مسجدسلیمان فهرستی از اولین دستاوردهای دنیای جدید شامل برق، لوله کشی آب و فاضلاب، راه آهن، فرودگاه و پرواز اولین هواپیما، سینما تئاتر با بالاترین درصد باسوادی و متخصص، ورود و به کارگیری کامپیوتر، یمارستان، اتومبیل و تلفن و تلگراف و 75 مورد دیگر که هر کدام به تنهایی منشاء و موتور محرکه تجدد و شهرهای آباد امروز غرب بوده است همراه است.( محمدی: 1378: ص 31) جای شگفتی است که مسجدسلیمان نه تنها با این همه امکانات چنین نقشی نداشت بلکه عوارض جوامع صنعتی مثل فقر و بیکاری و بزه و مهاجرت و حاشیه نشینی و آلودگی محیط زیست و فضای شهری به جا مانده است. یکی از عوامل توسعه شهر مسجدسلیمان را باید در حضور انگلیسی ها در این منطقه جستجو کرد. اما بر خلاف دیگر اروپایان، حضور و مسافرت انگلیسی ها را در این منطقه بختیاری نشین باید با دقت و تأمل بیشتری نگریست. ساختار شهر از سبک معماری انگلیسی تبعیت می کرد. که اکثر ساختمان ها در گسترش و نوسازی شهر تخریب شده اند. بخش هایی از شهر هنوز با نام های انگلیسی آن دوره مانند منطقه کمپ کرسنت و اسکاچ کرسنت و کم لب کرسنت معروف است. یا نام محلات بیشتر از نام چاه های نفت گرفته شده بود مانند نمره یک، که از نام چاه شماره یک گرفته شده است. برخی دیگر به اسم طوایفی که برای اولین بار در آنجا ساکن شدند مانند مال جونکی و برخی هم از مهاجرانی که به این شهر آمده اند مانند لین اصفهانی ها بر گرفته شده است و یا محل اقامت کارکنان خارجی شاغل در شرکت نفت مانند هندی ها. (عباسی شهنی: 1383: ص 58 ) وقتی عملیات استخراج و حفر چاه با موفقیت همراه شد، فعالیت های عمرانی در جهت تأمین این منافع شروع شد و در کنار این فعالیت های عمرانی، جریانات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز شکل تازه ای به خود گرفتند. که در این تحولات جوامع محلی و عشایری،به زندگی شهرنشینی گرایش پیدا کردند و الگویی از معماری و شهرسازی اروپائی در منطقه نفتخیز شکل گرفت.

در ابتدای سال 1910 م، کمپانی 2500 نفر کارمند داشت که حدود 50 نفر آنها اروپایی بودند در آن مدت تمرکز این عده کارگر در این منطقه امری بی سابقه در ایران به شمار می رفت. خانه ها با سرعت با مصالح و بناهای محلی ساخته می شد. اکثر این خانه ها به منظور اسکان موقت ساخته شدند، اما مدت مدیدی مورد استفاده قرار گرفتند. (لاواین : فصلنامه روابط خارجی شماره 15 : ص 204 ) با رشد صنعت نفت بهبودهایی در تسهیلات زیر بنایی در زمینه بهداشت و راه ها صورت گرفت و در سال 1924م یک خط آهن 32 کیلومتری در ایالت ساخته شد اما فعالیت های شرکت نفت در این زمینه ناشی از سوداهای تجاری بود و نباید به حساب « نوع دوستی» گذاشت. اگر یک کارگر شرکت از خدمات بهداشتی بهرمند می شد مسلماً وظایفش را بهتر انجام می داد. در حقیقت تا سال ها بعد از الغای امتیاز نفت دارسی، صنعت نفت با ساختار اقتصادی، اجتماعی آن زمان ایالت هیچ پیوندی نداشت.( انصاری: 1384: ص 191) ساخت پل ها، راه ها، خیابان کشی، ساختمان سازی، لوله کشی، آسفالت و... همگی در راستای منافع شرکت نفت صورت می گرفت. و در این بین مردم بومی سهم کمی از این امکانات بهره مند می شدند. بنابراین می توان گفت که شرکت نفت در راستای منافع خود دست به تغییر و تحول در ساختار بنیادی شهر زد و به الگوی دلخواه خود در منطقه دست یافت. الگوی که تا آن زمان هیچ سنخیتی با الگوی شهرسازی دیگر شهرهای ایران نداشت.

تحولات سریع اقتصادی باعث شده بود که شهرهای کمپانی نفت به سرعت از کنترل خارج شوند. مساحت زیاد شهر، کنترل و مدیریت آن را غیر ممکن می ساخت. سیاست خانه سازی کمپانی به زودی منشاء مهمترین تبعیضات شد؛ چراکه کمپانی دیگر قادر نبود احتیاجات مسکن همگی کارمندانش را برآورده کند. (لاواین: فصلنامه روابط خارجی، ص 204) تعداد زیادی از کارگران مجبور بودند با قیمت های گزاف خانه اجاره کنند و عده ای که توانای نداشتند در زیر خانه های کپری و حصیری زندگی می کردند در حالی که همکارانشان از خانه های مجهز کمپانی بهره مند بودند. سوای تمام اقداماتی که شرکت نفت ایران و انگلیس در منطقه انجام می داد و توسعه پیدا می کرد. در کنار اقدامات تجاری و اقتصادی شرکت نفت، خواه و ناخواه بر ساختار اجتماعی منطقه و زیربنای آن تأثیر می گذاشت. ساخت شهر و شهرک و زندگی شهر نشینی در کنار کارمندان خارجی شرکت، خود از جمله عواملی بود که بر زندگی روستایی و ابتدایی کارگران ایرانی شرکت نفت تأثیر می گذاشت. توقعات کارمندان خارجی خیلی بیشتر از آنی بود که کارگران ایرانی انتظار داشتند. بنابراین شرکت در تهیه و فراهم کردن آن جدیت بسیاری نشان می داد، از جمله مسکن مناسب، اتوبوس ویژه کارکنان خارجی، باشگاه و محل تفریح، پیست های ورزشی، حتی خورد و خوراک کارکنان خارجی با کارکنان ایرانی فرق داشت. اینها از عواملی بود که بر ساختار ابتدایی منطقه تأثیر می گذاشت.

« تفاوت بین وضعیت مادی و زندگی عملجات دفتری ایرانی و خارجی بسیار زیاد است. بدین وسیله تلفات در میان اتباع داخله صورت تأسف آوری به خود گرفته... غالب عملجات از داشتن محل سکونت متعلق به کمپانی و مجانی محروم و بعضی از آنها در زاقه ها و زیر چادر سیاه و یا در سایه حصیر کپر با خانواده خودشان زندگانی حیوانی می نمایند... کلیه مأمورین درجه اول و مستخدمین دفتری ایرانی دارای محل سکونت مجانی و متناسب و از حیث چراغ برق و یخ و آب تصفیه شده و بادبزن و غیره استفاده می کنند. حال آنکه عملجات تقریباً بی بهره بودند. غیر از عملجات سایرین از وسایط حمل و نقل حق استفاده داشتند و برای آنها کلوپ و کتابخانه و مغازه ها و صندوق پس انداز ترتیب داده اند ولی هر اجتماع یا اعتراض از طرف عملجات سوء تعبیر و مورد تعقیب قرار می گیرد.» ( اسناد ملی: ش سند 1/76/147-240: ص 3) ورود خارجیان به منطقه و اشتغال بومیان در فعالیت های نوظهور صنعت نفت مناسبات اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی جدیدی بوجود آورد، که در بافت اجتماعی شهر بسیار تأثیر گذار بود. همیشه فرهنگی غالبتر است که فرهنگ مقابل خود را کوچک بشمارد و این نوع فرهنگ در بافت اجتماعی مسجدسلیمان به زودی نمایان شد. همان طور که از سند بالا می توان دریافت که تفاوت زندگی عملجات ایرانی با کارمندان خارجی تا چه اندازه بوده است. چیزی که در سالهای آغازین کار شرکت اصلاً قابل کتمان نیست.

در سال 1303ه. ش عده کل مستخدمین شرکت از قرار زیر بودند: 2300 نفر ایرانی؛ قریب 1000 نفر انگلیسی و امریکایی؛ 5000 نفر هندی و غیره.( لسانی: 1357 : ص 123) « حقوق انگلیسی ها از3000 روپیه الی 700 روپیه بود، افراد هندوستانی بین 500 الی 150 روپیه و عمله ایرانی از 45 تا 30 روپیه در ماه دریافت می دارند... مریضخانه انگلیسی ها و هندی ها عمارت عالیه و دارای تمام لوازم پژشکی است... منازل انگلیس ها عالی و تماماً گل کاری و دارای مبل های تمیز، اما منازل ایرانی های کارگر کمپانی کپری است از حصیر و بوریانی که خودشان ساخته اند.( اسناد مجلس شورای اسلامی: دوره 5: صص 53-52) « اتباع داخله خاصه عملجات از مؤسسات صحی کمپانی بطور متساوی با انگلیسی ها حق استفاده ندارند... کلوپ های مستخدمین دفتری از روی ملیت تأسیس و فقط کلوپ اتباع ایرانی یکی شده. عملجات از سینما و تئاترهای کمپانی استفاده نمی نمایند و ایام نمایشات برای انگلیسی ها و غیر انگلیسی ها جداست.» ( اسناد ملی: سند شماره 1/76/147-240: ص4)

منوچهر فرمانفرمائیان که بعداً به سمت مدیر کل اداره نفت، امتیازات و معادن منصوب شد. به مدت یک هفته مهمان شرکت نفت در مناطق نفتخیز جنوب بود وی در باره جداسازی ایرانی ها و انگلیسی ها در کتاب خود «خون و نفت» چنین می نویسد: تقسیم بندی میان ما و انگلیسی ها، مانند جداسازی سیاهپوستان از سفیدپوستان بود. نخستین تجربه من از این جداسازی عمومی هنگامی بود که منتظر اتوبوس بودم، اتوبوس نزدیک شد، بلیطی را که به من داده شده بود به راننده نشان دادم. او فریاد زد: « این اتوبوس نیست، رفیق. این اتوبوس انگلیسی هاست. ایرانی ها اجازه ندارند سوار شوند.» با اینکه مهمان شرکت بودم اما باید صبر می کردم. او در را به روی من بست و حرکت کرد. چه توهینی وحشتناکی، آن هم در کشور خودم. (فرمانفرمائیان: 1384: صص 113-114) در عین سیاست جداسازی کارمند و کارگر و همچنین ایرانی و خارجی شهر بصورت یکپارچه به توسعه خود ادامه می داد. پیچیدگی جغرافیایی شهر مسجدسلیمان، جداسازی این سیاست را تا اندازه ای کمتر قابل تشخیص کرده است. در واقع این جداسازی وجود داشته است.

در سال 1924م برای همه کارکنان خارجی شرکت نفت در مسجدسلیمان خانه هایی بر پا شد و قسمت اعظم کارمندان و کارگران ایرانی، در آن گرمای شدید خوزستان از وسایل اولیه زندگی محروم بودند. در سال 1931م عده کارکنان شرکت در ایران بالغ بر بیست هزار نفر بود و کم کم شرکت به فکر این افتاد که برای کارکنان ایرانی خود نیز مسکن و خانه ساخته و رفاه و آسایش آنها را بتدریج فراهم نماید. از سال 1923م شرکت مراکزی برای تربیت کارگران و آموختن فنون مختلف به آنها ایجاد کرده بود. و این کار را بعد از سال 1929م توسعه داد. در قسمت بهداری درمانگاه های متعددی ایجاد شد که بهداشت عمومی کارکنان شرکت را تأمین نماید.( فاتح: 1358: صص 280-282) شرکت روی هم رفته 21 هزار واحد مسکونی برای کارمندان خود در مراکز مختلف بنا کرد؛ که 17 هزار واحد برای کارمندان متأهل و مابقی آن برای مجردان بود.( شوادران: 1352: ص 145) بخش عظیمی از این واحدهای مسکونی در مسجدسلیمان قرار داشت.

« فقدان ساختمان های دولتی در مراکز کمپانی و استفاده ادارات از ابنیه شرکت نفت و همچنین تخصیص ساختمان های مسکونی از طرف کمپانی به بعضی از مستخدمین مقیم بطور مجانی لطمه بزرگی به استقلال و حیثیت ادارات وارد می ساخته...» ( اسناد ملی: سند شماره 1/76/147-240: ص 2) بطوری که شرکت نفت از این موقعیت فقدان ابنیه های دولتی استفاده کرده و با در اختیار گذاشتن ساختمان و منازل سازمانی، مأمورین دولتی را با خود همراه ساخته و از این حیث لطمه جبران ناپذیری بر ادارجات دولتی وارد می شد.

علی رغم کمبود آب در ایران، خصوصاً خوزستان، هر خانه در مسجدسلیمان لوله کشی آب آشامیدنی داشت. 11,500 نفر از کل 40 هزار نفر کارمند شرکت ( که 1750 نفر آنها انگلیسی بودند) تا سال 1950م در خانه های کارمندی میزیستند. همچنین بیمارستان اصلی شرکت گنجایش 354 تختخواب داشت و از بیمارستان های درجه اول بود. (شوادران: 1352: 144)

در بخش مربوط به ساختار اجتماعی شهر مسجدسلیمان، بخشی از آن مربوط به اتباع خارجی در منطقه می شد و بخشی را هم مهاجران ایرانی و بومیان اصلی منطقه تشکیل می دادند. اتباع خارجی که بیشترین تعداد را داشتند هندی ها بودند. فرهنگ هندی در بیشر موارد توانسته بود حتی بر فرهنگ مهاجم انگلیسی به منطقه تأثیر گذارتر باشد. در سال 1907 و 1908م ( پیش از اکتشاف نفت) سی نفر هندی؛ و در سال 1910 م، 368 نفر، سال 1912م، 1067 نفر هندی در شرکت نفت و در اوایل دهه 1920م به حدود 3 تا 5 هزار نفر رسیدند. (انصاری: 1384: ص 194) علت اصلی استخدام هندی ها این بود که مطیع تر بودند و اگر هم اعتراضی به طرز استخدام خود می کردند به سهولت به خدمت آنها خاتمه داده و آنها را روانه هندوستان می کردند. از همه مهمتر مسئولین شرکت معتقد بودند که استخدام از چند ملیت مختلف اختلافاتی را بین کارکنان شرکت ایجاد می کرد که به صرفه و به صلاح شرکت بود.( عباسی شهنی: 1383: ص 174) اکثر مأمورین عالیرتبه شرکت از افسران بازنشسته ارتش هند بودند و فرهنگ هندی در آنها تأثیر نهاده بود و این فرهنگ رفته رفته در منطقه نفتخیز رواج پیدا کرد. لغت های هندی ( صاحب- مم صاحب) را در مؤسسات نفت رواج دادند و این خود یک نظر استعماری محسوب می شد که در روابط بین ایرانیان و انگلیسی ها تأثیر زیادی گذاشت و مورد رنجش ایرانیان شده بود. از همه مهم تر پول رایج در منطقه به روپیه هندی تبدیل شده بود؛ چرا که شرکت تمام حقوق و دست مزدها را به روپیه هندی پرداخت می کرد. جای تردید نیست که این فرهنگ انگلیسی- هندی سال ها پس از اخراج کارکنان هندی از شرکت نفت همچنان بر فرهنگ بومی سنگینی می کرد.

مدرنیته شدن شهرسازی در ایران با ورود و استقرار نفت در خوزستان آغاز شد، این منطقه قبل از ورود نفت یک منطقه عشایر نشین بود که این افراد از حکومت مرکزی ایران تبعیت نمی کردند. در آن موقع هیچ گونه آبادانی در مسجدسلیمان وجود نداشت اما بعد از کشف نفت، سکونت گاه ها، گارگاه ها و کارخانه ها شکل گرفت. هسته اولیه مسجدسلیمان با 250 نفر جمعیت در حدود یک کیلومتر مربع را شامل می شده است. که تا سال 1914م ، آب آشامیدنی لوله کشی شده، بیمارستان، برق، درمانگاه و سایر تجهیزات بر وسعت شهر افزوده شد که در آن موقع ایرانیان حق ساخت و ساز نداشتند و تمام امکانات برای انگلیسی ها بود. ( قاسمی: 1387: صص 76-77) در قسمت خدمات اجتماعی، وقتی در سال 1922م تعداد کارگران افزایش یافت و به 20,000 نفر کارگر محلی رسید، مسجدسلیمان تبدیل به شهری پر رونق شد که هزاران مهاجر را به سمت خود جلب می کرد. عامل وسوسه مهاجران، موقعیت های شغلی (کار دائمی) و تسهیلات دیگر بود و در نتیجه با افزایش تعداد مهاجران، قیمت خانه ها به سرعت بالا رفت. (لاواین: فصلنامه روابط خارجی شماره 15: ص 201 ) در باب ماده 17 که مربوط به وضعیت رفاهی و مسکن عملجات بود کمپانی اقدام مؤثری انجام نداده بود. در ماده 17 امتیازنامه چنین آورده شده بود. « کمپانی تشکیلات و مخارج تأسیسات و تفتیش و اداره وسائل صحی و صحت عمومی را مطابق جدیدترین حفظ الصحه معمولی در ایران در تمام اراضی و ابنیه و مسکن اعضاء و عملجات خود که در حوزه امتیاز کار می کنند بعهده می گیرد.» ( اسناد ملی: سند شماره 13466-240) اما کمپانی جهت تهیه مساکن برای کارگران هیچ گونه اقدام مؤثری ننموده و فقط به انتشار جزوه ها و گراورهای رنگین از پاره ابنیه مورد استفاده کارمندان انگلیسی سعی می کند که افکار عمومی را جلب کند و ضمناً به عنوان اینکه نقشه ای وسیع در دست دارد و کمپانی در سال آینده در نظر دارد چندین هزار خانه با رعایت شرایط صحی بنا نماید کارگران ایران را به امیدهای موهون قانع می کند. ( لسانی: 1357: ص 324)

شرکت نفت ایران و انگلیس به مدت طولانی به شهرها و شهرک ها به عنوان قلمرو خویش نگاه می کرد تا شهرهای صنعتی در دل زمین بومی. تصور می کرد که از راه مستقل و مجزا ساختن خود می تواند با قطع کامل ارتباط با بقیه کشور به عملیاتش ادامه دهد. احساس می کرد که بر اساس امتیازاتی که از دولت ایران گرفته است از مصونیت کامل برخوردار بود و دارای اختیارات نامحدود در شهرک های خود و کمترین مسئولیت در قبال امور شهری مناطق دیگر است.(لاواین: فصلنامه روابط خارجی: ص 204 ) در ابتدا مناطق مسجدسلیمان غیر قابل سکونت بوده و رفتن عهد زیادی به این نواحی صرفآ جهت بهره برداری از چاه های نفت بوده است و شرکت نفت وظیفه دارد که وسایل زندگی آنها را از هر جهت فراهم کند.

در باب بهداشت و درمان آنچه محرز است این است که تشکیلات بهداشتی کمپانی نفت چه از حیث کیفیت و چه از حیث کمیت به هیچ نحو متناسب با گروه انبوه کارگران شرکت نفت نیست. شرکت در طی جزوه هایی که به نام سرویس های پزشکی و بهداری انتشار داده می نویسد. شرکت درمانگاه هایی ساخته و در حال ساخت دارد تا هر یک از کارکنان در نزدیکی منزل خود به درمانگاه که مانند پزشک خانواده او محسوب می شود بروند.(لسانی: 1357: ص 324-325) روی هم رفته شرکت 33 دبستان بنا کرده که بعداً به وزارت فرهنگ تحویل داده شد 13,750 دانش آموز در این مدارس سرگرم تحصیل بودند. شرکت در خلال انجام عملیات خود، چهل پل بزرگ در مناطق نفت خیز ساخت.(شوادران: 1352: ص 145) در شهرهای نفت خیز خوزستان از همان ابتدا نظام آموزشی جدید در دو شکل توسعه یافت. نخست آنکه شرکت نفت برای خود یک نظام آموزشی از سطوح پائین تا سطوح عالی طراحی کرده بود. که تمام کارکنانش را در بر می گرفت. با گسترش این نظام آموزشی خاص، نظام آموزشی عمومی نیز در شهرهایی که شرکت نفت حضور داشت اجرا شده است، که به هیچ وجه تضادی با آموزش های شرکت نفت نداشته است بلکه تکمیل کننده سطوح تحصیلی دانش آموختگان آن به شمار رفته است و از آنجایی که شرکت نفت به آموزش های دولتی به عنوان پایه آموزشی خود نیاز داشت، از هیچ کمکی دریغ نمی کرد. ( تارازی: 1387: صص 158-159) اینکه شرکت نفت اقدام به ساخت مدراس و تشکیل کلاس درس نموده شکی نیست و کاری بسیار پسندیده است اما اینکه همه دانش آموزان به یک نحو از این خدمات آموزشی استفاده می کردند کاملاً امری غیر اجتناب است. چرا که کلاس درس دانش آموزان خارجی و ایرانی تفاوت فاحش داشته و همچنین فرزندان عملجات در بیشتر موارد شرایط تحصیل پیدا نمی کردند و مجبور بودند در همان سطوح پایین، دست از خواندن بردارند؛ چرا که حقوق ناچیز والدین آنها اجازه درس خواندن را به آنها نمی داد.

در پایان نباید از نظر دور داشت که همواره عده ای از عشایر و مردم بومی منطقه بوده اند که به هیچ وجه در ساختار اجتماعی و اقتصادی و شهری که این مهاجمان شرکت نفت در منطقه بوجود آورده بودند شریک نشدند و به زندگانی عشایری خویش پرداخته اند. و تاکنون به این سنت قدیمی و اصیل ایرانی گرایش دارند. پس از گذشت بیش از یک قرن که مسجدسلیمان به عنوان یکی از بزرگترین شهرهای صنعتی کشور و خاورمیانه شناخته می شد. اکنون به وضعیت همان ساختار قبل از نفت خود برگشته است. این موضوعی است که در تحقیقات تاریخی خیلی کم بدان اشاره کرده است.

نتیجه:

با کشف و استخراج نفت در منطقه مسجدسلیمان، این شهر روند روبه رشد و تکاملی را برای اولین بار به خود دید. هنگامی که عملیات اکتشاف با موفقیت روبرو شد، فعالیت های عمرانی آغاز گشت و جریانات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی همراه با رونق نفت نیز شکل گرفتند و رفته رفته الگوی از معماری و شهرسازی اروپائی در منطقه نفتخیز نمایان شد و جوامع روستایی و عشایری که تا آن زمان در کوه ها و چادرها زندگی می کردند به یکباره شهرنشین شدند. جوامعی که تا آن روز فقط به دامداری و زندگی عشایری و اندکی کشاورزی اشتغال داشتند. از برکت وجود نفت توانستند به یکی از بزرگترین قطب های صنعتی و اشتغال کشور تبدیل شوند. به جرأت می توان گفت که اگر کشف غریب الوقوع نفت نبود هیچ گاه این شهر طلوع نمی کرد و حتی پس از گذشت بیش از یک قرن هنوز راه ارتباطی پیدا نمی نمود با کشف نفت بود که جاده سازی در سخت ترین شرایط ممکن ساخته شد و خانه نشینی و شهرنشینی شکل گرفت با گسترش فعالیت های اقتصادی و تجاری و آموزشی و رفاهی همه و همه در پی آسایش برای کارکنان شرکت نفت به وجود آمد.

شرکت نفت توانست سهم بسزائی در وضع معیشتی و درآمد مردم منطقه ایفاء کند و با همه حق خوری ها و تبعیض ها که بین کارگران ایرانی و خارجی و حتی کارگر و کارمند وجود داشت نقطه عطفی در زندگی مردم مسجدسلیمان بوجود آورد که هنوز بعد از گذشت یک قرن بزرگان شهر به نیکی از آن دوره یاد می کنند. شرکت نفت با میلیون ها لیره که هر ساله از درآمد نفت، از منطقه می برد متأسفانه سهم ناچیزی از اقتصاد منطقه را فراهم می نمود و بیشتر احتیاجات و ملزوماتی که مورد نیاز داشت می توانست از منطقه یا حتی در کشور فراهم سازد از خارج وارد می کرد و این خود لطمه ای سخت به اقتصاد منطقه بود در حالی که با فراهم نمودن امکانات مورد نیاز می توانست این کاستی ها را با صرف هزینه بسیار اندکی در منطقه فراهم سازد. سوای تمام سختی ها و مشکلات و موانعی که در راه کشف نفت در مسجدسلیمان پیشروی شرکت نفت وجود داشت اما شرکت به خوبی توانسته بود منطقه ای بایر و بدون هیچ بازده اقتصادی تا آن روز را به یک قطب اقتصادی و شهری مدرن همراه با تمدن روز جهانی که تا آن روز در کشور ما بی سابقه بود تبدیل کند. البته نباید از نظر دور داشت در این راه شرکت نفت تا چه اندازه در حق مردم بومی منطقه اجحاف روا می داشت. عمده مردم منطقه را ایل بختیاری تشکیل می دادند که به دامداری و کوچ و خانه های چادری اشتغال داشتند از برکت کشف نفت بود که هرچند مدت مدیدی طول کشید اما شهر نشین شدند و در خانه های مدرن ساکن شدند فرزندانشان به مدرسه می رفتند فرهنگ و خوی تازه ای فراتر از زندگانی شبانی فرا گرفتند بهداری، بیمارستان، باشگاه، لوله کشی آب، برق، تلفن، و ... همه و همه از رهگذر نفت بوجود آمد و آن اندازه این منطقه از نظر اقتصادی و اجتماعی رشد پیدا کرد که غیر مقایسه با سایر نقاط ایران بود. منطقه ای که تا آن روز تنها وسیله حمل و نقل آنها چهار پایان بود اکنون علاوه بر کشیدن جاده و ورود ماشین های صنعتی و باری و ... صاحب خط آهن کوچکی برای اولین بار در ایران و حتی فرودگاه هواپیما گردید. البته شرکت این همه خدمات و امکانات را نه برای مردم منطقه بلکه لزوماً برای پیشبرد و تسریع در عملیات استخراج و بهره برداری از نفت منطقه انجام می داد. که در این رهگذر مردم بومی نیز از آنها بهره مند می شدند.

مقاله: نقش نفت در ساختار شهری مسجدسلیمان

مطالب مشابه :

مسوولیت اجتماعی شرکت ملی نفت ایران

برنامه جدید وزارت نفت برای کارکنان شرکت‌های خصوصی شده

واگذاری مسکن ارزان به کارکنان صنعت نفت

طرح اقماری یک - یک در پارس جنوبی کلید خورد

تولید آب معدنی متوقف می‌شود

آگهی شناسایی پیمانکار نوبت اول و دوم مناقصه شماره م م م /088/88

نفت با بیمارستان‌ها‌ و درمانگاه‌های تامین اجتماعی قرارداد می‌بندد

بازنگری شرایط کار اقماری در صنعت نفت

رئيس مجتمع آموزش فنون نفت اهواز منصوب شد

آگهی نفت آغاجاری