پدافند غير عامل در معماري راهكاري جهت كاهش خطرپذيري در برابر سوانح

1

سومين كنفرانس بين المللي

مديريت جامع بحران در حوادث غير مترقبه طبيعي

عنوان مقاله :

پدافند غير عامل در معماري

راهكاري جهت كاهش خطرپذيري در برابر سوانح

دكتر اكبر حاجي ابراهيم زرگر

رياست دانشكده معماري و شهرسازي ، دانشگاه شهيد بهشتي

مهندس سارا مسگري هوشيار

دانشجوي كارشناسي ارشد بازسازي پس از سانحه ، دانشكده معماري و شهرسازي ، دانشگاه شهيد

بهشتي

عضو گروه تخصصي تهيه پيش نويس اوليه مبحث 21 مقررات ملي ساختمان (پدافند غيرعامل)

اين مقاله با حمايت مالي مركز تحقيقات ساختمان و مسكن و در راستاي تهيه

مبحث 21 مقررات ملي ساختمان با عنوان پدافند غيرعامل ارائه شده است.

پدافند غير عامل در معماري راهکاري جهت کاهش خطرپذيري در برابر سوانح

2

مقدمه

سرزمين ما ايران به دليل موقعيت خاص جغرافيايي و سياسي همواره در معرض انواع خطرات طبيعي (زلزله و سي ل) و

تهديدات انسان ساز (جنگ) قرار داشته است و تلفات انساني و خسارات مالي سنگيني متحمل شده است. متاسفانه در

كشور ما عليرغم پشت سر گذاشتن هشت سال دفاع مقدس و داشتن تجارب ارزشمند در برابر بلاياي طبيعي ، اهميت

بحث ايمني و امنيت در شهرسازي و معماري چنان كه بايد مورد توجه قرار نگرفته است و همچنان شاهد ساخت و

سازهايي هستيم كه به طور روز افزون آسيب پذيري محيط كالبدي را در برابر انواع بحران ها افزايش مي دهند.

امروزه با استفاده از برنامه هاي جامع مديريت بحران مي توان با بكارگيري اقدامات موثر همراه با طرح هاي كاربردي و

حتي الامكان كم هزينه و چند منظوره در مرحله آمادگي قبل از بحران ، به ميزان زيادي از شدت و گستردگي خسارات

و تلفات ناشي از خطرات كاست. از مهمترين اين تمهيدات، بكارگيري اصول پدافند غيرعامل به عنوان راهكاري جهت

كاهش خطرپذيري در برابر خطرات مختلف و افزايش كارايي پس از وقوع خطر است كه بايد در سطوح مختلف برنامه

ريزي منطقه اي، شهرسازي و معماري مورد توجه قرار گيرد.

در مقاله حاضر ابتدا به تعريف واژه پدافند غيرعامل در متون مختلف بين المللي پرداخته و ديدگاههاي جهاني معاصر

در اين رابطه مطرح شده است. سپس الزامات و تمهيدات برنامه ريزي و طراحي معماري با رعايت اصول پدافند

غيرعامل مورد بررسي قرار گرفته و توصيه هايي در زمينه فرم ساختمان، احجام و المانهاي پيراموني، پلان معماري،

نماهاي جانبي، بازشوهاي خارجي و سيركولاسيون داخلي ارائه شده است.

اين مقاله با حمايت مالي مركز تحقيقات ساختمان و مسكن و در راستاي تهيه مبحث 21 مقررات ملي ساختمان با

عنوان پدافند غيرعامل ارائه شده است. در انجام اين تحقيق دو روش كتابخانه اي و مصاحبه عميق بكار رفته اس ت. در

روش كتابخانه اي از منابع مختلف بين المللي و داخلي، پايگاههاي اينترنتي معتبر و تجارب كشورهاي پيشگام در رابطه

با پدافند غيرعامل از جمله آمريكا، سوئيس، شوروي سابق و رژيم اشغالگر قدس استفاده شده است. در روش ميداني در

جلسات متعدد با پژوهشگران و انديشمندان مجرب در زمينه پدافند غيرعامل و گروه تخصصي تهيه پيش نويس اوليه

مبحث 21 مقررات ملي ساختمان (پدافند غيرعامل)، از نظرات آنها بهره گرفته شده اس ت. در اينجا از همه اسا تيد

محترم آقايان دكتر اكبر زرگر، دكتر احمد اصغريان جدي، مهندس شهريار رخگر و مهندس شاپور طاحو ني، كه با

رهنمودهاي گرانقدرشان انجام اين تحقيق ميسر شد، نهايت سپاس و قدرداني را دارم.

تعريف واژه پدافند

يا « پاد » تشكيل شده است. در فرهنگ و ادب فارسي « آفند » و « پد » از دو جزء « پدافند » از نظر واژه شناسي ، واژه

بوده و هر گاه قبل از واژه اي قرار گيرد معناي آن را « ضد، متضاد، پي و دنبال » پيشوندي است كه به معاني « پد »

است. 1 « جنگ ، جدال ، پيكار و دشمني » نيز به مفهوم « آفند » معكوس مي نمايد. واژه

كارهايي كه براي پيشگيري از حمله » و مشتمل بر « دفاع » را از نظر لغوي همتراز با واژه « پدافند » صدري افشار واژه

دفاع را فقط داراي معناي نظامي دانسته و » بيان نموده است. 2 او واژه « دشمن يا پيروزي او در حمله انجام مي گيرد

معاني زير را براي آن بر شمرده است :

. 1 دهخدا، علي اکبر. لغت نامه دهخدا، جلد چهارم ، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1351 ، ص 47 و 48

پدافند غير عامل در معماري راهکاري جهت کاهش خطرپذيري در برابر سوانح

3

• ايستادگي در برابر حمله يا پيشگيري از پيامدهاي آن.

• هر عملي براي پيشگيري از پيروزي دشمن يا حريف .

• افراد ، نيروها يا وسايلي كه اين كار بر عهده آنهاست مثل دفاع ضد هوايي.

قائل نشده اس ت. ارتش، پدافند را شامل « دفاع » و « پدافند » بدين ترتيب وي هيچگونه تمايزي ميان تعريف دو واژه

كليه اقداماتي مي داند كه به منظور محدود نمودن آثار حملات دشمن است.

پدافند غيرعامل

پدافند » بكار برده مي شود. ولي عبارت “Passive Defence” در منابع لاتين ، معادل دقيق عبارت پدافند غيرعامل

داراي وجه اشتراك « محافظت از غيرنظاميان » به صورت هاي مختلفي بيان شده است كه عمدتا در نكته « غيرعامل

پاسخ به آتش با آتشي قوي تر و » تاكيد بر عمليات نظامي و « پدافند غيرعامل » از « پدافند عامل » هستند. تمايز اصلي

استراتژي « توسعه قدرت نظامي و داشتن موضع قوي تر نسبت به مهاجمان احتمالي » است ، در حالي كه « كوبنده تر

كلاني است كه هم در روش هاي تهاجمي و هم در روش هاي تدافعي داراي كاربردهاي گسترده و در عين حال مشابه

ولي با نتايج متفاوت است.

زياري پدافند را بر دو نوع عامل و غيرعامل معرفي مي نمايد. به نظر او پدافند غيرعامل بكار گيري اقدامات آفن دي و

بكار بردن روش هايي » تهاجمي با هدف ممانعت از پيشروي دشمن است، در حالي كه پدافند غيرعامل عبارت است از

3 به بيان ساده تر، برخلاف پدافند عامل، در « كه آثار زيان هاي ناشي از اقدامات دشمن بكاهد يا آن را به حداقل برساند

پدافند غيرعامل از هيچ نوع جنگ افزاري در برابر دشمن استفاده نمي گردد.

دكتر اصغريان جدي وجه تمايز بين پدافند عامل و غيرعامل را "عامل انسان" مي داند. به اين معنا كه پدافند عامل را

ابزاري مي داند كه نياز به مديريت مستقيم و كاربري انساني داردو مشتمل بر ابزار و آلات جنگي ، سازماندهي ، آموزش

و مديريت نيروهاست كه در شرايط عدم حضور انسان ، آن ابزار به خودي خود فاقد اعتبار اس ت. در حا لي كه پد افند

غيرعامل را امكانات معماري در زمينه مهندسي جنگ مي داند ، به گونه اي كه بدون ابزار و توانمندي ، نيروهاي رزمي

و دفاعي را افزايش دهد. مانند پناه گرفتن درون سنگر يا استقرار در نقاط مرتفع. به نظر وي پدافند غيرعامل نيازي به

حضور انسان نداشته و هر كسي آنجا را متصرف شود، راندمان دفاعي بيشتري در جنگ خواهد يافت. 4

در رديف (ب) ماده ( 1) از آئين نامه اجرايي بند ( 11 ) ماده ( 121 ) قانون برنامه چهارم توسعه كشور، تعريف پدافند

مجموعه اقدامات غيرمسلحانه اي كه موجب كاهش آسيب پذيري نيروي انساني، » : غيرعامل بدين شرح ارائه شده است

ساختمان ها و تاسيسات، تجهيزات و شريان هاي كشور در مقابل عمليات خصمانه و مخرب دشمن و يا كاهش

5«. مخاطرات ناشي از سوانح غيرطبيعي مي گردد، پدافند غيرعامل ناميده مي شود

. 2 صدري افشار ، غلامحسين. حکمي ، نسرين. فرهنگ فارسي امروز ، موسسه نشر کلمه ، تهران، 1373 ، ص 259 و 546

. 3 زياري ، کرامت الله . برنامه ريزي شهرهاي جديد ، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشکاهها(سمت)، تهران، 1378 ، ص 134

4 اصغريان جدي، احمد. مقاله دفاع غيرعامل در ارگ بم ، مجموعه مقالات کنگره تاريخ معماري و شهرسازي ايران، ارگ بم کرمان. جلد دوم ،

. سازمان ميراث فرهنگي کشور ، تهران، 1374

5 آئين نامه اجرايي بند 11 ماده 121 قانون برنامه چهارم توسعه، رياست جمهوري ، دفتر هيات دولت، کميسيون سياسي – دفاعي،

. 1384/ 5/ 30

پدافند غير عامل در معماري راهکاري جهت کاهش خطرپذيري در برابر سوانح

4

در مبحث 21 مقررات ملي ساختمان (پدافند غيرعامل)، هر اقدام غير مسلحانه اي را كه موجب كاه ش آس ي بپ ذيري

نيروي انساني، ساختما ن ها، تاسيسات، تجهيزات، اسناد و شريان هاي كشور در مقابل تهديدات انسانساز گردد، پدافن د

غيرعامل خوانده م يشود. 6

ديده شد. جلوگيري از عوارض (TM3-350) « پناهگاه حفاظتي موقتي » براي اولين بار واژه پدافند غيرعامل در كتاب

در سال 1954 ميلادي در ستاد فرماندهي آمريكا، دستورالعمل كار قرارگرفت تا جوابگوي پديده CBR « ش.م.ه »

جديد تهاجم شديد و غافلگيرانه اتمي باشد. در اين كتاب اصول طراحي پناهگاه و ورود يها، اطاق تصفيه هوا ، معماري

داخلي و وسائل داخلي پناهگا هها مورد بررسي و طراحي قرار گرفته است.

آمريكا كه م يتوان از آن به عنوان "سازمان برنامه بودجه" آمريكا ياد كرد، براي هر (NTIS) در بانك اطلاعاتي معتبر

74 م يباش د. در سال 1987 م يلادي در بانك I علم و يا فني يك " كد" مشخص شده و كد پدافند غيرعامل در آن

مقال هاي تحت عنوان "ميزان اطمينان به پدافند غيرعام ل" معرفي گرديد كه اهميت "پدافند ،"NTIS" اطلاعاتي

غيرعامل" را در مقابل نفوذ موشكهاي شوروي سابق، مورد توجه قرار داد. واژه پدافند غيرعامل غير از تهاجم هوايي، در

پديده هاي ديگر غافلگيري از جمله خرابكاري، حفاظت فيزيكي، دفاع غيرنظامي، سيستم سخت افزاري رايانه و

همچنين موقعيت فيزيكي ماهواره ها بكار رفته است.

جهت كاهش خطر تهديدات ، FEMA پس از رخداد واقعه 11 سپتامبر، سازمان م ديريت بحران فدرال ام ريكا

تروريستي، به تفصيل به بحث پدافند غيرعامل در معماري پرداخته و تمهيدات متعددي را با توجه به كارب ري ه اي

مختلف ارائه كرده است و همچنين ايجاد فضاي امن پناهگاهي در هر ساختمان را جهت استفاده در هنگام وقوع انواع

(FEMA- خطرهاي طبيعي و تهديدات انسان ساز مورد تاكيد قرار داده است.( 426,427,428,453

دفاع غير نظامي

است كه مفهو مي دو “Civil Defence” برابر با عبارت « دفاع شهري » يا « دفاع غيرنظامي » در منابع لاتين ، عبارت

معرف ي م ي شود و از اي ن رو « محافظت از غير نظاميان در شرايط جنگي » بعدي است. در گروه اول ، دفاع غيرنظامي

بخشي از دفاع ملي است كه در پي تمهيدات لازم به منظور كسب آمادگي كافي در برابر هر گونه حمله » مشتمل بر

ايمن ي اكثري ت جمعي ت » مي گردد. طبق اي ن تعري ف، دفاع غيرنظا مي باي د « احتمالي يا باج خواهي از يك كشور

7 . « غيرنظامي كشور و ادامه حيات آنان (در زمان جنگ) را تضمين نمايد

از اين رو دفاع غيرنظامي به صورت سيستماتيك اهداف زير را دنبال مي نمايد:

1. به حداقل رساندن آثار حاصل از حملات نظامي بر جمعيت غيرنظامي .

2. مقابله فوري با شرايط اضطراري حاصل از چنين حمله اي.

3. بازيابي و برقراري تسهيلات و خدمات آسيب ديده در نتيجه چنين حمله اي.

. 6 پيش نويس اوليه مبحث 21 مقررات ملي ساختمان (پدافند غيرعامل) ، مرکز تحقيقات ساختمان و مسکن، تهران، 1386

پدافند غير عامل در معماري راهکاري جهت کاهش خطرپذيري در برابر سوانح

5

مورد تاكيد قرار دارد و از اين رو عبارت « نحوه مواجهه و مقابله با آثار ناشي از حملات نظامي » در اين گروه از تعاريف

محسوب مي گردد. « پدافند غيرعامل » از نظر مفهومي معادل با عبارت « دفاع غيرنظامي »

تاكيد مي نمايد و بنابر اين طي ف اهداف، « محافظت از شهروندان در برابر آثار بلايا » در گروه دوم دفاع غيرنظامي بر

اقدامات و روش هاي مقابله، گسترش مي يابد. به همين دليل مي توان تعريف اخير از دفاع غيرنظامي را يك تعريف عام

محسوب نمود كه پدافند غيرعامل بخشي از آن محسوب مي گردد.

برنامه ريزي براي مقابله با آثار حوادث طبيع ي و غيرطبيع ي و » براي مثال در كشور سوئيس دفاع غيرنظامي به معناي

نجات جان مردم و ايجاد فضاي امن چه در زمان وقوع حملات نظامي از س وي دشمن و چه در هنگام بروز حوادث

8«. ناگوار طبيعي همچون سيل، زلزله، طوفان، آتش سوزي و ... (در زمان صلح) تعريف مي شود

محافظت از افراد با بكارگيري روش هاي غيرنظامي در مقابل خرابي هاي » ، همچنين در كشور آلمان ، دفاع غيرنظامي

تعريف شده است. طبق اين تعريف ، دفاع غي ر نظا مي « ناشي از جنگ و نيز در پيش بيني هاي ضروري در زمان صلح

محسوب مي شو د. در « عنصر مهمي در مديريت بحران » و در زمان صلح « جزء لاينفك پدافند عامل » در زمان جنگ

انجام اقدامات پيشگيرانه و تهيه ملزومات محافظ ت از افراد » اين راستا هدف اصلي از پدافند غيرعامل در زمان جنگ

تعريف شده است. 9 « خودي در داخل مرزهاي ملي

است را به معناي دفاع در برابر “Passive Defence” بنابراين از نظر مفهومي، پدافند غيرعامل كه معادل لاتين آن

قرار دارد كه معادل لاتين آن « دفاع غيرنظامي يا دفاع شهر ي » تهاجم هاي نظامي دانسته اند. در مقابل عبارت

است و در ادبيات فني معاصر آن را به معناي آمادگي و دفاع در برابر هر گونه سانحه – اعم از “Civil Defence”

طبيعي يا انسان ساز- بكار مي برند. در پاره اي از منابع فارسي مرز تفاوت ميان اين دو عبارت گاه ناديده گرفته مي

شوند.

امروزه واژه پدافند در ادبيات فني طيف بسيار وسيع و گسترده اي از مفاهيم و اقدامات برنامه ريزي ، طراحي و اجرا را

در سه مرحله قبل از بحران (به صورت آمادگي و هشدار)، حين بحران(به صورت شيوه هاي مواجهه) و بعد از بحران (به

صورت شيوه هاي مقابله و مواجهه و بازتواني) شامل مي شود. در اين شرايط ، نوع خطر و تفاوت ه اي ماه وي سوانح

مختلف با يكديگر از قبيل تفاوت هاي ميان انواع آسيب پذيري و عوامل موثر در آن در هر ي ك از انواع سوانح ، ل زوم

ارزيابي خطر و برنامه ريزي و ارائه اصول و تمهيدات مناسب جهت كاهش خطر پذيري در برابر هر يك از انواع سوانح را

خاطر نشان مي نمايد.

8 وزارت مسکن و شهرسازي ، معاونت فني و اجرايي و امور جنگ، دفتر سازه هاي امن ، دفاع غيرعامل در 31 کشور جهان، ترجمه حميد

. طياري ، 1368

9 وزارت مسکن و شهرسازي ، معاونت فني و اجرايي و امور جنگ، دفتر سازه هاي امن ، دفاع غيرعامل در آلمان، ترجمه احمدرضا شفيعي

. اردستاني، 1368

پدافند غير عامل در معماري راهکاري جهت کاهش خطرپذيري در برابر سوانح

6

ديدگاههاي معاصر جهان در باب پدافند غيرعامل 10

طبق آمارهاي سازمان ملل متحد در ابتداي قرن بيستم نسبت تلفات غيرنظاميان به كل تلفات جنگي ، تنها 5% بوده

است. در حالي كه اين نسبت در طول جنگ جهاني اول به 15 % ، جنگ جهاني دوم به 65 % و در دهه 1990 م يلادي

به بيش از 90 % رسيده است.

علاوه بر تلفات مستقيم جنگ ، تلفات بيشماري بر اثر عواقب غيرمستقيم جنگ از قبيل فقدان يا كمبود مواد غذ ايي و

خدمات دارويي و درماني و نيز منابع آب آشاميدني سالم بروز مي نمايد كه در اين ميان افراد آسيب پذير نظير كودكان

و سالمندان و زنان و بيماران بيش از ديگران لطمه مي بينند.

تامين امنيت شهروندان را اصلي ترين قانون و مهم ترين وظيفه حاكمان “De Cive” اولين بار توماس هابز در كتاب

در برابر مردم معرفي نموده و نپرداختن به آن را اقدام عليه صلح و قوانين طبيعت ذكر م ي نماي د. اكنون ني ز پدافند

غيرعامل هم به صورت يك هدف كلي و هم به عنوان مسئوليت هر دولتي شناخته مي شود ، به طوري كه بس ياري از

دولتها مسئوليتهاي گسترده اي در باب پدافند غيرعامل بر عهده دارند. 11

ژنو چارچوب حقوقي لازم به منظور نحوه رفت ار I در سال 1977 ميلادي تمهيدات قانوني بين المللي در قالب پروتكل

با غيرنظاميان در زمان جنگ و نيز وظايف دول جهان در زمينه ارائه و اجراي طرح ها و برنامه هاي دفاع غيرنظا مي را

فراهم نمود. اين پروتكل دلالت بر لزوم انجام اقدامات معيني به منظور دفاع از غيرنظاميان و تضمين محافظت از آنان

در زمان جنگ است. كشورهاي مختلف جهان به منظور تامين محافظت از شهروندان خود در برابر انواع بلاياي طبيع ي

و انسان ساز، روشهاي مختلفي را به تناسب ديدگاه غالب در زمينه مقابله غيرعامل با بحران، نوع بحران و امكانات در

دسترس بكار مي گيرند. اهم اين روش ها عبارتند از :

• پيشگيري و هشدار مشتمل بر هشدار و اعلام خطر ، ايجاد پناهگاه ها

• مواجهه مشتمل بر تخليه يا استقرار در پناهگاهها

• امداد و نجات

• بازتواني

بررسي ديدگاههاي فكري تعدادي از كشورهاي پيشرفته در امر محافظت از غيرنظامي ان در برابر تهاجم ه اي نظا مي

گوياي آن است كه از ديدگاه پدافند غيرعامل، يك طرح كارامد مي بايست تلفات جا ني را به حداقل ممكن كاهش

دهد، خسارات زيربنا

مطالب مشابه :

فارغ التحصيلان مقاطع كارشناسي يا بالاتر رشته هاي معماري فضاهاي درماني و بيمارستاني

مديريت فضاهاي عمومي و سبز معماري ايراني طراحي فضاهاي سازگار بيمارستاني براي کودکان

آزمايشگاه معماري کامپيوتر راهنماي طراحي استاندارد فضاهاي بيمارستاني: عليرضايي،

• تامين فضاهاي بيمارستاني زيرزميني مقاوم در برابر • پلان معماري و روابط فضاهاي

به نظر من فضاهاي بيمارستاني جديد توي ايران خوبه فقط بدي كه توي ۴.۵ تا اخبار و حواشي معماري

نياز به پرسنل بيمارستاني بيشتر براي درمان - در طراحي معماري ، فضاهاي عملكردي بايد بطور

نياز به پرسنل بيمارستاني o فضاهاي - شناسايي و ايمن سازي ساير عناصر معماري و

عمران و معماری و شهر سازی - بررسي جايگاه و تأثير سمفوني رنگ و نور در معماري پسامدرن كتابخانه