گندم: wheat نام علمي : Triticum spp

گندم: wheat

نام علمي : Triticum spp

مقدمه ، منشاء و خصوصيات گياهي :

گياهي استراتژيك و يكي از مهمترين گياهان زراعي كه 10 – 15 هزار سال قبل از ميلاد حضرت مسيح (ع) در آسيا وجود داشته و مبداء اوليه آن را آسياي غربي (سوريه، فلسطين، مصر، ايران و هند و افغانستان و ...) ميدانند. گياهي است جزء گروه غلات سردسيري ، تك لپه، نورپسند، علفي، يكساله، پائيزه يا بهاره، داراي ريشةي افشان ، ساقه بند بند و توخالي، گره ها توپر و مغزدار ، برگها دراز و كشيده و بدون دمبرگ كه بصورت متناوب در دو رديف به ساقه اتصال دارند در قسمت مياني برگ در محل اتصال به غلاف به ساقه زبانك و در طرفين غلاف در محل زبانك زائده هاي كوچكي بنام گوشوارك وجود دارد و طوقه داراي بافتهاي ريستمي كه ريشه و برگها را توليد ميكند و مهمترين قسمت براي غلات پائيزه است ، گل آذين سنبله و خودگشن (گل داراي سه پرچم، دو كلاله و يك تخمدان) و درصد كمي حداكثر 4 درصد دگر گشني داشته و ميوه آن فندقه و از تيره غلات Gramineae وجنس Triticum و داراي گونه هاي بسيار زيادي بوده از جمله گندم نان T.aestivum داراي سه نوع كروموزوم 14 = n2 ، 28 = n2 و 42 = n2 كروموزوم و بيشتر گندم هاي زراعي از نوع هگزاپلوئيد و تتراپلوئيد بوده و ارقام مختلف گندم در عملكرد، خاصيت نانوايي، مقاومت به آفات و بيماريها، نسبتا مقاوم به خشكي، مقاومت به شوري كم و بيش حساس در زمان جوانه زني بذر نبايد از 3 ميلي موس تجاوز نمايد و بعداز رشد تا 6 ميلي موس صدمه نخواهد ديد، سرما ، ورس، پاكوتاهي، پابندي، ارقام پابلند به ورس حساسترند ، پنجه زني كم (تحريك پنجه زني در غلات ، غلتك زدن و هرس زدن مي تواند انجام شود و تعداد پنجه از 2 تا 80 متغير است ) ريزش دانه ، ريشك دار بودن (حدود 4 عدد و بيشتر) و يا نداشتن ريشك كه ارقام ريشك دار به خشكي و كم آبي مقاومترند و غيره متفاوت ميباشد و رنگ دانه در ارقام مختلف از سفيد مايل به زرد، زرد و تا قرمز تغيير كرده و بزرگترين توليد كنندگان فعلي اتحاديه اروپا، چين، هند، آمريكا و ... ميباشد.

اقليم مناسب :

سازگاري با شرايط مختلف آب و هوائي از جمله آب و هواي گرم و مرطوب، گرم و خشك، معتدل، سرد و گياه از نزديك تا خط استوا تا حدود 60 درجه عرض شمالي و 40 درجه جنوبي رشد نموده و در برابر گرما، سرما، مقاومت نسبي از خود نشان داده و باران كافي در مراحل اوليه رشد و هواي گرم و خشك در آخر مرحله رشد سبب افزايش پروتئين دانه و سرما، خشكي و گرماي شديد و هواي گرم و آفتابي سبب كاهش پروتئين دانه ميشود و در مناطق خشك داراي سرعت دوره رشد بيشتري است و در مناطقي ابري و مرطوب به خوبي رشد نكرده و در هواي معتدل و خنك در طول رشد وهواي گرم و خشك طي رسيدن دانه بهترين شرايط براي گندم است .

ميزان حرارت و رطوبت مورد نياز رشد :

حداقل درجه حرارت جهت جوانه زني بذر 2 – 5 درجه سانتي گراد و در 10 – 20 درجه سانتي گراد بهتر جوانه زده و در نژادهاي پاييزه در ابتداي رشد هر گاه درجه حرارت محيط به حدود 4- تا 5- درجه سانتي گراد كاهش يابد رشد متوقف شده و در مراحل بعدي رشد حد متوسط تحمل در برابر سرما از 10- تا 17- را تحمل مي نمايد. و نژادهاي پاييزه، در مناطق سرد تا 35- درجه سانتي گراد و در مناطق گرم 50 – 55 درجه سانتي گراد گرما را بخوبي تحمل و طي رشد گندم هاي پائيزه 2300 كالري حرارت (كاشت تا جوانه زني 120 – 150 ، جوانه زني تا پنجه 500 ، پنجه زني تا گلدهي 850 ، گل دادن تا رسيدن دانه 800 كالري حرارت نياز دارد ) و گندم هاي بهاره به كمتر از 1265 – 1550 كالري نيازمند است. و بطور كلي تا 30 – درجه سانتي گراد مقاومت گندم به سرما در اوايل رشد كمتر و با پوشش برف ها c ْ16- و بدون پوشش برف تا c ْ50 را تحمل ميكند و رطوبت مناسب براي توليد جوانه از بذر گندم 50 – 65 درصد و حداقل آن 25 درصد ميباشد.

طول دوره رشد و نمو : 210- 235 روز با توجه به نوع رقم متغير است .

زمان كاشت :

كشت پائيزه : در مناطق سرد (كوهرنگ و ...) اوايل تا اواخر مهرماه، نواحي معتدل (اصفهان و ...) اواسط آبانماه تا اواسط آذرماه، نواحي گرم (كاشان و ...) اوايل مهرماه تا اواخر آبانماه در كشت بهاره از نيمه اول اسفندماه تا نيمه اول فروردين ماه، نكته : دير كاشتن گندم باعث شده ريشه به عمق 10 سانتي متري در زمستان نرسيده و در بهار شروع به رشد نموده و در نهايت عملكرد آن كاهش يابد.

تناوب زراعي :

بهتر است بعد از گياهان وجيني يا جاليزي قرار گيرد مانند سيب زميني ، چغندرقند ، ذرت، حبوبات، سبزيجات و نباتات روغني، بعد از علوفه يا پس از آيش مانند (سال اول چغندرقند، ذرت، سيب زميني و ساير گياهان وجيني مناسب با آب و هواي منطقه) سال دوم گندم سال سوم آيش.

ارقام مناسب كاشت:

ارقام استفاده شده در مناطق معتدل مانند اصفهان مانند رقم هاي قدس، روشن، بك كراس روشن، مهدوي، الموت، الوند، نيك نژاد، كوير ، سرخه، بركت، لاين 18 - 73 M ، شيراز (10 – 75M ) پيشتاز (7 – 75M ) ، مرودشت ، چمران، متحمل ترين ارقام به خشكي 7 - 75M و 18 - 730M ، يك كراس روشن، رقم هاي متحمل به شوري مانند روشن، 10 - 75M و كوير، ارقام بومي و ساير ارقامي كه در كشور كشت ميشود شامل آذر، خليج، دستجري، ديهيم، ريحاني، زرندي، سرداري، شاه پسند، ارقام مكزيكي، بزوستاياي روسي، شعله، آكوا، تابان، شاهي، كلار، عدل و ... استفاده از ارقام ديم در ايران مانند آذر، بيستون، رشيد، سبلان، سرداري و ...

وزن هزار دانه :

15 – 52 گرم متوسط 40 – 45 گرم

ميزان بذر مورد نياز در هكتار :

ماشيني (رديفكار غلات 110 – 140 كيلوگرم در هكتار) با خطي كار 120 – 200 كيلوگرم در هكتار و دستپاش 200 – 250 كيلوگرم در هكتار در صورت عدم آماده بودن بستر بذر از نظر وجود كلوخه تا تسطيح ، بذر سالم ، قوه ناميه (كاشت دير هنگام ميزان بذر افزايش مي يابد بطور مثال با رديفكار (150 – 180 كيلوگرم در هكتار ) .

بوجاري و ضد عفوني بذر :

بوجاري بذر ضروري و در بوجاري بذوري كه با خاك و سنگ و كاه و كلش، پوكي شكستگي بذر و بذر آفت زده (سن ...) و داراي بيماري (سياهك و نمانده و ...) پاك و خالص شده و جهت جلوگيري از بيماريهاي قارچي مخصوصا سياهك گندم بذور را با قارچ كش هاي كاربوكين تيرام، مانكوزب، ويتاواكس ، ويتاواكس تيرام ، زينب، مانب، سومي ايت، بنوميل، كاراتان، تيوفامين 80% ، كارباندازول، ديوندند، راكسيل، رئال، باويستين، باتيان ، تيابندازول، تريتيزان، سرزان، كه به نسبت 5/0 – 2 كيلوگرم گرم در هزار كيلوگرم بذر قبل از كاشت ضد عفوني مي نمايند و سموم كاربوكسين تيرام، كاربندازيم، تيوفامين 80% ، سركوبيم ام 70% جهت سياهك آشكار استفاده ميشود.

نوع و عمق ريشه : گندم داراي ريشه هاي افشان دو نوع ريشه با حجم زياد و سطحي است (ريشه هاي نخستين و بذري به تعداد 3 – 5 عدد بعد از جوانه زدن بذر بوجود آمده و به عمق 10 سانتي متر خاك رسيده و عمق نفوذ آنها كمتر از ريشه هاي تاجي مي رسند و از بين نرفته و بصورت ضعيف هستند و در بهار 10 – 12 ريشه از آنها بوجود مي آيد و ريشه هاي تاجي بعداً ريشه هاي دائمي را بوجود مي آورند كه اين ريشه ها از محل گره هاي گياه خارج شده و عمق ريشه ها در گندم 20 – 30 سانتي متر در گندم پائيزه بيشتر از بهاره و در شرايط استثنايي تا 2 متر در خاك نفوذ مي نمايند كه بيشترين رشد در طول زمستان دو سوم رشد خود را بدست مي آورند و حساسترين قسمت گندم به سرما (طوقه يا يقه) آن ميباشد.

ارتفاع گياه :

بطور متوسط با توجه به رقم 60 – 110 سانتي متر متغير است .

خاك مناسب :

كشت گندم در هر خاكي امكان پذير بوده مشروط بر اينكه خاك شور و باتلاقي و زياد نرم و پودر شدة نباشد و خاكهاي شني هوموسي، رسي هوموسي، شني رسي هوموسي، شني رسي هوموسي آهكي، مناسب و بهترين خاك ليموني رسمي و ليموني شني و يا خاكهاي رسي و سيليسي با عمق كافي و مواد غذائي كافي (هوموس) كه باعث افزايش پروتئين دانه ميشوند و خاكهاي شني خاكهاي غيرقابل نفوذ و خاكهاي زه‌دار و مرطوب سبب كاهش پروتئين دانه شده و PH مناسب 6 – 5/7 ميباشد و خاكهاي آهكي در زمستان در مناطق سرد و معتدل خطر يخبندان وجود داشته و در مناطق خشك خاكهاي رسي و مناطق پرباران خاكهاي شني جهت كشت
مي توان استفاده نمود.

روش كشت :

زراعت مكانيزه توسط بذر پاش روي خطوط مشخص و فواصل معين و زراعت دستي (كرتي)

تهيه و آماده كردن زمين، فاصله رديفها و فاصلة بوته هاي روي رديف :

در روش مكانيزه مي توان ابتدا زمين را آبياري نموده سپس كود حيواني داده و به عمق 12 – 18 سانتي متر شخم زده و مرز كشي، كرت بندي، ايجاد جوي‌هاي آبياري بعد بذرپاشي، مال كشي جهت تسطيح و زيرك خاك كردن بذر انجام ميشود و يا در پائيز شخم عمق توسط زيرشكن زده و كودهاي دامي و فسفره و پتاسه مي‌دهيم و در بهار شخم متوسط يا سطحي منيزيم سپس ديسك ، دندان، ماله و پس از سبز شدن علفهاي هرز و قبل از گلدهي آنها ديسك زده و شخم و ديسك در خلاف جهت و عمود بر شيب زده و در روش مكانيزه (هيرم كاري) ابتدا آبياري ، شخم (12 – 18 سانتي متر حداكثر 20 – 22 سانتي متر) پخش كود شيميائي ؛ ديسك زدن، هرس يا دندانه، تسطيح ، بذر پاشي ، ايجاد فارو (جويچه هاي آبياري) ، ايجاد نهرهاي اصلي و فرعي ، تپه بندي جويها انجام ، در مكانيزه طول قطعه 110 – 150 متر (با شيب 5/0 – 1 در هزار) و حداقل طول قطعه 75 متر و در زراعت دستي (كرتي) طول كرتها 8 – 40 متر و عرض 3 – 5 متر و حداكثر 8 – 10 متر

هدف از تهيه زمين :

زير خاك نمودن كاه و كش، از بين بردن علفهاي هرز ، زير خاك كردن مواد تقويت كننده خاك، حفظ رطوبت موجود در خاك ، نفوذپذيري خاك، نرم كردن و افزايش عمق خاك

نياز كودي :

براساس آزمون خاكشناسي، اما بطور متوسط مي توان از كودهاي حيواني از جمله اسب، گاو، الاغ و شتر 30 – 40 تن در هكتار (نبايد بطور مستقيم داده شود زيرا طوقه به اين امر حساس است)، فسفر مورد نياز 100 – 150 كيلوگرم در هكتار و مقياس 50 – 100 كيلوگرم در هكتار كه هر دو قبل از شخم در پائيز در صورت عدم جذب كود پتاسه مي توان 2 – 4 تن آهك در هكتار هر 2 سال يكبار استفاده نمود كود پتاسه باعث افزايش مقاومت گياه در برابر عوامل مختلف از جمله سرما، آفات و بيماريها و ... شده و كود ازته 150 – 300 كيلوگرم در مراحل (جوانه زني 25 – 50 و پنجه دهي 30 – 100 ، ساقه دهي 30 – 50 ، گل دهي 30 – 50 و خوشه دهي) و مصرف زياد كود ازته باعث افزايش رشد رويشي و حساس شدن گياه در برابر عوامل مختلف مانند سرما، آفات و بيماريها و ... ميشود و محلولپاش اوره در زمان ساقه رفتن و ظهور (قبل از گلدهي و گرده افشاني به نسبت 5 در هزار + كود ميكرو) و ساير عناصر مانند كلسيم، گوگرد ، منيزيم، آهن، بر، مس ، سديم ، يد ... ميباشد.

عمق كاشت بذر :

با توجه به نوع زراعت، بافت خاك، ميزان رطوبت، روش كاشت، دستگاه كاشت و عواملي همچون پرندگان، آفات و بيماريها ، سرما بين 4 – 6 سانتي متر در نظر مي گيرند (در خاكهاي سنگين عمق كاشت كمتر و خاكهاي سبك عمق خاك بيشتر.)

تعداد بوته در يك هكتار :

بطور متوسط 2000000 بوته در هكتار يعني در هر متر مربع 200 بوته و يا 200 – 400 بوته در هر متر مربع

طريقه آبياري :

كرتي ، مكانيزه (نشتي يا جوي و پشته) ، باراني (در زمان گرده افشاني باعث كاهش عملكرد دانه ميشود).

ميزان آب مصرفي در هكتار :

با توجه به درجه حرارت محيط، روش كاشت ، ميزان ريزش باران، جنس زمين، رقم كاشت و ساير عوامل 4000 – 5800 متر مكعب و در گندمهاي پائيزه و در مناطق خشك تا 8000 متر مكعب

دور آبياري و زمانهاي حساس به آبياري :

دور آبياري 5 – 11 روز (ارقام زودرس 7 – 8 روز يكبار و ديررس 8 – 10 روز يكبار) و با توجه به نوع رقم .... زمانهاي حساس به آبياري (جوانه زني بذر در صورت عدم آبياري قبل از كاشت و يا عدم بارندگي، ساقه دهي (ساقاب) ، (خوشاب) سنبله رفتن ، گل دهي (گل آب) و تشكيل دانه (دان آب) و حساسترين مرحله خوشاب كه 15 روز قبل از خوشه بندي است .

سله شكني، وجين ، تنك كردن :

بعضي از نقاط جهت از بين بردن علفهاي هرز مبارزه مكانيكي انجام شده ولي كار مشكلي است و چندان معمول نمي باشد، سله شكني، وجين و تنك كردن چندان معمول نيست.

كنترل علفهاي هرز :

قبل از كاشت بذر كنترل فيزيكي علفهاي هرز از جمله بوجاري نمودن بذر، حذف علفهاي هرز حاشيه مزارع، مصرف صحيح كودهاي دامي (كاملا پوسيده و عاري از بذر علفهاي هرز) رعايت تناوب، شخم، جمع آوري كاه كش مزارع و مبارزه شيميائي جهت پهن برگها توسط علف كش هاي شامل توفوردي Li/ha 1 – 5/1 ، گراستار 15 – 20 گرم در هكتار ، بروموكسيل 5/2 ليتر در هكتار و جهت باريك برگها از سافيكس Li/ha8/0 ، تاپيك ، پوماسوپر، گراسپ Li/ha 1، ايلوكسان Li/ha 5/3 استفاده ميشود.

علف هاي هرز مزارع گندم :

سلمه تره ، تلخه ، گل گندم، شنگ، گل قاصد، فرفيون، يولاف ، خارشتر ، شيرين بيان، كلاغك، هفت بند، ترشك بي تي راخ، سيلن، جغجغه، بومادران، گلرنگ وحشي، كاسني، خُلر، بي برگ، يونجه، پيچك صحرايي، زيرك، سياهدانه، خردل وحشي، خاكشير، كنگر وحشي، تربچه وحشي، ماشك، اُزمك (تره تيزك) ، شقايق، منداب، فالاريس (خوني واش)، دم روباهي ، چچم، چاودار وحشي، جودره، جوخودرو و ...

آفات و بيماريها : آفات مهم :

سوسك سياه گندم، سوسك قهوه اي گندم، برگ خوار غلات، مگس گندم، زنبور ساقه خوار گندم، سن هاي زيان آورگندم، شته هاي گندم (شته سبز يا شته سمي گندم) ، تريپس گندم، پروانه هاي زيان آور (مينوزبرگ گندم ، پروانه ساقه خوار و گندم و جو) ، راست بالان زيان آور گندم. بيماريهاي مهم : زنگها (زرد – قهوه اي و ...) ، سياهك هاي گندم (پنهان ، آشكار ، برگي گندم) ، سفيدك سطحي غلات، سپتوريوزبرگ گندم، نماتد كلزاي گندم ، سفيدك داخلي گندم، ويروس موزائيك نواري گندم، ويروس كوتولگي زرد، آجري شدن برگهاي گندم ، بيماري لكه قهوه اي گندم و ...

عوامل سوء بر گندم : 1

- پرندگان كه بعداز كاشت با خوردن دانه ها و جوانه هاي سبز شده باعث كاهش تراكم شده و آخر فصل و قبل از برداشت با خوردن دانه ها عملكرد را كاهش مي دهند 2 – يخبندان بطور مستقيم و غيرمستقيم 3- آفات وبيماريها 4- ورس كردن (گندم به ورس مقاومتر از جو بوده زيراسيليس در آن بيشتر و فاصله ميانگره ها نسبتا تو پّرتر است . نسبت c/n – پوكي بيش از حد خاك – نيتروژن زياد خاك – بيماريهاي قارچي طوقه در گندم – بادهاي شديد همراه با باران – رطوبت زياد در اثر آبياري – بادهاي شديد در مرحله گل دادن در ابتداي مرحله بزرگ شدن دانه ها موجب ورس ميشود و مقاومت به ورس در غلات در درجه اول تابع عوامل ژنتيكي است )

زمان برداشت :

بايستي خوشه ها كاملا خشك و بوته ها كاملا زرد شده باشد زماني كه رطوبت دانه ها به 20 درصد رسيد برداشت را شروع مي‌نمائيم و اين زماني است كه اگر دانه ها را با دست فشار دهيم به آساني شكسته شده ولي له نشود (حالات نيمه سخت و يا سخت برداشت ميشود) و ساعات برداشت در مناطق مرطوب بعدازظهر بار رطوبت 12 – 16 درصد است كه رطوبت در اين زمان به حداقل ميرسد و شبنم وجود ندارد و ساير مناطق رطوبت دانه ها به 15 – 16 درصد رسيده باشد برداشت را شروع مي نمائيم و برداشت زودتر از موقع (مرحله شيري يا خميري) باعث افزايش تلفات و كاهش عملكرد و ديرتر باعث ريزش دانه ها و كاهش عملكرد خواهد شد.

طريقه برداشت :

توسط دست (با داس ) يا كمباين (ماشين هاي مخصوص)

عملكرد دانه :

باتوجه به شرايط آب و هوايي (زمان شروع دوره زايشي مهمترين عامل تعيين كننده عملكرد است اگر نمو گل آذين زود باشد در اثر سرما از بين ميرود و آسيب مي بيند و اگر خيلي دير شود در اثر دماي زياد يا كمبود آب ممكن است دوره پر شدن دانه ها كوتاه گردد) نوع رقم، روش كاشت، تناوب ، حمله آفات و بيماريها و ساير شرايط 4 – 6 تن درهكتار بطور متوسط ولي گاهي عملكرد به 10 تن به بالا هم رسيده است .

مصارف محصول :

جهت تغذيه انسان (نان ، بيسكويت، شيريني و ...) تغذيه پرندگان (طيور و ...) ، مصارف صنعتي (كاغذسازي؛ پوشش سقف ساختمانها و ...) از ساقه و كاه براي بستر دامها، خوراك دامها ، تقويت زمين زراعي و مصارف داروئي (تهية انواع ويتامين ها از سبوس از جمله ويتامينهاي 1B ، 2B ، 6B و ... ونياسين ، ويتامين E ، اسيد پانتوتنيك و ... )

شرايط انبارداري :

انبار بايد ضد عفوني شده و پاك و تميز و عاري از هرگونه آفات و بيماريها ، با تهويه مناسب و حرارت انبار بايد كمتر از c ْ 18 و مناسبترين درجه حرارت c ْ 10 و انبار كاملا خشك باشد و سوراخ ها و درزهاي انبار گرفته شده و پنجره ها توري نصب شده باشد رطوبت دانه ها در زمان انبارداري بايد كمتر از 14 درصد باشد (وجود لايه هيالين از ورود و رطوبت به بذر جلوگيري كرده كه اگر اين لايه نبود بذر قابليت نگهداري نداشت . )

تهيه كننده :

عباس محمد بيگي كارشناس زراعت و اصلاح نباتات و مسئول اداره امور عمومی مديريت جهاد كشاورزي شهرستان اصفهان

گندم: wheat نام علمي : Triticum spp

مطالب مشابه :

کشت یونجه و گیاهان علوفه ای

زراعت یونجه

زراعت یونجه

گياه صنعتي كنجد

گزارش عملکرد اجمالی 30 ساله جهاد کشاورزی تربت جام

گندم: wheat نام علمي : Triticum spp

کنجد

الگوی کاشت مناسب در اراضی شور (کشاورزی)

" زراعت شبدر برسیم در شالیزارها بعنوان کشت دوّم پس از برداشت برنج " "Clover cropping in paddy-field"