ساز شناسی ساز تنبک (قسمت اول)

پیشینه و معرفی (با کسب اجازه از دوست عزیز کاظم کمالی)

رضا ترشیزی نویسنده کتاب "هزار سال وزن در موسیقی ایرانی" می گوید: " در منظومه ساسانی یادگار- زریران مربوط به افسانه های پهلوانی اشکانیان نام تمبک Tumbak صراحتاً ذکر شده است". همچنین در مقاله ای تحت عنوان "موسیقی ایران از دوران کهن و عهد هخامنشیان" به متن کتاب پهلوی زبان "خسرو پسر قباد و غلام" مربوط به زمان ساسانیان اشاره می شود که در آن نام ساز دمبک Dombak آمده است و اضافه می کند که در تمدن عیلام سازی شبیه به تمبک را می نواختند. در کتاب "موسیقی بین النهرین" اثر فرانسیس گالپین Francis Galpin ، می خوانیم که در منطقه بین النهرین (سومر) و همچنین در آسیای مرکزی و در حدود هزاره های اول و دوم قبل از میلاد، طبلی ساغری شکل از جنس برنز به نام لی لیس Lilis وجود داشته است که نوع کوچک و قابل حمل آن را لی لی سو Lilissu می نامیدند. لی لی سو شبیه "داربوکه" Darbukah عربی بوده که درنقاشی های متعلق به شهر تبس Thebes مصر و در عصر سلسله 18 فراعنه و حدود 1570 پیش از میلاد مشاهده شده است. این ساز درحالی که بر روی زانو و زیر دست چپ نوازنده قرار گرفته، با دو دست نواخته می شد. لی لی سو از جنس چوب و گل بوده و نمونه ای از آن در موزه بریتانیا نگهداری می شود. یک لوح بابلی تصویر لی لیس را به خوبی نشان می دهد.

ساز دیگری که تمبک امروزی به آن شباهت زیاد دارد، طبل های ساغری شکل هستند. حدود 400 طبل ساغری گلی مربوط به تمدن نوسنگی و عصر برنز (5000 تا 4000 سال پیش) در اروپای مرکزی -گستره بین جنوب دانمارک و آلمان- یافت شده اند. همچنین در ناحیه آلتایی روسیه در 500 قبل از میلاد نیز طبل های ساغری بوده است. یک طبل ساغری برنزی مربوط به 2800 سال قبل از میلاد مسیح نیز در جمهوری چک پیدا شده است.

امروزه می توان گونه های دیگری از طبل های ساغری را در آفریقا، شبه قاره هند و آسیای جنوب شرقی مشاهده کرد.

با وجود آن که طبل های ساغری شکل و همچنین برخی سازهای کوبه ای ایران نظیر دف و دهل، پیشینه ای چند هزار ساله دارند، تمبک در موسیقی امروزی، سازی جدید محسوب می شود. حتی در نقاشی های عمارت چهلستون اصفهان متعلق به دوره صفویه، ردی از این ساز نیست و پس از آن نخستین نشانه هایش را در دوره قاجار می توان جست و جو کرد. شکل ظاهری این ساز و امکانات اجرایی آن در ایجاد صداهای مختلف، نشان دهنده پیشرفت اش در مقایسه با سازهای کوبه ای ساده مثل دف، دایره و دهل است.

تمبک گاه به صورت تنبک و دمبک نیز تلفظ می شود که البته تنبک مصطلح تر است. در خصوص ریشه این واژه می گویند که از دو عنصر تم به معنی ضربه بزرگ بر وسط و بک به نشانه ضربه های ضعیف بر کناره های پوست ساز است. در نتیجه ترکیب تم + بک به واژه تمبک منجر شده است.این ساز علاوه بر موسیقی هنری ایران، در موسیقی های بومی لرستان و کردستان نواخته می شود و همچنین در موسیقی عامه پسند شهری موسوم به مطربی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. این ساز از نظر شیوه نوازندگی و تا حدی شکل ظاهری، هیچ مشابهی در دیگر کشورها ندارد و ساز اختصاصی موسیقی ایرانی به حساب می آید. شاید نزدیک ترین ساز به آن "زیر بغلی" افغان ها باشد که از چوب یا گل پخته ساخته می شود. سازی کوبه ای به نام "تمپو" نیز در سواحل خلیج فارس و همچنین برخی کشورهای عربی مورد استفاده قرار می گیرد که همانند تمبک روی پای نوازنده قرار می گیرد. ولی در مجموع شیوه نواختن آن با تمبک خیلی متفاوت است.

ساختمان ساز

تمبک از خانواده سازهای کوبه ای پوست دار است. این ساز از یک چوب توخالی مدور و یک قطعه پوست تشکیل می شود. چوب توخالی تمبک دو دهانه کوچک و بزرگ دارد که بر طرف گشاد آن پوست می کشند. پوست مورد استفاده معمولاً از حیواناتی مانند بره، بز، گاو و گاه شتر تهیه می شود.

تمبک در اندازه های مختلف ساخته می شود و قطر دهانه بزرگ آن بین 20 تا 28 سانتی متر متغیر است.

تمبک از معدود سازهای ایرانی است که سازندگان گاهی در تزیین آن بسیار وقت و هزینه صرف می کنند. چنان که تزیینی ترین ساز ایرانی به چشم می آید. به همین دلیل بسیاری از تمبک های زینتی غالباً برای استفاده های دکوری به فروش می رسند. گاهی اساتید نامدار نیز از نمونه های تزیین شده و گران قیمت استفاده می کنند. در حال حاضر از سازندگان مشهور تمبک می توان به نام های حلمی، همتی، شیرانی، جوزانی و ... اشاره کرد.

نوازندگان و شیوه های نوازندگی

آقاجان اول از اساتید درجه اول نوازنده تمبک در اوائل عصر ناصرالدین شاه قاجار بود. او در نوازندگی تمبک و خواندن تصنیف و آهنگ های ضربی بسیار مهارت داشته است. سماع حضور نیز چون از جوانی همراه ساز آقا محمد صادق خان سرورالملک استاد بی نظیر عصر خود تمبک می نواخته است، علاوه بر آموختن نوازندگی سنتور در نواختن تمبک و خواندن تصنیف و آهنگهای ضربی نیز مهارت بسیار یافت. فرزندان او حبیب و محبوب هم از هنر پدر بهره مند شدند و حبیب در تمبک و به ویژه سنتور مهارت کافی یافت و استاد مسلم سنتور زمان خود شد. آقاجان دوم فرزند داوود شیرازی نیز یکی دیگر از تمبک نوازان اواخر دوره قاجار است. وی از شاگردان سماع حضور نوازنده بزرگ سنتور زمان خود بود. از شاگردان آقاجان دوم می توان به ابوالحسن صبا اشاره کرد. رضا روانبخش یکی دیگر از شاگردان آقاجان دوم است که به واسطه استعداد و قریحه ذاتی و توجه خاص پدرش به سن جوانی در تمبک نواختن و خواندن اشعار ضربی شهرت پیدا کرد. بعدها حسین تهرانی نابغه تمبک نوازی معاصر، از تعلیم و روش او بهره مند گردید. از دیگر نوازندگان تمبک عهد قاجار می توان از حاجی احمد کاشی نام برد که در اواخر عهد ناصری و اوایل دوره مظفری می زیست. او بیشتر با میرزا حسینقلی و برادرش میرزا عبدالله (استادان معروف تار) کار می کرد و در صفحه ای که از این اساتید باقی است، تمبک نواخته است. نوازنده دیگری به نام عیسی آقاباشی اهل اصفهان بود که در اواخرعهد قاجار در تهران زندگی می کرد. صدائی خوش داشت و از اطلاعات کافی در موسیقی بهره مند بود و در نواختن تمبک و خواندن تصنیف و آهنگهای ضربی مهارت داشت. وی بعدها به عیسی آقاباشی معروف گردید.

از دیگر نوازندگان، می توان به یهودیان تمبک نوازی اشاره کرد که هنرشان مورد ستایش اساتید و قابل توجه بود، مانند مردخای عزریا معاصر ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و جد سلیمان روح افزا (استاد تار). فرزندش ابراهیم (پدر روح افزا) نیز در نواختن تمبک مهارت داشته است. همچنین می توان از بالاخان پدر مرتضی نی داود (استاد تار) و یوسف خان معروف به هونی نام برد. همچنین زنی به نام طلعت خانم نیز علاوه بر مهارت در نوازندگی تمبک صدائی مطبوع داشت و در خواندن تصنیف و آهنگهای ضربی ماهر بود. حضور زنان در عرصه موسیقی هنری در دوره قاجار منحصر به دربار بود و بیرون از دربار تعداد کمی از گروه های مطربی نیز از وجود زنان بهره می بردند که کارشان چندان هنری نبود و صرفاً برای جذب مخاطب از زن ها استفاده می کردند.

یکی دیگر از نوازندگان مشهور تمبک، عبدالله دوامی از اساتید معتبر و آخرین بازمانده اساتید قدیم بود. وی در نوازندگی تمبک و آشنایی به نغمات و الحان و ترکیب آن و در صحت خوانندگی آواز، تصنیف، آهنگهای ضربی و تشخیص دقایق فنی موسیقی و وقوف بر دستگاه ها و تصنیف های قدیم و رایج در عصر قاجاریه همتا نداشت. استاد او در خوانندگی علیخان معروف به علی خان نایب السلطنه و مربی او در تمبک، تصنیف و آوازهای ضربی حاجی خان عین الدوله ای (شاگرد ممتاز سماع حضور) بود که اساتید فن او را بهترین تمبک نواز و تصنیف خوان زمان خود می دانستند. دوامی با داشتن استعداد موسیقی و حافظه سرشار تحت تربیت استادی چون حاجی خان و همکاری با میرزا حسینقلی و حسین خان اسماعیل زاده (استاد کمانچه) و سال ها نواختن تمبک و خواندن تصنیف با ساز آن هنرمندان نامی و نوازندگی با دیگر اساتید بزرگ زمان و استفاده از محضر آنها در مرتبه ای قرار گرفت که همه اهل فن او را در هنر خود استاد مسلم عصر شمرده اند و گفته های وی را معتبر می دانند.

ساز تمبک از دوره حکومت قاجاریه تا حدود 1340 خورشیدی، تقریباً به یک شیوه بسیار ساده همراه با سازهایی مثل تار و سنتور و کمانچه نواخته می شد. نوازندگان تمبک در این دوره زمانی معمولاً از مرتبه پایین تری نسبت به سایر نوازندگان برخوردار بودند و سطح فنی کارشان نیز هیچ گاه به پای تار نوازان و سنتور نوازان نمی رسید.

با ظهور حسین تهرانی که تمبک را نزد آقاجان دوم آموخته بود و از طرفی تحت تأثیر توصیه های ابوالحسن صبا قرار داشت، شیوه نوازندگی این ساز به طور کلی دگرگون شد و چنان پیشرفت کرد که پژوهشگری مانند ژان دورینگ معتقد است حسین تهرانی ساز تمبک را دوباره اختراع کرد. با اندک تأملی در نواخته های تمبک نوازان عصر قاجار و مقایسه آن با نواخته های حسین تهرانی به راحتی می توان فاصله زیاد این دو نسل تمبک نواز را درک کرد.

حسین تهرانی بر اساس یک سنت قدیمی تمبک نوازی، گاهی با صدای گرم خود، نواخته هایش را همراهی می کرد.

او در عین حال قادر بود برخی صداهای زندگی روزمره مثل صدای قطار باربری و چرخ خیاطی را با تمبک تقلید کند. ولی در همراهی با سازهای ایرانی هیچ گاه چنین کاری نمی کرد.

همزمان با حسین تهرانی، نوازندگان دیگری هم بودند که کم و بیش از او تأثیر گرفتند ولی به طور مستقیم شاگرد وی نبودند، مانند حسین همدانیان و جهانگیر ملک.

حسین تهرانی با ابتکاری که در این ساز به خرج داد، عملاً مرتبه تمبک و تمبک نوازی در موسیقی ایرانی را بالا برد. به همین دلیل این ساز علاقه مندان زیادی پیدا کرد و هم اینک نیز بیشترین طرفدار را دارد. حتی بیشترین استقبال غیر ایرانی ها از سازهای ایرانی، تمبک بوده است. اگر چه خیلی از علاقه مندان غیر ایرانی به دشواری های یادگیری تمبک معترض اند ولی جلوه های جالب ریتمیک این ساز و همچنین غیر ملودیک بودن آن، باعث می شود که همچنان به تمبک روی آورند. تهرانی شاگردان زیادی تربیت کرد که از شاخص ترین آنها می توان به محمد اسماعیلی، امیر ناصر افتتاح و بهمن رجبی اشاره کرد.

ناصر افتتاح خود در ترویج مکتب تمبک نوازی استادش حسین تهرانی نقش به سزایی داشت و شاگردان زیادی تربیت کرد. یکی از شاگردان معروف او بهمن رجبی است که پس از درگذشت حسین تهرانی مشق تمبک را نزد وی ادامه داد. علاوه بر بهمن رجبی، محمود فرهمند بافی، مرتضی اعیان، البرزی، امیر بابک رکنی، مهرعلی و برادران عطار از دیگر شاگردان صاحب نام افتتاح هستند. محمد اسماعیلی نیز در خصوص آموزش بسیار فعال است که از معروف ترین شاگردانش می توان به نام سیامک بنایی اشاره کرد.

نسل پس از تهرانی و شاگردان مستقیم وی، به میراث گذشته خود اکتفا نکرد و تمبک در سه دهه پس از درگذشت حسین تهرانی، سال به سال پله های پیشرفت را پیمود. چنان که غالب آگاهان موسیقی ایرانی معتقدند، هیچ سازی همانند تمبک در قرن اخیر رشد چشمگیر نداشته است. از نوازندگان خلاق نسل جدید می توان به نام های ناصر فرهنگ فر، داریوش زرگری، ارژنگ کامکار، مجید خلج، پژمان حدادی، فربد یداللهی، کامبیز گنجه ای، نوید افقه و پدرام خاور زمینی اشاره کرد.

تمبک در مقایسه با دیگر سازهای ایرانی، طرفدار بیشتری دارد. در نتیجه نوازندگان آن نیز خیلی بیشتر از سایر سازهای ایرانی هستند. بنابراین به نام های زیادی می توان اشاره کرد. مانند صیرفی، مهرورزان، علی ربانی، جمشید شمیرانی، جمشید محبی، امیر بیداریان، امیر بابک رکنی والا، سیروس اژدری، داوود یاسری، کورش بزرگ پور، ایرج طباطبایی، محمد قوی حلم، اکبر صادقی، محمد رضا بنایی، محمد علی رفیعیان، رشید کاکاوند، غلامحسین اسماعیل زاده ها، حمید قنبری، فرید خردمند، بهزاد رضوی نیا، پرویز خسرو بیگ، پژهام اخواص، سعید رودباری، بهنام سامانی، سعید حسین پور، رضا سامانی، همایون شجریان، بهرام شمس، کامران یعقوبی، آرش فرهنگفر، گوهرناز مسائلی، آساره شکارچی، مریم ملا، احمد مستنبط، حامد موسوی، سحاب تربتی، حامد زند، مهرداد اعرابی، فرهاد صفری، کامران منتظری، پیمان ناصح پور، سیامک چوپان، آرش اسلامی، مینوس صداقت کیش، علی مسعودی، کوشان یغمایی و ... که البته برخی از ایشان صرفاً در حوزه آموزش فعال شده اند و برخی دیگر اجراهای متعددی را به صورت زنده و ضبطی در کارنامه خود دارند. ( پایان قسمت اول)

ساز شناسی ساز تنبک (قسمت اول)

پیشینه و معرفی (با کسب اجازه از دوست عزیز کاظم کمالی)

ساختمان ساز

نوازندگان و شیوه های نوازندگی

مطالب مشابه :

نگاه جامعه شناسی به نوازندگی ساز تنبک و مشکلات نوازندگی ساز تنبک

چند ساز کوبه ای ابداعی

ساز شناسی ساز تنبک (قسمت اول)

تاريخچه تنبك

کمانچه

خريد اينترنتي : آموزش جامع تصویری تمبک توسط استاد حامی کیوان / اورجینال

بی غبار عادت کاری از اردشیر کامکار

آموزش جامع تنبک نوازی ( تصویری ) توسط استاد حامی کیوان