✿ عنوان √ نقش بادگیر در معماری اسلامی

//www.bargozideha.com/static/portal/81/817632-528618.jpg

نامهای باستانی وگوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود،خویش خوان ،خیشور، ماسوره و هواکپ بر می آید که پدیده ای بس کهن است.

هنگامی که درمنطقه باد مطلوب،باد غالب است از بادگیرهای بلند و 4 طرفه استفاده میشود.وقتی بادهای پرگردوخاک کویری را شاهد هستیم بادگیر خوب کار نمی کند و در عوض مکشهایی که به جای بادگیر پیش بینی شده هوای سردابها را خنک می کند . ¨ جریان هوا در خانه بدین صورت است که دهانه سرداب زیر ایوان ساخته می شود و مختصر جریان هوا در حیاط از راه دهانه سرداب به سرداب،و به وسیله دو یا یک مکش به بالا کشیده میشود. ¨ بادگیر در خانه معمولا در محلی قرار میگیرد که با توجه به وسعت خانه و تعداد ان ،قسمت تابستان نشین را خنک کند. اتاقی را که بیشتر در تابستان مورد استفاده قرار میگرفته را بادگیر میگذاشتند. ¨ یک حالت قرار گرفتن بادگیر درست در محور اتاق پنج دری وسط یا در دو طرف ان و یا در محور تالار بوده که معمولا به سرداب زیر نیز راه داشته است. ¨ در شهرهایی که باد مطلوب جهت مشخصی دارد به بادگیر یک طرفه برخورد می کنیم ،در این گونه مناطق بیشتر ایوانها و بادگیرها به علت باد مطلوب ساخته شده و شهر جهت محسوسی به خود میگیرد. در برابر بادهای طوفانی که بر پشت بادگیرها می وزد، این بادگیرها کار مکش را انجام داده و هوای داخل را بیرون میکشند.

حركت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما، رطوبت وانتقال ذرات معلق است. این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد .
جا به جایی هوا در بالا بردن سطح كارآیی ذهنی و فیزیكی افراد و كاهش میزان ابتلا به بیماری‌ها بسیار موثر است. همچنین می‌تواند عاملی در كاهش مصرف سوخت‌های فسیلی باشد. اهمیت باد در طرح و ساخت محیط مسكونی از دیرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از میلاد و ویترویرس معمار روسی یك قرن قبل از میلاد از روش استفاده باد در معماری و شهرسازی صحبت می‌كنند .

در كشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان‌ها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی ساخته می‌شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور كلی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است .
بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان بادگیر است. بادیگرهایی با اشكال مختلف در بسیاری از شهرهای مركزی و جنوبی ایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند. از نام‌های باستانی و گوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود، خیش‌خان، خیشور، ماسوره و هواكپ‌ برمی‌آید كه پدیده‌ای بس كهن است . باد پس از برخورد با سطوح فوقانی به دالان‌هایی هدایت می‌شود كه با سطح آب داخل حوض‌خانه برخورد كرده (مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی اتاق را خنك می‌كند و در مناطق مرطوب باد فقط از كانال‌های خشك عبور می‌كند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می‌كند .

انواع بادگیر
بادگیرها از لحاظ شكل بیرونی چند دسته هستند. ساده‌ترین نوع بادگیر یك جناحی است و بسیار كوچك و محقر بر فراز محفظه‌ای، مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می‌شود در این روش برای پرهیز از گزند گردبادها و طوفان‌های سنگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنك و نسیم‌هایمطبوع می‌سازند و جبهه‌های دیگر آن را می‌بندند. در برخی موارد بادگیرهای یك طرفه را پشت بهبادهای شدید و آزاردهنده می‌سازند و در واقع این بادگیر عملكرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می‌دهد . ابعاد آن نسبت به سایر انواع كوچك‌تر و شكل آن اولیه‌تر است. این مسیر مورب (كه در بالای بام دیده می‌شود) پس از اتصال به كانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یك ضلع اتاق قرار می‌گیرد و تهویه را انجام می‌دهد . این نمونه بیشتر در منطقه سیستان و قسمتی از شهرستان بم دیده می‌شود .
نوع دوم، نوع دو طرفه كه دارای دو وجه روبه‌روی یكدیگر و با پنجره‌های بلند و باریك بدون حفاظ ساخته می‌شود و در قسمت داخلی ساختمان به شكل یك یا دو حفره در طاقچه دیده می‌شود. این نمونه در سیرجان و به ندرت در كرمان دیده می‌شود . بادگیر نوع سوم سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل ( اشكم دریده ) . در این نمونه می‌توان به تفكیك از یك یا دو یا سه جبهه استفاده كرد . البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است .

نوع چهارم، بادگیرهای چهار طرفه است كه به شكل كامل و مفصل‌تر از انواع دیگر ساخته شده‌اند ومعمولا داخل كانال‌های آن با تیغه‌هایی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می‌شوند. در بعضی از نمونه‌ها در زیر كانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می‌ساخته‌اند كه هوای خشك ودارای گرد و غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنك و گرد و غبار آن جدا و هوای اتاق ( حوضخانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می‌شده است. در مناطقی كه امكان ایجاد حوضخانه در طبقه همكف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می‌كرده‌اند و امتداد كانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می‌یافته است. این فضاها (سرداب‌ها) محل تجمع اهالی خانهدر بعد از ظهرهای تابستان بوده است. این نمونه در یزد، كرمان و بوشهر و… دیده می‌شود . در شهرستان یزد و برخی قسمت‌های مركزی ایران بادگیرهای چند وجهی (معمولا هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است كه نوع پنجم بادگیرها را تشكیل می‌دهد .
علت ساخت این گونه بادگیرها وجود بادهای مطلوبی است كه از هر طرف وزش داشته و تیغه‌های كانال می‌تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسیر هدایت كند . بادگیر چپقی نوع ششم بادگیرهاست كه به جای فضای مكعبی شكل خارجی، سازنده از ایجاد چند
لوله خم‌دار (زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده كرده است، اما كانال‌ها و قسمت‌های داخلی مانند نمونه‌های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است .
نماسازی بادگیرها خود از ویژگی‌های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله‌ آجركاری و یا گچ‌بری ساخته می‌شود. در این جا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشكوبه و بادگیر حفره‌ای نیز نام برد. در شیراز نیز بادگیرهایی كم و بیش دیده می‌شود كه به عنوان نمونه می‌توان از بادگیر ارگ و آب انبار كریم‌خان زند یاد كرد

با ورود معماری مدرن و به ویژه استفاده از تاسیسات مكانیكی به تدریج نقش اقلیم در ساختمان‌ها كم‌رنگ شد اما از نیمه دوم قرن گذشته كه اقلیم و حفظ محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده از فناوری همگون با محیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژی‌های پاك مانند انرژی خورشید، باد و آب اهمیت بسیاری یافتند. در زمینه معماری نیز از این زمان توجه به محیط زیست و تلاش برای طراحی ساختمان‌های اقلیمی و معماری همساز با اقلیم آغاز شد . امروزه می‌توان از بادگیر به عنوان مكمل سیستم تهویه و برودت ساختمان استفاده كرد. به وسیلهبادگیر می‌توان در مواقعی از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تامین كرد و تنها زمانی كه باد دیگر نتواند پاسخگوی نیاز ساكنان باشد باید از تاسیسات مكانیكی بهره گرفت .
حسن فتحی معمار مصری كه تلاش فوق‌العاده‌ای برای تلفیق معماری سنتی و تكنولوژی روز خود انجام داده است، از یك پمپ آب در داخل كانال بادگیر ساختمان‌هایش استفاده می‌كرد كه با ایجاد فواره‌ای در روزهایی كه هوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از میزان گرما و هم از میزان گرد و غبارمی‌كاست . علاوه بر موارد گفته شده، طرح‌های دیگری در سایر كشورها كه با تكیه به تهویه طبیعی طراحی
شده به عنوان مثال در مركز فروش بلوواتر انگلیس هوای تازه از طریق دنباله‌ای از بادگیرهای مخروطی با ارتفاع دو متر تامین می‌شود این بادگیرها روی بام سوار شده‌اند تا هوای خنك‌تری را بهپایین فرستاده و آن را در فضای داخی پخش كنند. آنها در فاصله 15 متری نسبت به هم و روی محور مركزی مجتمع قرار گرفته‌اند و پس از دریافت جریان هوای خارجی، هوای تازه را به داخل ساختمان می‌فرستند .
همچنین برج آرموری چین شامل مجموعه‌ای از بلوك‌های هم‌شكل سوار شده بر یكدیگر با كاربری اداری، خرده‌فروشی، هتل و مسكونی است. در فصل تابستان یك بادگیر هوای تازه را به سمت پایین دهلیز میانی سوق می‌دهد. سپس این هوا از جداره‌ها به سمت بیرون كشیده می‌شود . در فصل زمستان این بادگیر هوا را از بدنه ساختمان و مجرای جذب كننده‌های خورشیدی به سمت خود می‌كشد و از ساختمان خارج می‌كند . نمونه قابل ذكر دیگر لیستر انگلستان است میزان مصرف انرژی در ساختمان كوئینز دانشگاه مونتفورت، نصف انرژی مصرفی در یك ساختمان معمولی مشابه این بنا است كه در آن سیستم تهویه مطبوع استفاده شده است. بادگیرهای مرتفع جلو اغتشاش هوایی را گرفته و برای انتقال هوای داخل به خارج از بنا طراحی شده است .

معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاص داده اند با خشت یا آجر، تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می چینند تا به ارتفاع معینی برسد .
سپس بالای این تنوره ها چهار دیواره را در دو چوب به شکل ضربدری«×» می گذارند. به گونه ای که دو سمت هر چوب در دو زاویه ی مقطع قرار بگیرد و سپس دیوار های سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا می آورند .
سپس در قسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتیمتر، روی تنور را تا ا رتفاع معینی می چینند. ارتفاع این تیغه ها 40 سانتیمتر بلندتر از سایر دیوارها است این تیغه ها را « پایه» می نامند که نوعی باد شکن محسوب می شوند و از لحاظ معماری هم فوایدی دارد .
عرض بین دو تیغه را در اصطلاح « چشمه» می نامند. بین 40 تا 60 سانتیمتر است. تعداد چشمه های هر بادگیر بستگی به عرض اتاق دارد. به طوری که برای اتاق عرض بین سه و پنج وهفت متر به ترتیب پنج و هفت و یازده چشمه می گذارند. در این منطقه تعداد چشمه ها جف نیست. زیرا برای صاحب آن خوش یمن نیست به گفته خودشان آمد ندارد. عمق هر بادگیر یک تا دو و نیم متر است گاه برای استحکام بیشتر بادگیر به اندازه هر نیم متر چوبی در میان دیواره های بادگیر کار می گذارند .
بام بادگیر را به شکل خر پشته در می آورند تا در کشاندن هوای مطبوع یا در بیرون کردن هوای کرم و آلوده کمک کند. بعد روی پشت بام بادگیر را به قطر سه سانتیمتر با نیمچه کاه تخت می کنند سپس دو یا سه رگه آجر در لبه های بام آن کار می گذارند .

به طوری که چیدن آجرها به این ترتیب علاوه بر استحکام بادگیر به زیبایی ظاهری آن نیز می افزاید. گاهی اوقات کف پشت بام را کاه گل می کنند سپس یک ردیف آجر روی آن می چینند. فاصله بین آجرها را با گچ و خاک بند کشی. بعضی از افراد که امکان مالی بیشتری دارند روی دیواره چشمه هایی بادگیر را گچگیری می کنند . تعداد چشمه های هر بادگیر با بزرگی بادگیر ارتباط مستقیمی دارد. از طرفی تعداد چشمه های هر طرف بادگیر با شدت باد همان طرف ودر مجموع باد هوای هر منطقه ارتباط دارد .
در بعضی خانه ها گاهی برای فصل زمستان که احتیاج به بادگیر نیست چشمه های بادگیر را با آجر یا خشت تیغه می کنند، یا چنان چه در قسمت پایین بادگیر درچه هایی کار گذاشته شوندان را می بندند. این کا هر سال اواخر پاییز و در آستانه زمستان شکل می گیرد از آن جایی که در اتاقک زیر بادگیر در تابستان اهل خانه استراحت می کنند احتمال دارد پرندگان به ویژه کبوتران در چشمه های بادگیر آشیانه کنند و فضولات آنها به پایین بریزد. بنابراین برای جلوگیری از این کار چشمه های بادگیر را با توری سیمی یا نرده های چوبی می پوشانند .
انواع بادگیر بر سه نوع بادگیر اردکانی، بادگیر کرمانی و بادگیر یزدی است. که بادگیر اردکانی بیشتر در منطقه اردکان دیده می شود و جهت بادگیر رو به باد اصفهانی است. از سمت غرب و شرق و جنوب منفذ ندارد. بنای این نوع بادگیر به نسبت سایر انواع بادگیر تا حدی ساده و از لحاظ اقتصادی هم مقرون به صرفه است .

به همین لحاظ ممکن است که برای هر اتاقی یک بادگیر ساخته شود اما بادگیر کرمانی ساده و کوچک است و به خانه خانواده های متوسط رو به پایین اختصاص دارد. هر بنایی می تواند این بادگیرها را بسازد. مصالح اصلی آن بیشتر خشت و گل است. از آنجا که این نوع بادگیرها دوطرفه هستنند، بادگیر دوقلو نیز نامیده می شوند. بادگیرهای دو قلو را در مسیر بادهای شناخته شده می سازند. کار این نوع بادگیرها تا حدودی نسبت به بادگیر های اردکانی دقیقتر ایده آل تر است زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده طرف دیگر می شود .

بادگیر بیشتر آب انبارها را نیز به شکل بادگیر کرمانی درست می کنند تا از یک سمت آن هوای خوش و مطبوع به آب برسد و از طرف دیگرش هوای گرم به بیرون برود . بادگیر یزدی از سایر انواع بادگیرها بزرگتر است و چهار طرفه ساخته می شود به همین لحاظ این بادگیر را در بعضی جاها بادگیر «چهار طرفه» یا «چهار سو » می نامند البته ساختمان آن از لحاظ معماری از سایر انواع بادگیرها مشکل تر و پیچیده تر است. به همین دلیل می توان آن را نوع برجسته ای از پدیده های هنر معماری به حساب آورد. ارتفاع آن به طور معمولاٌ زیاد است و میزان ارتفاع بادگیر از پشت بام خانه و نوع چشمه های هر سمت بادگیر ارتباط مستقیم با اوضاع جوی منطقه دارد، این نوع بادگیر ویژه ثروتمند و گاهی نیز در خانه های افراد متوسط روستایی و شهری ساخته شده است .

✿ عنوان √ نقش بادگیر در معماری اسلامی

مطالب مشابه :

باد و پوشش گیاهی و جانوری استان کرمان

بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران

بیابان ها و کویرهای ایران و جهان

تندباد با سرعت بيش از 100 كيلومتر برساعت گرمي را در نورديد!

نگاهی به آب و هوای استان همدان

بیابانها وکویرهای ایران وجهان

✿ عنوان √ نقش بادگیر در معماری اسلامی