پیامدهای اقتصادی جنگ ایران و عراق

12.00

پیامدهای اقتصادی جنگ ایران و عراق

کامران مفید

چکیده: کتاب پیامدهای اقتصادی جنگ ایران و عراق از جمله کتبی است که در زمینه ایجاد جنگ منتشر شده و به نحو قابل توجه ای وجوه اقتصادی جنگ را تجزیه و تحلیل نموده است. این کتاب توسط کامران مفید نوشته شده و در سال 1990 میلادی در کشور انگلستان به چاپ رسیده است. کتاب در یازده فصل به رشته تحریر درآمده است. در فصل اول نویسنده به کلیاتی پیرامون علل اقتصادی شروع جنگ عراق علیه ایران اشاره نموده است. فصول دو و سه به تاثیرات جنگ بر اقتصاد دو کشور و نیز تولیدات نفتی، صادراتی، درآمدهای ارزی، تجارت خارجی غیردفاعی و عملکرد بخش کشاورزی از آغاز جنگ اختصاص یافته است، به همین دلیل در این فصلها اطلاعات مربوط به دورة قبل از جنگ (1980-1973) نیز مورد توجه و مقایسه قرار گرفته است. در فصل چهارم تا هفتم تاثیراتی که تجاوز عراق به ایران در زمینه الگوی هزینه های نظامی ، واردات تسلیحات، رشد نظامی گری ایجاد کرد، ارزیابی شده است و به دامنه این تاثیرات بر ارتش عراق نیز اشاره گردیده است. فصل هشتم کتاب حاضر به موضوع تجارت تسلیحات در سطح بین المللی که به نوعی به جنگ ایران و عراق مرتبط بوده، اختصاص یافته و در آن به نقش کشورهای مختلف در تسلیح دو کشور اشاره رفته است.

مقدمه

کتاب پیامدهای اقتصادی جنگ ایران و عراق از جمله کتبی است که در زمینه ایجاد جنگ منتشر شده و به نحو قابل توجه ای وجوه اقتصادی جنگ را تجزیه و تحلیل نموده است. این کتاب توسط کامران مفید نوشته شده و در سال 1990 میلادی در کشور انگلستان به چاپ رسیده است. کتاب در یازده فصل به رشته تحریر درآمده است. در فصل اول نویسنده به کلیاتی پیرامون علل اقتصادی شروع جنگ عراق علیه ایران اشاره نموده است. فصول دو و سه به تاثیرات جنگ بر اقتصاد دو کشور و نیز تولیدات نفتی، صادراتی، درآمدهای ارزی، تجارت خارجی غیردفاعی و عملکرد بخش کشاورزی از آغاز جنگ اختصاص یافته است، به همین دلیل در این فصلها اطلاعات مربوط به دورة قبل از جنگ (1980-1973) نیز مورد توجه و مقایسه قرار گرفته است. در فصل چهارم تا هفتم تاثیراتی که تجاوز عراق به ایران در زمینه الگوی هزینه های نظامی ، واردات تسلیحات، رشد نظامی گری ایجاد کرد، ارزیابی شده است و به دامنه این تاثیرات بر ارتش عراق نیز اشاره گردیده است. فصل هشتم کتاب حاضر به موضوع تجارت تسلیحات در سطح بین المللی که به نوعی به جنگ ایران و عراق مرتبط بوده، اختصاص یافته و در آن به نقش کشورهای مختلف در تسلیح دو کشور اشاره رفته است. در این فصل نویسنده با آمار و اطلاعات نشان می دهد که چگونه کشورهای مختلف، علی رغم تقید ظاهری به قوانین بین المللی از قواعد بازی در سطح بین الملل استفاده کرده و سلاحهای خود را در این جنگ به فروش رسانده اند. در ادامه بحث فروش تسلیحات به دو کشور، نویسنده تاثیر جنگ بر روند نظامی گری کشورهای منطقه را ارزیابی نموده و در این میان دو کشور عربستان و کویت را به عنوان شاخص انتخاب کرده است. افزایش سریع هزینه های نظامی و واردات تسلیحات کشورهای منطقه مجموعه مباحث فصل نهم را به خود اختصاص داده است. در فصل دهم نویسنده کوشش دارد تا جزئیات هزینه های اقتصادی جنگ و ارتباط آن با ارزش دلار را بررسی نماید. فصل پایانی کتاب نیز به جمع بندی و نتیجه گیری کلیه مباحث مطروحه در فصول قبل و پیشنهاداتی در ارتباط با بازسازی اقتصاد دو کشور اختصاص دارد. یکی از نکات برجسته کتاب، آمارها و جداول آن است که تجزیه و تحلیلهای آن را تقویت کرده است. البته شایان ذکر است که تحلیلها و بعضاً آمارهای ارائه شده در این کتاب بدون غرض نبوده و کتاب نیز همچون سایر کتب منتشر شده درباره جنگ برخی واقعیتهای تعیین کننده را نادیده گرفته است. به همین دلیل مرکز مطالعات با علم و توجه به این موضوع و تنها به دلیل تقویت آثار و منابع موجود در زمینه ادبیات جنگ اقدام به ترجمه و انتشار تدریجی این کتاب در نشریه تاریخ جنگ نموده است. بدیهی است در صورت امکان، اطلاعات تکمیلی به صورت پاورقی ذکر خواهد شد.

پیشگفتار

در ماه سپتامبر 1980 ارتش عراق به ایران تجاوز کرد، از آن زمان به این طرف جنگ و پیامدهایش بطور متناوب کانون توجهات جهانی بوده است. در این بین بسیاری از مقالات و کتب تحریر شده است که عمدتاً جوانب تاریخی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و مذهبی یا فرهنگی این درگیری را در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی ، تجزیه و تحلیل نموده و ابعاد اقتصادی آن را به فراموشی سپرده اند.

در حالی که جنگ ایران و عراق بر حسب مقیاس انهدام و پیامد اثرات اقتصادی آن، بعنوان یکی از مخرب ترین مناقشات پس از جنگ دوم جهانی دسته بندی می شود و هنوز به اندازه کافی توجه و ذهن کارشناسان اقتصادی را به خود جلب نکرده است و تجزیه و تحلیل پیامدهای اقتصادی آن نیز انعکاس ناچیزی یافته است. به علاوه در اینجا باید تاکید شود که عوامل اقتصادی بطور کلی در جنگ و بویژه در جنگ ایران و عراق در درجه اول اهمیت قرار دارد.

در میان مهمترین عوامل اقتصادی که می توان ذکر کرد ذخایر نفتی اثبات شده کشورهای خلیج فارس است که بالاترین میزان در جهان می باشد. ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی، و امارات متحده عربی و قطر مجموعاً 6/59 درصد ذخائر نفتی اثبات شده جهان را به خود اختصاص داده اند، این کشورها همچنین 25 درصد ذخائر گاز طبیعی اثبات شده جهان را که بالاترین میزان در جهان غیرکمونیست می باشند دارا هستند. (جهت اطلاع بیشتر جداول 1 و 2 را ملاحظه نمایید)

به علاوه از زمان اکتشاف نفت، وابستگی دنیای خارج به واردات نفت از خلیج بطور فزاینده ای رشد سریع داشته است، برای مثال واردات نفت امریکای شمالی از 4/6 درصد در سال 1950 به 7/36 درصد در سال 1986 افزایش داشته است که عمده واردات عمده آن از کشورهای خلیج می باشد. (جهت اطلاع بیشتر جداول 3 و 4 را ملاحظه نمایید)

همچنین باید ذکر شود که نسبت ذخائر نفتی به تولید (R/ P) (2)در اغلب تولید کنندگان نفت غیر خلیج سریعاً کاهش یافته است، برای مثال ، نسبت ذخائر به تولید (R/P) ایالات متحده امریکا بطور قابل ملاحظه ای از 1/11 در سال 1970 به 5/9 در سال 1980 و 7/8 در سال 1985 و 6/7 در سال 1986 کاهش داشته است که بدون شک در وابستگی نفت خام امریکا در آینده ای نه چندان دور تاثیر خواهد داشت.

در واقع گزارشی که در ارتباط با امنیت نفت در امریکا توسط وزارت انرژی ایالات متحده برای رئیس جمهور ریگان تهیه شده حاکی از آنست که تا سال 1995 امریکا بیش از 60 درصد نیازهای نفتی اش را وارد خواهد کرد ، این گزارش همچنین ذکر می کند که حداقل نیمی از واردات نفتی کشورهای غیرکمونیست از خلیج فارس خواهد بود. (31 اکتبر 1987 : نشریه مید)(3)

در بررسی اهمیت اقتصادی جهان، خلیج فارس در درجه اول اهمیت قرار دارد و غفلت نسبت به پیامدهای اقتصادی این جنگ حکایت از فراموشی این مهم است. بطور کلی عمده ترین پیامدهای اقتصادی جنگ عبارتند از:

1-نابودی ثروت و خسارات زیاد به سرمایه های انسانی و مادی که منجر به کاهش تولید و وارد آمدن زیان به درآمدهای ارزی شده است.

2-فدا شدن پتانسیل تولید و تبدیل نمودن نیروی کار اقتصاد زمان صلح به نظامی گری و اقتصاد جنگی.

3-عدم تخصیص منابع به منظور استفاده های کارآمد و در نتیجه افزایش هزینه ها و کاهش تولیدات.

4-فرار مغزها و خروج سرمایه های انسانی که منجر به کمتر شدن نیروی کار ماهر و نیمه ماهر گردید.

5-کاهش کیفی سرمایه های انسانی که در نتیجة فراخوانی بی سابقه دانش آموزان مدارس و دانشجویان دانشگاهها جهت خدمت در ارگانهای نظامی بوجود آمد و نیز فرار تحصیلکرده ها و متخصصین را به کشورهای غربی در پی داشت.

6-افزایش تورم داخلی، رشد واردات گرانتر، افزایش تجارت بازار سیاه و ـ افزون شدن فعالیت های تجاری (یعنی واردات و توزیع آن) در مصرف تولید داخلی.

7-فلج شدن بخش کشاورزی که به کاهش شدید تولید منجر شد، و در نتیجه وابستگی شدید به دنیای خارج را در پی داشت و واردات غذایی افزایش یافت.

8-افزایش عظیم هزینه های نظامی منجر به افزایش بار سنگین دفاعی گردید.

9-افزایش گسترده واردات نظامی منجر به افزایش بار سنگین واردات تسلیحات گردید که تاثیر بسیار منفی در اقتصاد بطور کلی داشته است.

10-ناتوانی در متنوع ساختن صادرات و تمایل روزافزون به وابستگی بیشتر به بخش نفت که به نیاز شدیدتر به درآمدهای ارزی منجر شد.

11-در مورد عراق از دست دادن 35 میلیارد دلار ذخائر ارزی اش (در شروع جنگ) و ببار آوردن بدهیهای سنگین بین المللی.

در قسمتهای بعدی این کتاب، پیامدهای اقتصادی جنگ ایران و عراق مورد بررسی قرار گرفته و تلاش می شود مواردی از نکات فوق برای سایرین مشخص گردد.

سوابق و زمینه های جنگ

در این قسمت بررسی اینکه چرا ملتها به جنگ روی می آورند مورد نظر نیست، بلکه نکته قابل توجه شناخت بعضی از سوابق و زمینه ها و نیز از علل آشکار جنگ ایران و عراق است. در اواسط دهه 1970 ایران قدرت مسلم و بلامنازعه منطقه شده بود و به همین دلیل در سال 1975 عراق رسماً قرارداد الجزایر را امضاء کرد و برتری نظامی ایران را پذیرفت که شرایط زیر مورد قبول طرفین واقع گردید:

1- علامت گذاری خطوط مرزی براساس پروتکل قسطنطنیه و پیمان وربال 1914.

2-قرارداد جهت علامت گذاری گذرگاه آبی شط العرب (اروند رود) براساس خط القعر(4) رودخانه اروند.

3-توافق جهت بازگرداندن امنیت و اطمینان طرفین در امتداد مرزهای مشترکشان و اعمال «کنترل مؤثر و دقیق» به منظور پایان بخشیدن نهائی به کلیه اقدامات نفوذی و خرابکارانه از سوی یک دیگر.

4-متعهد شدن طرفین در احترام به اصول تواقف شده سال 1975 اوپک (سازمان کشورهای صادر کننده نفت) و پیوستن به اصول غیرقابل تقسیم توافق جامع و کامل بصورتی که نقض آن از سوی هر طرف بعنوان تخلف از روح قرار داد الجزایر محسوب گردد.

با توجه به موارد فوق همانطور که Karsh(5) در سال 1987 ذکر کرده است نسبت به اجرای این توافقات اندکی شک وجود داشت بصورتی که یک طرف متخاصم جهت این توافق بیشترین امتیاز را داده است (عراق حاکمیت ایران را بر روی گذرگاه آبی شط العرب مورد تایید قرار داده) و ایران عملاً هیچ امتیازی به عراق نداده است ، شکی وجود نداشت که امضای این قرارداد یک تجربه تلخ و تحقیر آمیز برای صدام حسین بود.

بهرحال این قرارداد منجر به دوره آرامش ایران(6) (طی سالهای ) 9-1975 گردید و عصر جدیدی در روابط ایران و عراق گشوده شد. ترتیبات وضع کنونی براساس قرارداد قبلی سال 1937 بود که با قرارداد 1975 روابط مبتنی بر حاکمیت و تسلط بلامنازعه ایران در خلیج فارس جایگزین آن شد. با توجه به این موقعیت ، ایران تحت حکومت شاه، بسیار پرخاشگرانه تر از گذشته شده و به استراتژی توسعه فشار بزرگ(7) در بخش غیرنظامی و نظامی روی آورد.

از طرف دیگر به نظر می رسید عراق بیشتر توجهش به دورن معطوف شده و نگاهش را به زیربنای حکومتی خود متمرکز ساخته بود رژیم این کشور سیستم دفاعی خود را که در اثر درگیری با کردهائی که قبل از امضای قرارداد 1975 الجزایر از سوی ایران حمایت می شدند به مخاطره افتاده بود، بهبود بخشید، بعلاوه باید ذکر شود که عراق در طی این دوره استراتژی توسعه نه چندان بزرگ(8) را تصویب کرد که در پایان ثابت گردید سیاست عاقلانه و بسیار خوبی بوده است.

ریشه های جنگ

بسیاری از تئوریها و نقطه نظرهایی که جهت تشریح جنگ ایران و عراق و علل آغاز آن ارایه شده اند به اختلافات مذهبی قرون گذشته (سنی و شیعه)، درگیری های نژادی (عرب ، فارس) ، مناقشات میان دو ملت و دشمنی شخصی میان رئیس جمهور عراق صدام حسین و آیت الله خمینی اشاره دارند. یکی از آخرین الگوهایی هایی که اخیراً انتشار یافته است نگرش خود را بر اساس تئوری «طرح بزرگ»(9) عرضه کرده است که مشخص کننده جاه طلبی های شخص رهبری عراق، بعنوان عامل اصلی جنگ می باشد. دامنه این توسعه طلبی اشغال خاک ایران جهت سرنگون ساختن رژیم انقلابی نوپای ایران و از بین بردن تهدید گسترده بنیادگرایی اسلامی بوده است. در این صورت عراق بعنوان قدرت برتر اعراب و کشورهای خلیج فارس مطرح شده و با قدرت، نهضت عدم تعهد را رهبری خواهد کرد. (جهت اطلاع بیشتر می توان به اثر کردزمن چاپ 1084 و اثر استندن مایر چاپ 1983(10) مراجعه نمایید)

بررسی دیگری که تحلیل فوق را رد می نماید، این نقطه نظر را مطرح می سازد که تجاوز عراق به ایران ناشی از طرح بزرگ و از قبل پیش بینی شده نیست و تنها یک اقدام باز دارنده جهت رفع تهدید ایران علیه موجودیت رژیم بعث است. (Karsh چاپ 1988)(11) به هر حال تا آنجا که به مؤلف مربوط می شود مایلم بگویم که حقایقی در مجموع تئوریهای فوق نهفته است و مجموعه آنها می تواند توضیح «مناسبی» جهت علل اصلی شروع جنگ ایران و عراق محسوب شود. با وجود این باید ذکر شود در زمانیکه رژیم شاه سقوط کرد و حکومتی کاملاً متفاوت و تندرو جایگزین آن شد جنگ میان دور کشور اجتناب ناپذیر بود، ایران در حال حاضر دارای حکومت مذهبی، الهی و سنت گرا است در حالیکه عراق دارای حکومت غیرمذهبی، غیرالهی و نوگرا می باشد دو کشور در زمان شروع جنگ بدون تردید دارای اهداف و دیگاههای متفاوتی بودند و از نظر داخلی، منطقه ای و بین المللی دیدگاهی متضاد با دورة گذشته داشتند که قابل انطباق بر یکدیگر نبود نکات فوق در کنار خلا سقوط شاه، شرایط «انفجار آمیزی» را بوجود آورده بود که در 22 سپتامبر 1980 این انفجار رخ داد، برای توضیح دلائل این «انفجار» زودرس لازم است موضوع توازن نظامی و اقتصادی قبل از جنگ دو کشور توضیح داده شود.

توازن نظامی در آستانه جنگ

اگر به شرایط آغازین جنگ ایران و عراق از نقطه نظر صرفاً نظامی دقت کنیم، می توان گفت که زمانبندی تجاوز عراق می توانست بهتر انتخاب شود در زمان سقوط شاه اوضاع نیروهای نظامی ایران کاملاً بهم ریخته بود و ارتش بعنوان ابزار سرکوب شاه جدی ترین پتانسیل منبع ضدانقلاب مطرح بود، بنابراین رژیم انقلابی نوپا، سریعاً توان نیروهای نظامی را حتی بیشتر از تصفیه های سیستماتیک کاهش داد.

گفته می شود که در زمان شروع جنگ در حدود 85 افسر عالیرتبه اعدام شده و بیش از صدها نفر (از جمله کلیه سرلشکرها و اغلب سرتیپ ها) بازداشت شدند و یا بالاجبار بازنشسته گردیدند، در مجموع تا زمان جنگ 12.000 افسر عالیرتبه تصیفه گردیده که ده هزار نفر از اینها از ارتش بودند (اثر هیکمن چاپ 1982).(12) بعلاوه عدم توانایی نیروهای نظامی در بکارگیری سربازان جدید و نیز ترک خدمت تعداد زیادی از آنها در مراحل اولیه انقلاب تاثیر بسیاری در ارتش بر جای گذاشته بود. تصفیه ها و پیامدهای آن و نیز اقدامات رژیم انقلابی جهت تشکیل سپاه پاسداران باعث گردید که در زمان تجاوز عراق به ایران این کشور دارای ستاد مشترک، جهت هماهنگی استراتژی جنگ از طریق یک سیستم متمرکز فرماندهی و کنترل نباشد (Karsh 1987). همچنین اظهار شده است که مستشاران امریکایی در هنگام عزیمتشان از ایران اطلاعات سیستم کامپیوتری کنترل اقلام و لوازم یدکی تجهیزات نظامی را از بین بردند و برای پرسنل نظامی ایران تشخیص محل اقلام لوازم یدکی و انبارهای آنها را غیرممکن ساختند (اثر Karsh چاپ 1987). در آستانه جنگ اکثر نیروهای نظامی ایران آشفته و در حالت تحقیرآمیزی بسر می بردند، ولی نیروهای عراقی در وضعیت مناسب و آماده ای بودند. قدرت ارتش در زمان شاه که موجب رسوایی نیروهای عراقی شده بود و با تحت فشار قرار دادن، عراق را مجبور ساخته بود به خواسته های شاه در الجزایر تن دهد، اکنون کاسته شده بود.(13)

در سپتامبر 1980 عراق خود را برای اولین بار در موقعیتی می دید که توازن قدرت به نفعش ورق خورده بود (اثر Karsh چاپ 1987) . بنابراین بنظر می رسید صدام با محاسبة آنچه که در ایران رخ می داد به نیروهایش دستور داد که به خاک دشمن قدیمی خود تجاوز نمایند.

توازن اقتصادی در آستانه جنگ (با توجه ویژه به نفت و درآمدهای نفتی)

در حدود دو سال قبل از جنگ، اقتصاد ایران بهم ریخته بود، همانطور که انقلاب شکل می گرفت اعتصابات و شورش ها ادامه داشت و تا پایان سال 1987 اقتصاد ایران به سوی توقف کامل سوق می یافت. در دسامبر 1987 صادرات نفت کاملاً متوقف شد و در مارس 1979 صادرات نفت تحت حکومت رژیم جدید انقلابی در سطحی پایین تر از قبل از انقلاب از سرگرفته شد، تولید نفت در آوریل و ژوئن 1979، 9/3 میلیون بشکه در روز بود که در مقایسه با نه ماه سال 1978 در سال 1977 که 7/5 میلیون بشکه در روز بود کاهش چشمگیری یافته بود. آمار مربوط به صادرات نفت طی همان دوره 5/3 میلیون بشکه در روز و نیز 5 میلیون بشکه در روز بوده است. (جهت اطلاع بیشتر از این آمارها می توانید به نشریه اکونومیست پترولیوم سال 1981 مراجعه کنید.) این آمار نشان می داد که در دوران پس از پیروزی انقلاب حتی کمترین میزان تولید نیز حفظ نمی شد برای مثال در ماههای قبل از جنگ یعنی ماههای ژوئن و آگوست 1980 متوسط تولید 4/1 میلیون بشکه در روز بود در حالیکه صادرات نفت به حدود 1 میلیون بشکه در روز در مقایسه با 4/2 میلیون بشکه در روز در سال 1979 کاهش یافته بود.

افزایش شدید قیمت های نفت در قبل از انقلاب تقریباً کاهش صادرات نفت ایران را جبران می کرد، به همین دلیل درآمدهای نفتی ایران بطور قابل ملاحظه ای کاهش نیافت، با وجود این کاهش سریع تولید نفت و صادرات آن، درآمدهای نفتی ایران را به 2/19 میلیارد در سال 1979 که در مقایسه با سالهای 1977 که 6/23 میلیارد دلار و در سال 1978 که 7/21 میلیارد دلار بود، کاهش داد.

اوضاع عراق در مقایسه با ایران تفاوت کلی داشت، اقتصاد عراق در طی اواخر دهه 1970 توسعه یافته بود و تولید نفت از 2 میلیون بشکه در روز در سال 1973 به 7/2 میلیون بشکه در روز در سال 1978 افزایش یافته بود که 30 درصد رشد را نشان می داد. این میزان در سال 1979 به 5/3 میلیون بشکه در روز رسید. درآمدهای نفتی این کشور نیز بطور چشمگیری افزایش یافت و از 8/1 میلیارد دلار در سال 1973 به 8/10 میلیارد دلار در سال 1978 رسید. در نه ماه اول سال 1980، درآمدهای نفتی عراق 2/97 درصد افزایش داشت و به 3/21 میلیارد دلار رسید در نه ماه اول سال 1980 نیز درآمدهای صادرات نفتی این کشوربه 4/22 میلیارد دلار یا در حدود 8/29 میلیارد دلار در طول این سال رسید. (البته در این زمان جنگ شروع نشده بود و در باقیمانده سال پس از شروع جنگ در 22 سپتامبر 1980 فرض بر این است که این نرخ ثابت تولید و صادرات ، حفظ شده باشد)

در کل تا آنجایی که به اقتصاد مربوط می شود ایران با کاهش تولید صادرات نفت و درآمدهای آن وضعیت آشفته ای داشت در حالیکه عراق در وضعیت مناسبی قرار گرفته بود و از رشد اقتصادی و ساختار زیربنای اقتصادی مناسبی برخوردار بود. افزایش سریع و بی نظیر در تولید و صادرات نفت و درآمدهای آن، از ویژگیهای اقتصادی عراق در این دوره است. (وجه تمایز میان دو کشور در زمینه صادرات نفت در قبل و شروع تجاوز در نمودار ذیل مشخص شده است.)

مطالب مذکوب چشم انداز دقیقی از جنبه های اقتصادی و نظامی دو کشور در آستانه جنگ را نشان می دهد. همانطور که ملاحظه می شود از نقطه نظر صرفاً نظامی و اقتصادی، عراق برای اولین باز خود را در موقعیتی می یافت که بتواند ضربه نهائی و سرنوشت ساز را به ایران وارد سازد.

جدول 1: ذخائر نفتیاثبات شده، 1 ژانویه 1987: جهان و مناطق عمدهبرگزیده (برحسب میلیون تن)

سهم کل جهان درصد

کل جهان 96076 0/100

امریکا 3351 5/3

اتحاد جماهیر شوروی 8049 4/8

بریتانیا 1330 4/1

نروژ 1432 5/1

ایران 6658 9/6

عراق 6426 7/6

کویت 12895 4/13

عربستان سعودی 23396 4/24

امارات متحده عربی 4508 0/5

قطر 430 0/5

جدول 2: ذخایر گازاثبات شده، 1 ژانویه 1987، جهان و مناطق عمدهبرگزیده (تریلیون متر مکعب)

سهم کل جهان درصد

کل جهان 102739 0/100

امریکا 5250 1/5

کانادا 2820 7/2

نروژ 2922 8/2

هلند 1993 9/1

بریتانیا 946 9/0

اتحاد شوروی 43900 7/42

ایران 12743 4/12

عراق 793 8/0

کویت 1166 1/1

عربستان سعودی 3686 6/3

امارات متحده عربی 2963 9/2

قطر 4304 2/4

جدول 3: تولید ومصرف نفت جهان توسط مناطق عمده: 86 - 1950 (سال هایبرگزیده) (میلیون بشکه در روز)

تولید مصرف

ا 1950 1973 1978 1983 1986 1950 1973 1978 1983 1986

امریکای شمالی 2/6 6/13 3/13 7/11 12 6/6 6/19 4/21 6/15 4/16

اروپای غربی 1/0 5/0 8/1 4/3 4 3/1 2/15 3/14 5/11 7/11

ژاپن ــ ــ ــ ــ ــ 1 5/5 4/5 2/4 1/4

خاورمیانه 8/1 21 3/21 1/12 13 2 3/1 9/1 3/2 2/2

جدول 4 - دریافتکنندگان عمده نفت خلیج فارس طی سال های 6 - 1984 (هزارتن)

واردات کلی نفت از خلیج برحسب درصد از ایران از عراق

1984 1985 1986 1984 1985 1986 1984 1985 1986 1984 1985 1986

امریکا 170847 160699 206148 14 7 19 507 1356 800 611 2266 2945

(22396) (12045) (39564)

آلمان غربی 66934 64194 66569 17 11 15 2422 2667 2037 1988 330 733

(11071) (6768) (10112)

فرانسه 69946 68657 65998 31 31 39 2399 4076 2924 3126 6430 4835

(21532) (21048) (25662)

ایتالیا 66358 63434 71908 38 31 44 9306 7254 6740 3554 4669 4019

(25246) (19357) (31475)

هلند 13950 37791 45098 33 34 44 8450 4438 3326 1038 1290 3019

(14681) (12976) (20121)

ژاپن 183065 168825 164987 64 61 61 12879 12294 11050 712 3504 7962

(106946) (103811) (99603)

ادامه جدول 4:

از کویت از قطر از امارات متحده عربی از عربستان سعودی

1984 1985 1986 1984 1985 1986 1984 1985 1986 1984 1985 1986

امریکا 1213 1823 1400 204 ـــ 520 4419 1680 1817 15442 6561 31082

آلمان غربی 258 136 7 737 496 ـــ 1118 262 81 4548 2877 7254

فرانسه 128 551 489 2174 1645 1287 4195 2369 1526 8510 5967 14651

ایتالیا 117 1472 3143 859 320 300 2457 870 2323 8953 4772 14950

هلند 2998 2899 3588 769 356 323 78 812 110 1358 3181 9805

ژاپن 6925 7764 10307 10652 9601 7872 27549 35543 35284 55529 35105 27128

آمار داخل پرانتزها نشاندهنده کل واردات نفتی از خلیج فارس می باشد ، مآخذ نشریه آماری سال 1986

منابع : مفید 1987: 1-150 ، جدول 3-4 و statistiqes 86-1974،

اداره امور بین المللی و اقتصادی سازمان ملل (83-1979) Yearbook

آمار انرژی جهان، (1986)BP؛ شماره 1، 1986 و 86-1974 OECD.

پاورقی ها

(1) کامران مفید دانشیار علوم اقتصادی در پلی تکنیک گاونتری استرالیا و مؤلف کتاب برنامه ریزی توسعه در ایران از زمان سلطنت تا جمهوری اسلامی نیز می باشد.

(2) (R/P) ذخیره / تولید نفت

(3) Middle East Econmist Digest (MEED) **

(4) Thalweg *

(5) Karsh , E.(1987).The Iran Iraq War:a Military analysis. *

(6) Pax Iran **

(7) Big Push ***

(8) Less big *

(9) grand – design **

(10) Cordestnan,A. (1984) the Gulf and the search for sttategic stabilitiy. ***

Staudenmaier. W . D – (1983), the Iran – Itaq war,

(11) Karsh , E. (1988), the Iran Iraq war tivisited , Interational Affairs ****

Hickman , W.F.(1982) ,the Iranian , Army , washington,D.C: Brookings Instition (12)

(13) نویسنده بی خبر از عامل اصلی امضاء قرارداد 1975 (وابستگی شدید ایران به غرب بویژه آمریکا) ارتش شاه را به عنوان عامل اصلی امضاء این قرارداد معرفی می کند، در حالی که حتی فرماندهان و کارشناسان نظامی شاه نیز ارتش آن را پوشالی و ضعیف توصیف می کنند. در این زمینه کتب بسیار زیادی توسط فرماندهان ارتش و صاحب نظران سیاسی ـ نظامی غرب منتشر شده است. به عنوان نمونه می توان به کتاب خاطرات ارتشبد قره باغی، خاطرات ارتشبد فردوست، تاریخ شفاهی انقلاب ایران و کتاب دیکتاتوری و توسعه مراجعه نمود.

از مجموعه مقالات تاریخی - اقتصادی

فصلنامه تاریخ جنگ - شماره 10

پیامدهای اقتصادی جنگ ایران و عراق

مطالب مشابه :

شهید مهدی باکری قسمت دوم

پیامدهای اقتصادی جنگ ایران و عراق

شهید مصطفی چمران قسمت دوم

نگاهی به آغاز جنگ هشت ساله 7

مقایسه جنگ ایران و عراق و جنگ نرم امروز

جنگ ایران و عراق

نگاهی به آغاز جنگ هشت ساله 2

عملیات رجایی و باهنر

بررسی نقش روزنامه اطلاعات در تامین امنیت ملی در دوران جنگ ایران و عراق شماره 1

بررسی متغیرهای تاثیر متغیرهای منطقه ای و بین المللی در جنگ ایران و عراق