مدرسه چهارباغ عباسی اصفهان

مدرسه چهارباغ كه به نام مدرسه مادرشاه نیز نامیده مى‏شود، آخرین بناى تاریخى باشكوه عهد صفویه در اصفهان است كه براى تدریس و تعلیم طلاب علوم دینى در دوره شاه‏ سلطان حسین از سال 1116 تا 1126 هجرى ساخته شده است.
مدرسه چهارباغ از لحاظ كاشى‏كارى انواع مختلف این فن را در خود جاى داده و در حقیقت موزه كاشى‏كارى اصفهان مى‏باشد كاروان‏سراى مادرشاه كه مجلل ‏ترین اقامتگاه مسافرین سه قرن پیش بوده هم‏ اكنون تبدیل به مهمان‏سراى عباسى شده و از لحاظ سبك معمارى در بین هتل هاى دنیا در زمان حاضر بى‏نظیر و منحصر به فرد است.
مدرسه چهارباغ كه به نام مدرسه سلطانى و مدرسه مادر شاه نیز نامیده مى‏شود آخرین بناى تاریخى با شكوه عهد صفویه در اصفهان است كه براى تدریس و تعلیم طلاب علوم دینى و در دوره آخرین پادشاه صفویه شاه سلطانحسین از سال 1116 تا1126 هجرى ساخته شده و درختهاى چنار كهنسال و نهر آبى كه در آن جریان دارد بر زیبایى تزئینات نفیس كاشیكارى آن افزوده و بناى مزبور را بسیار فرحبخش و روحنواز نموده است.
گنبد مدرسه چهار باغ بعد از گنبد مسجد شیخ لطف الله قرار دارد ولى در مجلل آن كه با طلا و نقره تزیین شده از لحاظ زرگرى و طلاكارى و طراحى و قلمزنى در نظر استادان بزرگ امروز این فن شاهكارى از صنایع ظریفه است و نظیر ندارد. مدرسه چهارباغ از لحاظ كاشیكارى هم انواع مختلف این فن را مانند كاشیهاى هفت رنگ و معرق و گره سازى و پیلى و معقلى واجد است. محراب با شكوه و منبر یكپارچه مرمرى و حجره مخصوص شاه سلطانحسین كاشیكارى معرق اطراف گنبد و داخل مدرسه و درها و پنجره ‏هاى چوبى آلب برى شده از قسمت هاى بسیار جالب و تماشایى این بناى نفیس تاریخى است.

مدرسه چهارباغ یكی از مهمترین وزیباترین بناهای اواخر عصرصفوی ونگین آن آثار میباشد، كه درزمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی آخرین پادشاه صفوی ساخته شده است ساخت این بنا درسال 1116 هجری قمری وتا سال 1122 هجری قمری به طول انجامیده استمدرسه چهارباغ را میتوان شاهكار ونگین عصر صفوی نامید ،چرا كه به نوعی دایره المعارف ودربرگیرنده انواع سبك های معماری زمانه خود میباشد0 این بنا به مدرسه سلطانی، مدرسه مادرشاه، مدرسه چهارباغ، ومدرسه علمیه امام صادق(ع) نامیده شده كه درحال حاضر در بین اكثریت مردم به مدرسه چهارباغ مشهور است.
وجه تسمیه این بنا به مدرسه سلطانی بدین جهت است كه یك مدرسه شاهی بوده و خود شاه نیز دراین مدرسه دارای حجره ای بوده وپاره ای ازاوقات خود را در اینجا سپری می كرده.
مادرشاه : اولا فكر ساخت این بنا متعلق به مادر شاه بوده است، ثانیا بدین جهت كه مادر شاه سلطان حسین چند كاروانسرا وبازار را وقف این مدرسه كرده است.
چهارباغ : بدین جهت كه از نظر موقعیت جغرافیایی در خیابان چهارباغ واقع شده است.
امام صادق(ع) : بدین جهت كه حوزه علمیه بوده و بخش عمده ای از فقه ما شیعیان متعلق به این امام همام می باشد.
این بنا هم مدرسه علوم دینی بوده و هم مسجد. گنبد، مناره، گلدسته، محراب، منبر، شبستان، ایوانها همگی گواه بر مسجدیت این مكان بوده وحجرات اطراف ایوانهادر دو طبقه، كتابخانه، سالن مطالعه و... بیانگرمدرسه بودن این بنا می باشد.
ازقسمتهای دیدنی این بنای باشكوه می توان به درب طلاكاری ونقره پوش ، سنگابها ، ایوانها ، گنبد ، مناره ، گلدسته ، محراب ، منبرسنگی ، شبستان ، شاخص سنگی ، درختان چنار ، اتاق مخصوص شاه سلطان حسین صفوی وكاشیكاری بی نظیر آن اشاره نمود.

درب نقره پوش وطلاكاری شده
پس از ورود به مدرسه، اولین چیزی كه با جلوه گری منحصربه فرد خود دل هربینند ه ای را ربوده و او را به حیرت و تعجب وا می دارد ، درب اصلی مدرسه می باشدكه درصنعت خود بی نظیر است. این درب با شكوه كه از دو لنگه تشكیل شده از چوب چنار بوده وبا روكش نقره وطلا تزئین شده است.
سازنده این درب ارزشمند عبدالطیف تبریزی وخطاط آن محمد صالح اصفهانی می باشد. این درب مشهور به درب هفت هنر می باشد، چرا كه هفت هنربسیار ظریف وخیره كننده را در خود جای داده است. این هفت هنر عبارتند از:
1- زرگری 2- نقاشی 3- مطلا 4- منبت 5- منیله 6- قابلمه 7- قلمزنی
عمده ترین دلیل بی نظیری این درب نفیس نیز وجود همین هفت هنر است.
اشعاری كه برروی لنگه سمت راست نوشته شده ، درمدح شاه سلطان حسین صفوی بوده و اشعاری كه بر روی لنگه سمت چپ نوشته شده ، درشان ومنزلت علم وعلم آموزی می باشد . دروسط دو لنگه درب ، دو كوبه از جنس تمام نقره بوده كه در زمان مشروطیت به سرقت رفته است به همین منظور در زمان قاجاریه درب دیگری(چوبی قهوه ای رنگ) جهت حفاظت از درب اصلی به این ورودی اضافه شده است . در پشت درب نقاشی های زیبائی وجودداشته كه تا حدی از بین رفته است.

سنگاب
دروسط هشتی ورودی یك سنگاب بسیار نفیس وارزشمند وجود دارد كه در نوع خود كم نظیر است . دورتا دور این سنگاب توسط یكی از طلاب عصر صفوی به صلوات بر چهارده معصوم مزین شده است.
جنس این سنگاب از سنگ آذرین درونی می باشد كه در داخل این سنگ حفره های بسیارریزی وجود دارد كه هوا در داخل این حفره ها جریان دارد و موجب می شود كه آب داخل این سنگاب خنك نگه داشته شود. قابل ذكر است كه این سنگاب در همین محل ساخته شده است .

ایوان جنوبی
ایوان جنوبی به جهت استقبال قبله مهمترین ایوان مدرسه محسوب واز اهمیت ویژه ای برخوردار است به همین جهت محراب، منبر، شبستان، گنبد، مناره در این ایوان واقع شده اند همچنین اكثر كاشیكاری وطرح و نقش های گوناگون مدرسه متعلق به این ایوان می باشد.
محراب مدرسه یكی از ظریفترین وزیباترین نوع كاشی كاری معرق ومقرنس را در خود جای داده است وطرح موجود در این نقوش چهار علی بوده كه بیانگر شیعه بودن حكومت آن زمان واحترام ویژه آنها به اهل بیت(ع) حضرت علی(ع) می باشد.
در كنار محراب منبری از سنگ مرمر وجود دارد كه شاهكار معماری آن عصر محسوب می شود چرا كه سنگ این منبر به صورت یكپارچه ویكدست بوده وپلها وبدنه به یكدیگر متصل میباشد. این منبر دارای 12 پله بوده كه این نكته نیز دلالت براهمیت به اهل بیت عصمت وطهارت را می رساند.
گنبد این بنا دو پوسته می باشد(یك پوسته درونی ویك پوسته بیرونی) در بین این دو پوسته از تعدادی چوب بسیار ضخیم بصورت افقی وعمودی استفاده شده تا استحكام و مقاومت گنبد حفظ شود. دورگنبد چهار پنجره از جنس كاشی معرق وجود دارد كه جهت تامین نور ایوان وهمچنین تهـویه هـوا تعـبیه شده اند . ارتفاع بین نوك پوسته بیرونی گنبد تا كف ایوان 38 متر می باشد. فاصله دو پوست گنبد 8 متر می باشد.
علت دو پوسته بودن گنبد: استحكام وزیبائی است وجریان هوا و علت دو پوسته بودن پنجره ها نیامدن پرندگان به داخل می باشد.

شبستان
شبستان مسقف مدرسه چهارباغ درضلع شرقی ایوان جنوبی بنا شده وبوسیله درب منبت كاری نفیس با ایوان جنوبی ارتباط می یابد .
معنای اصطلاحی شبستان » بیت الشتاء« می باشد وبه جهت قطور بودن دیواره هاوكوتاه بودن سقف آن سرمابه این مكان كمتر نفوذ كرده ودر زمستانها به عنوان مسجد وكلاس درس مورد استفاده قرار می گرفته است .
این بنا دارای سه محراب می باشد ،دراطراف محراب ها آیاتی از قرآن كتابت شده است محراب اول و سوم مزین به آیه 143سوره بقره می باشد كه مربوط به تغییر قبله مسلمین می باشد ، محراب دوم نیز مزین به آیه 82از سوره اسرا(بنی اسرائیل )می باشد .
این شبستان دارای 12 تاقنما می باشد كه اگر شخصی در زیر كانون هركدام ازاین 12 تاق بر روی سنگی كه نسبت به سایر سنگهای اطراف خود بزرگتر است بایستد وصحبت كندصدای اوتغیرنموده واین تغیر صدا صرفا برای خود گوینده آشكار می شود .
نكته دوم: اینكه اگر دوفرد به یك اندازه معین از نقطه مركزی (سنگ وسط )فاصله بگیرند وقرینه یكدیگر بایستند ویكی از آن افراد شروع به صحبت نماید شخص مقابل صدای او را به صورت بم دریافت می نماید ولی خود گوینده متوجه این حالت نمی شود.
نكته سوم: اینكه اگر در حاشیه گوشه ستونها به شكل مورب (ضربدری) شخصی در یكی از حاشیه مقابل (ضربدری )گوش فرا می دهد متوجه صدا می شود.(حالت تلفنی )
نداشتن نور در شبستان :
در زمان صفویه وقاجاریه به موجب روشن كردن آتش دراین بنا بوده كه خیلی سیاه وتاریك شده بود
در اوایل انقلاب تراش مختصری بر روی آجرهای آن توسط كارشناسان داده شده تابنابه شكل ساخت اولیه روشن شود .

ایوان شرقی
از ایوان شرقی نیز همانند سایر ایوانهاجنوبی به عنوان مسجد وكلاس درس استفاده می شود بیشترین كاربرد خط بنایی مدرسه در این ایوان موجود است .
بر دو جرز طرفین ایوان شرقی مدرسه به خط بنایی سه رگه معرق (دومشكی ویك سفید)بر زمینه فیروزه ای سوره قدر وعصر نوشته شده است .
همچنین بر چهار جرز داخل ایوان به خط بنایی سه رگه ای (دولاجوردی ویك زرد )بر زمینه فیروزهای سوره (اخلاص) نوشته شده وبر دیوار مقابل .هلال داخل ایوان وتاق آن به خط بنایی لاجوردی معرق بر زمینه سفید در الواح جدا از هم اسماءالله وتعدادی روایات مذهبی استفاده شده است .
كتیبه افقی نمای خارجی ایوان شرقی به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی خشت لاجوردی با » عن ابی عبدالله علیه السلام « آغاز می شود ودر حاشیه سمت چپ كتیبه این ایوان تاریخ تعمیر به سال »فی شوال 1346« نقش بسته است .
از دیگر نكات جالب توجه این می توان به مقرنس های زیبای تاق آن اشاره كرد كه شكوه وجلوه گری خاصی به این ایوان داده اند
شایان ذكر است كه زیباترین مقرنس های مدرسه مربوط به سر درب ورودی مدرسه می باشد.

ایوان شمالی
ایوان شمالی به شیوه ایوان جنوبی با كاشیهای نفیس هفت رنگ تزئین شده واز نفایس آن داشتن پنجره معرق وبی نظیری است كه درقسمت فوقانی مدخل كه ایوان را به سرسرای شمالی مدرسه ارتباط میدهد نصب شده است.
مدخلی با درب نفیس به بازارچه بلند(بازار هنر) كه آن نیز از احداثات شاه سلطان حسین می باشد ارتباط پیدا می كند. لازم به ذكراست مدرسه دارای هفت درب تمامی نقاط بوده است.
سردرب مدرسه در بازار با كاشیهای معرق آراسته شده وكتیبه آن بخط ثلث سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی رنگ بقلم عبدالرحیم جزایری ومورخ 1112 هجری قمری است. اشعار سرسرای این ایوان كه به خط محمد صالح اصفهانی مورخ به سال 1118 و1119 هجری قمری در الواح جداگانه به خط نستعلیق سفید برزمینه كاشی لاجوردی می باشد با این مضمون آغاز می شود:
ابر عالمگیر گوهر قطره بحر كرم عالم آرا آفتاب داد ودین سلطان حسین
بر هلال تاق ایوان شمالی مدرسه چهارباغ بخط ثلث سفید برزمینه لاجوردی به ترتیب آیه 35 از سوره نور، آیه 56 از سوره احزاب، آیه 55 از سوره مائده و آخر كتیبه به عبارت " صدق ا... وصدق رسوله النبی الكریم" ختم می شود.
بر نمای خارجی این ایوان روایتی از حضرت رسول درباره فضیلت علم ومقام ووظیفه متعلم بخط ثلث بر زمینه خشت لاجوردی بقلم محمدمحسن علی نقی امامی مورخ به سال 1119 كه با "روی عن رسول ا..." آغاز و با نام علی نقی امامی پایان می یابد.
در جلوی این ایوان سنگ مكعبی وجود دارد كه به آن شاخص گویندو از آن برای تعیین ظهر حقیقی استفاده می شده است كه چون سایه جدار غربی آن محو شود ظهر حقیقی معلوم می شود.
حجراتی كه در این ضلع موجود است ،درب كوتاهی دارند و فقط پستو ندارد.در این مكان سنگهای كار شده با علامت هایی نشان شده است كه نمونه ایی از كاركرد بناهای بسیار در این مدرسه میباشد(امضاء سنگ).

حجره شاه سلطان حسین
اغلب حجرات مدرسه چهارباغ دارای نقش واحدی هسنتد كه ازیك اتاق نشمین درجلو وقسمتی به صورت صندوقخانه در عقب وقسمت دیگری بصورت بالاخانه تشكیل می شود ودربین آنها حجره ضلع شمالی مدرسه از سمت مغرب به حجره شاه سلطان حسین معروف است كه از لحاظ تزئینات داخلی با سایر حجره ها متفاوت است.
شاه سلطان حسین قسمتی از ایام عمر خود را در حجره مخصوص خود به شركت در مباحث دینی با علمای بزرگ گذرانده است.
همچنین بعد از شورش افغانها وتسلط محمود افغان بر اصفهان وتصاحب تاج و تخت شاهی، شاه سلطان حسین صفوی به این مدرسه منتقل وبه مدت 7 سال در همین اتاق سكونت گزیدند.
بعد از گذشت 7 سال از طغیانگری و خونریزی افغانها در اصفهان وبرخی شهرهای دیگر ایران، نادرشاه افشار از كلات مشهد قیام نموده وبار دیگر استقلال را به ایران باز می گرداند. در این هنگام (قیام نادر) دستور قتل شاه سلطلن حسین از طرف اشرف افغان صادر شده و نهایتا بدست غلام خویش كه از كودكی با وی هم بازی و نمك پرورده او بوده كشته می شود.
تنها چیزی كه از آن زمان به یادگار مانده زیلویی است كه هم اكنون نیز در همین حجره پهن می باشد در اطراف این زیلو یك بیت شعر تكرار شده است:
این مدرسه كه روح فزاست وقف نواب اشرف اعلا ست
این حجره با آب طلا نقاشی شده است وهیچگونه تغییری با زمان اولیه ندارد در صندوقخانه این اتاق یكی از زیباترین بخاریهای موجود قدیمی با طاوسی در بالا موجود است و دراطراف بخاری دو نقاشی زیبا كه نمادی از تاج شاهی است به چشم می خورد. این حجره در زمان ظل السلطان بر روی طلا كاریش گچ سفید كشیده شده است كه بعد از پیروزی انقلاب با صرف 2 سال وقت وهزینه بسیار گزافی به دست استاد كاران ،گچ از روی رنگ پاك شده است.
همچنین در ضلع غربی مدرسه حجره ایی وجود دارد كه رنگ آب نقره دارد وهنوز گچ كشیده شده بر روی نقره وجود دارد.

نهر روان مدرسه
مدرسه چهارباغ تلفیقی ار هنر الهی و انسانیت، تلفیقی از هنر طبیعت و معماری تركیب درختان چناركه قدمت آنها به قبل از ساخت این مدرسه می رسد وسرو سر به فلك كشیده وعبور آب روان از پای آنها، با هنر معماری موجب پیدایش یك بهشت زمینی گردیده است.
درسطح شهر زیبای اصفهان نهرهای متعددی وجود دارد كه همگی انشعاباتی از زاینده رود بوده ودر گویش اصفهان به این نهرها لفظ "مادی" اطلاق می شود.
گویند كه ایده اولیه این نهرها از اردشیر بابكان موسس سلسله ساسانیان می باشد كه به منظور زیبا سازی شهر واستفاده كشاورزان آنها را ایجاد نمود. در زمان صفویه نیز شیخ بهائی به دلیل گسترش و تحول شهر اصفهان تغییراتی را در این سیستم آب رسانی انجام داده است. یكی از این نهرها به نام فرشادی یا مادی فرشادی از وسط این مدرسه عبور می كند كه لطافت و شادابی خاصی به این بنا می دهد.
اساسا ساخت این بنا در این محل به خاطر همین نهر بوده و به نظر می آید با بالا رفتن بهداشت و دسترسی همیشگی به آب مدرسه در این محل بنا شده است، عمق نهر به حدود 4 متر می رسیده كه به مرور پر شده است.
در نیمه شمالی مدرسه نیز حوضی وجود دارد كه در دوره قاجاریه به این بنا اضافه شده است.
مدرسه چهارباغ دارای مساحتی حدود 90×95(8550 متر مربع) است ومساحت حیاط آن نیز65×60(3900 مترمربع) همچنین تعداد 120 حجره دارد.
این بنا به نگین معماری عصر صفوی، شاهكار معماری عصر صفوی معروف ودر جهان از آن به عنوان كلكسیون كاشی كاری یاد می شود.

مدرسه چهارباغ عباسی اصفهان

مطالب مشابه :

مدارس مشهور جهان

معیارهای طراحی مدرسه

مدرسه چهارباغ عباسی اصفهان

فضای ورودی برای دبستان(آموزشی) طرح 2

مدرسه ی معماری اسلو؛ نروژ

روند پیدایش مسجد – مدرسه ها

طرح ۳ ؛ مدرسه ی هنــر

ضوابط و معیارهای طراحی مدرسه