تفسیر موضوعی قرآن کریم

یكی دیگر از مسائل مهمّی كه در این فصل باید مورد بحث قرار گیرد، كیفیّت نزول و تجلّی قرآن كریم است. خدای سبحان در سوره‌ی‌ مباركه‌ی‌ "قدر" می فرماید كه ما قرآن را در شب قدر نازل نمودیم "إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ "1 و در جای دیگر نزول قرآن را در شبی مبارك می‌داند: " حم وَالْكِتَابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِینَ "2 جمع این دو آیه و برخی آیات دیگر، نشان می دهد كه قرآن كریم به صورت دفعی (یکباره) در شب مبارك قدر نازل گردیده است.

از سوی دیگر، تاریخ مسلّم و شأن نزول آیات، نشانگر آن است كه قرآن، به صورت تدریجی و در طی بیست و سه سال نازل شده و در خود قرآن نیز آیاتی بر نزول تدریجی اجزای آن تصریح دارند. در آیه‌ی‌ كریمه‌ای فرموده است: "وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِیلاً ً"3یعنی، قرآن را متفرق نازل نمودیم تا تو آن را به تدریج دریافت كنی و به تدریج بر مردم تلاوت نمایی. و در كریمه دیگری، اعتراض كافران را بیان می‌فرماید كه می‌گفتند چرا قرآن بر تو، مانند تورات موسی، یكباره نازل نشده؟ "وَقَالَ الَّذِینَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً "4. خدای سبحان در جواب این اعتراض خطاب به رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید: " كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلًا "5یعنی نزول تدریجی قرآن، برای تثبیت قلب تو است.

نزول متفاوت آیات یکسان

بنابر این، ظاهر آیات قرآنی در مسئله كیفیت نزول قرآن، متفاوت است؛ برخی از آنها بر نزول دفعی و یكباره قرآن و برخی دیگر بر نزول تدریجی و در طول زمان رسالت آن حضرت دلالت دارند. این معنا از نظر قرآن شناسی مسلّم است كه هرگز اختلاف و تعارضی بین آیات كریمه قرآن وجود ندارد، چه اینكه خود قرآن در این باره می فرماید: "وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلاَفًا كَثِیرًا "6یعنی اگر این قرآن، از نزد غیر خدای سبحان می‌بود، به طور یقین، اختلاف فراوانی در بین آیاتش راه می‌یافت ولی از آنجا كه از ناحیه‌ی‌ ذات اقدس اله است، هیچ گونه تعارض و اختلافی در آن راه ندارد، بلكه هماهنگی و انسجام فوق العاده‌ای نیز در سراسر آن به چشم می‌خورد. "اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِیَ ".7

قرآن كریم كه تجلّی ذات اقدس اله است، بهترین گفتاری است كه آیاتش متشابه و مثانی‌اند. با یكدیگر تشابه و هماهنگی و همبستگی دارند، نه تنها اختلاف ندارند، بلكه مكمّل و تمام كننده‌ی‌ یكدیگرند.

برای هر كدام از دو دسته آیات یاد شده محملی است كه با محمل دیگر هماهنگ است، برای تبیین انسجام بین آیات مزبور می توان چنین گفت: قرآن كریم دو نزول داشته كه یكی به صورت دفعی انجام گرفته است و دیگری به صورت تدریجی، و هر دسته از آیات فوق نیز دلالت بر یكی از این دو گونه‌ی‌ نزول دارند.

ظاهر آیات قرآنی در مسئله كیفیت نزول قرآن، متفاوت است؛ برخی از آنها بر نزول دفعی و یكباره قرآن و برخی دیگر بر نزول تدریجی و در طول زمان رسالت آن حضرت دلالت دارند. این معنا از نظر قرآن شناسی مسلّم است كه هرگز اختلاف و تعارضی بین آیات كریمه قرآن وجود ندارد

نقدِ یك نظر

برخی برای جمع نمودن میان این دو دسته از آیات، گفته اند: قرآن كریم تنها یك نزول تدریجی داشته و آیاتی كه دلالت بر نزول قرآن در شب مبارك قدر دارند، مربوط به آغاز نزول قرآن است كه در شب قدر صورت گرفته است؛ زیرا شروع كارهای مهم و متدرّج، مبدأ تحقق آن به حساب می آید، پس به لحاظ مبدأ نزول گفته شده كه قرآن در شب قدر نازل شده است.

این سخن با ظاهر قرآن سازگاری ندارد؛ زیرا ظاهر آنجا كه فرمود "إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ "8و نیز در سوره‌ی‌ مباركه‌ی‌ "دخان"، كه نخست به قرآن و كتاب مبین قسم می‌خورد و سپس می فرماید: ما آن را در شب مباركی نازل نمودیم، مجموع قرآن مقصود است نه بخشی از آن. علاوه بر اینكه خود قرآن می‌فرماید: نزول قرآن در ماه مبارك رمضان صورت پذیرفته است: "شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ "9 و چون شب قدر هم در ماه مبارك رمضان است پس اگر منظور، اولین نزول قرآن باشد نه همه آن، آغاز رسالت باید در ماه رمضان باشد؛ در حالی كه تاریخ مسلّم امامیّه بر آن است كه بعثت آن حضرت در ماه رجب واقع شده است.

و اگر منظور، آغاز نزول وحی نباشد، اختصاصی برای شب مبارك و لیله قدر نیست؛ زیرا هر بخشی از قرآن در زمانی خاص نازل شده است. بنابراین، ماه مبارك و شب مبارك، ظرف نزول تمام قرآن است نه خصوص آیات آغازین آن ـ وگرنه باید مبدأ رسالت، ماه مبارك رمضان باشد نه ماه اَصَبِّ رَجَب ـ و نه بخشی از مجموع قرآن؛ زیرا در آن صورت، میان ماه رمضان و غیر آن فرقی نمی بود.10

نظر استاد علاّمه طباطبایی

استاد علاّمه طباطبایی(قدّس سرّه) در تفسیر وزین "المیزان" فرموده‌اند: قرآن كریم در دو مرتبه نازل شده؛ مرتبه ای از آن بسیط و یكپارچه و مصون از تغییر است و مرتبه دیگرش به صورت تفصیلی و غیر بسیط است و صلاحیّت تغییر و تحوّل به گونه‌ی‌ ناسخ و منسوخ و مانند آن را دارد. آنچه كه در شب مبارك قدر بر قلب مطهّر رسول اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل گردیده، همان مرتبه‌ی‌ بسیط قرآن است و آنچه كه در طی دوران رسالت بر آن حضرت(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده، همان مرتبه‌ی‌ تفصیلی و غیر بسیط است كه با ناسخ و منسوخ همراه است.11

نقد نظر علامه

این تحقیق ایشان اگرچه با بعضی از شواهد قرآنی و روایی، قابل تطبیق است، لیكن باید عنایت نمود كه نزول قرآن كریم در شب قدر نمی‌تواند به صورت بسیط محض باشد؛ زیرا به فرموده خود قرآن، شب قدر شبی است كه هر امر حكیم و یكپارچه‌ای تفریق و تفصیل می‌یابد "فِیهَا یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیمٍ "12 شب قدر، شب تقدیر و اندازه گیری و گسترش است و چنین شبی با آن مرتبه از قرآن كه بسیط محض است تناسبی ندارد، و قرآن، مانند امور دیگر، هم دارای مرحله "حكیم" بسیط، واحد، ثابت و مانند آن است و هم دارای مرحله "تفریق" تركیب، تكثیر تدریج و نظیر آن.

آنچه در شب مبارك قدر نازل می‌شود باید مناسب با تفریق باشد نه جمع، چون در آن شب هر چیز حكیم و جمع، به صورت تفریق ارائه می شود.

تفسیر موضوعی قرآن کریم، آیت الله جوادی آملی

تبیان

1- سوره‌ی‌ قدر، آیه‌ی‌ 1.

2- سوره‌ی‌ دخان، آیات 1 ـ 3.

3- سوره‌ی‌ إسراء، آیه‌ی‌ 106.

4- سوره‌ی‌ فرقان، آیه‌ی‌ 32.

5- سوره‌ی‌ فرقان، آیه‌ی‌ 32.

6- سوره‌ی‌ نساء، آیه‌ی‌ 82.

7- سوره‌ی‌ زمر، آیه‌ی‌ 23.

8- سوره‌ی‌ قدر، آیه‌ی‌ 1.

9- سوره‌ی‌ بقره، آیه‌ی‌ 185.

10- برای تحقیق بیشتر، ر‌ك: تفسیر تسنیم، ذیل آیه‌ی‌ 185 سوره‌ی‌ بقره.

11- المیزان، ج 2، ص 15 ـ 18.

12- سوره‌ی‌ دخان، آیه‌ی‌ 4.

تفسیر موضوعی قرآن کریم

مطالب مشابه :

تصاویر زیبا از حرم مطهر امام حسین (ع)

1553- زیباترین جملات درباره کمک به دیگران

یاران امام زمان کربلاییند

گلچین زیباترین نواها از دیگر مداحان

فرازهایی از زندگی حضرت ابوالفضل العباس(ع) - حضرت ابوالفضل , درس های عاشورا -الله - مذهبی - اهل بیت -

تفسیر موضوعی قرآن کریم

توبه و گریه حضرت آدم بر امام حسین علیه السلام

نمونه سوالات