صنايع دستي و انواع آن

تعريفويژگي ها طبقه بندي

از مجموعه تعاريف صنايع دستي، به نظر مي رسد تعريف زير كه توسط گروهي از كارشناسان سازمان صنايع دستي ايران ارائه گرديده، دقيق تر و جامع تر باشد؛ چرا كه با وضعيت فعلي اين صنعت و هنر ارزنده انطباق بيشتري دارد: صنايع دستي به مجموعه اي از هنرها و صنايع اطلاق مي شود كه به طور عمده با استفاده از مواد اوليه ي بومي و انجام قسمتي از مراحل اساسي توليد به كمك دست و ابزار دستي محصولاتي ساخته مي شود كه در هر واحد آن ذوق هنري و خلاقيت فكري صنعتگر سازنده به نحوي تجلي يافته و همين عامل، وجه تمايز اصلي اين گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشيني و كارخانه اي مي باشد.

با توجه به تعريف فوق و ساير تعاريفي كه براي صنايع دستي ارائه شد، مي توان ويژگي هاي زير را براي محصولات دست ساخته قايل شد:

1- انجام قسمتي از مراحل اساسي توليد، توسط دست و ابزار و وسايل دستي، براي توليد هر يك از فراورده هاي دستي مراحل متعددي طي مي شود ولي انجام كليه ي اين مراحل به وسيله ي دست و ابزار و وسايل دستي الزامي نبوده و چنانچه تنها قسمتي از مراحل اساسي توليد به اين طريق انجام شود، محصول توليد شده با توجه به مواردي كه در تعريف ذكر شد، صنايع دستي محسوب مي گردد.

2- حضور مؤثر و خلاق انسان در توليد و شكل بخشيدن به محصولات ساخته شده و امكان ايجاد تنوع و پياده كردن طرح هاي مختلف در مرحله ي ساخت اين گونه فراورده ها.

3- تأمين قسمت عمده ي مواد اوليه مصرفي از منابع داخلي.

4- داشتن بار فرهنگي (استفاده از طرح هاي اصيل، بومي و سنتي).

5- عدم همانندي و تشابه فراورده هاي توليدي با يكديگر.

6- عدم نياز به سرمايه گذاري زياد در مقايسه با ساير رشته هاي صنعت.

7- دارا بودن ارزش افزوده ي زياد در مقايسه با صنايع ديگر.

8- قابليت ايجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتي در جوامع عشايري).

9- قابليت انتقال تجربيات، رموز و فنون توليدي، سينه به سينه و يا مطابق روش استاد و شاگردي

در زمينه ي طبقه بندي صنايع دستي نيز بايد گفت كه اين طبقه بندي به صورت هاي مختلف از جمله براساس مواد اوليه ي مصرفي يا شيوه و روش ساخت آن مي تواند صورت پذيرد. در اينجا طبقه بندي انجام شده توسط كارشناسان سازمان صنايع دستي ايران كه به طور عمده بر مبناي روش و تكنيك ساخت اين گونه محصولات به عمل آمده است، ذكر مي گردد:

1- بافته هاي داري: محصولاتي كه به كمك دارهاي افقي يا عمودي مستقر در زمين در زمان بافت، توليد مي شود، بافته هاي داري محسوب مي گردند مثل قالي، گليم، زيلو و نظاير آن.

2- دستبافي:(نساجي سنتي): فراورده هايي كه به كمك دستگاه هاي ساده و سنتي بافندگي (دستگاه ويژه ي بافت جاجيم، دستگاه دووَردي، دستگاه چهاروردي و ژاكار دستي) توليد مي گردد، دستبافي محسوب مي شود، نظيرجاجيم، زري،ترمه، شال و ...

از جمله خصوصيات اين رشته از صنايع دستي، اين است كهاولاًكليه مراحل سه گانه بافندگي، ايجاد دهنه كار، پودگذاري و دفتين زدن (آلتي است فلزي، داراي دسته اي شبيه شانه كه نساجان هنگام بافتن پارچه آن را در دست گيرند و لاي تارها زنند تا آنچه بافته شده به هم پيوسته و محكم گردد.) با حركات دست و پا انجام مي شود، در ثاني، امكان استفاده از پودهاي رنگي به ميزان نامحدود و همچنين تنوع طرح بافت با دراختيار داشتن كنترل حركات وَردها ميسر مي گردد كه اين امر نشانگر حضور مؤثر و خلاق انسان در توليد است.

3- بافتني:انواع مصنوعاتي كه با كمك ميل، قلاب و نظير آن و با الياف طبيعي توليد مي شود، جزء بافتني ها به حساب مي آيد نظير دستكش، جوراب، كلاه، شال گردن و ...

4- روكاري:(رودوزي): كليه ي مصنوعاتي كه از طريق دوختن نقوش سنتي بر روي پارچه هاي بدون نقش و يا كشيدن قسمتي از نخ هاي تار و پود به وجود مي آيد، در گروه « رودوزي» و يا «روكاري» جاي دارد. نظيرسوزن دوزي،قلاب دوزي،مليله دوزي،خوس دوزي،گلابتون دوزي،پته دوزيو ...

5- چاپ هاي سنتي: كليه پارچه هايي كه به وسيله قلم مو، مهر و نظاير آن رنگ آميزي شده و نقشمي پذيرد جزء چاپ هاي سنتي به حساب مي آيد مانند چاپقلمكار وچاپكلاقه اي (باتيك).

6- نمدمالي: انواع مصنوعاتي كه بر اثر درگيري و متراكم نمودن پشم و كرك در شرايط فني مناسب از طريق ورز دادن تهيه مي شوند، جزء گروهنمدمالي مي باشند. نظير كلاه نمدي، پالتوي نمدي، نمد زيرانداز و نمد پادري.

7- سفالگري و سراميك سازي :به محصولاتي كه با استفاده از گِل رُس و همچنين گِل حاصله از سنگ كوارتز و خاك كائولن، به كمك دست و چرخ سفالگري ساخته و سپس پخته مي شود، سفال و سراميك اطلاق مي شود.

براي تكميل اشياء ساخته شده، برحسب سنت و رسوم، روي آنها نقاشي، كنده كاري و يا نقوش برجسته ايجاد مي كنند و از لعاب مناسب براي پوشش سطح اشياء استفاده مي گردد. محصولات توليد شده ي اين گروه شاملانواع پارچ و ليوان ظروف غذاخوري، گلدان و ...مي باشد.

8- شيشه گري:محصولاتي را كه از طريق شكل دادن مواد معدني ذوب شده نظير سيليس و خرده شيشه كه با تركيبي از اين دو و با استفاده از روش دميدن توسط لوله ي مخصوص و با به كارگيري ابزار دستي شامل انبر، قيچي و غيره حاصل مي شود،شيشه دست ساز مي نامند كه شامل مراحل تكميلي و تزئيني، نظير نقاشي و تراش هم مي گردد.

9- توليد فراورده هاي پوست و چرم: محصولاتي كه با استفاده از پوست و چرم دباغي شده به شيوه سنتي توليد مي گردد، نظير پوستين، كلاه پوستي،چاروق، محصولات تكميلي چرمي (نظير تلفيق چرم با محصولات دستباف) جزء اين گروه هستند.

10-ساخت محصولات فلزي وآلياژ: فراورده هايي كه به شيوه سنتي و با استفاده از ابزار دستي و انواع فلزات (مس، نقره، طلا و آهن) و انواع آلياژها (برنج و ورشو) توليد مي گردد نظير انواع ظروف خانگي، چاقو، قندشكن، قلم تراش، قفل و ... جزء اين گروه مي باشند.

11- قلمزني، مشبك كاري، حكاكي روي فلزات و آلياژها:هنر– صنعتي است كه طي آن طرح ها و نقوش سنتي با استفاده از قلم، چكش و ساير ابزار دستي بر روي اشياء ساخته شده از فلز با آلياژ شكل مي گيرد.

12- سنگتراشي ، حكاكي روي سنگ و معرق سنگ: شامل مصنوعاتي مي گردد كه مواد اوليه اصلي آن را انواع سنگ ها نظير فيروزه، مرمر، يشم، سنگ سياه، سنگ سفيد(آلاباستر) و ... تشكيل مي دهد و به كمك ابزار و وسايل مختلف تراشيده يا حكاكي مي شود نظير انواع ظروف، پايه ي چراغ، قاب عكس، انواع نگين و ...

13- خراطي چوب:خراطي، شيوه اي از توليد محصولات چوبي است كه طي آن و توسط ابزار و وسايل مختلف و به طور عمده به وسيله دستگاه خراطي، اشيائي نظير انواع قليان، گهواره، پايه آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته مي شود.

14- ريزه كاري و نازك كاري چوب:روشي از ساخت فراورده هاي چوبي است كه طي آن به وسيله ي وسايل نجاري نظير ارّه، رنده، سوهان، مُغار و ... قطعات كوچك چوبي آماده شده به صورت روكش بر روي بدنه ي چوبي چسبانده و تحت فشار شكل گرفته اند و از اين طريق انواع شكلات خوري، زير سيگاري، قاب عكس و نظاير آن توليد و عرضه مي گردد.

15-منبت كاري، كنده كاري و مشبك كاري چوب:شيوه اي ديگر از توليد محصولات چوبي است كه طي آن طرح ها و نقوش سنتي با استفاده از قلم، چكش، مغار و ساير ابزار نجاري بر روي چوب هاي مرغوب و بادوام شكل مي پذيرد.

16- حصير بافي:منظور از حصيربافي كه بامبوبافي، مرواربافي، تِركه بافي، چم بافي، سبد بافي و چيغ بافي را نيز شامل مي شود، همان بافت رشته هاي حاصل از الياف سلولزي (گياهي) به كمك دست و ابزار ساده دستي است كه طي آن محصولات مختلفي نظير زيرانداز، سفره ي حصيري، انواع سبد، انواع ظروف و ... توليد و عرضه مي گردد . در مورد چيغ بافي ذكر اين نكته ضروري است كه حين بافت، علاوه بر الياف گياهي از نخ پشمي رنگ شده نيز براي ايجاد نقوش و طرح هاي سنتي استفاده مي گردد.

17- خاتم سازي:روشي از توليد فراورده هاي چوبي است كه با استفاده از روكش حاصله از به هم چسباندن قطعات كوچك فلزات، استخوان و انواع چوب در اشكال و طرح هاي سنتي (بيشتر به صورت هندسي) و به كمك ابزار و وسايل مختلف، فراورده هايي نظير انواع قاب عكس، جاسيگاري، شكلات خوري، ميز، صندلي و ... ساخته مي شود.

18-معرق كاري:ترسيم طرح ها و نقش هاي سنتي بر روي زمينه ي چوبي يا سراميك و خالي كردن داخل خطوط طرح ها و پركردن فضاي خالي شده به وسيله قطعات آماده شده ي چوبي، سراميك، فلزي، صدفي و سنگي را معرق كاري مي گويند.

19-كاشي گري:صنعتي است با سابقه كه طي آن انواع كاشي ها با استفاده از طرح ها و نقش هاي سنتي براي استفاده در ابنيه ي مذهبي و تاريخي از طريق قالب گيري گِل رُس و پختن آن در كوره ساخته و پرداخته مي شود.

20- مليله كاري:منظور ساخت اشياء مختلف نظير سرويس چايخوري ، تنگ و همچنين برخي از زينت آلات با استفاده از مفتول هاي نقره، طلا و مس و به كمك ابزار و وسايل ساده فلز كاري نظير حديده، انبر، قيچي ، كوره مخصوص و ... مي باشد.

21-ميناكاري:در اينجا مراد، ساخت بدنه فلزي، لعاب كاري، پخت، نقاشي و پخت مجدد اشياء در كوره مي باشد كه تمامي اين مراحل به كمك ابزار و وسايل ساده با استفاده از طرح هاي اصيل و سنتي در مرحله ي نقاشي انجام مي پذيرد.

22-ساخت اشياء مستظرفه و هنري:ساخت اشياء و وسايل ظريفه اي است كه در آنها عامل هنر به مراتب بيش از فنون توليدي دخالت دارد و شامل مينياتورسازي، نقاشي روي صدف، نقاشي روي چرم، پاپيه ماشه و تذهيبمي شود.

23- ساخت زيور آلات:ساخت و توليد انواع جواهرات محلي و همچنين انواع زينت آلات با استفاده از طلا، نقره و انواع آلياژها مي باشد.

24- ساخت ساير فراورده هاي دستي:منظور ساخت ساير محصولات دستي نظير فيروزه نشاني (فيروزه كوبي) طلاكوبي روي فولاد، انواع عروسك هاي محلي، تخت كشي گيوه (آجيده و لته يي) و ماسك ، كايت و چترهاي تزئيني است كه با ابزار و وسايل دستي و با استفاده از طرح هاي سنتي ساخته و پرداخته مي شود.

صنايع دستي و انواع آن

صنايع دستي و انواع آن

«در مباحث بعدي سعي خواهد شد كه هريك از هنر هاي سنتي را به طور مجزا مورد بررسي قرار دهيم»

مطالب مشابه :

نمونه توليدات چرم نيما (قاليچه و پادري چرمي )

پادري قلاب بافي

اردبيل در آئينه تاريخ

آشنايي با شهرستان اردبيل

صنايع دستي و انواع آن

رمان واهمه ی با تو نبودن (ادامه مرثيه ی عشق) 2

مقاله صنايع دستي و وضعيت كنوني آن

خلاصه درس فعاليت هاي فرهنگي (فصل هفتم صنايع دستي ) مولف :خانم ليلا بابا خاني

میرزا مهدی خان استرآبادی