عرفان صمدی

عرفان و تصوف

يكی از علومی كه در دامن فرهنگ اسلامی زاده شد و رشد يافت و تكامل‏پيدا كرد علم عرفان است . درباره عرفان از دو جنبه می‏توان بحث و تحقيق كرد :

جنبه‏اجتماعی و جنبه فرهنگي

اهل عرفان هرگاه با عنوان فرهنگی ياد شوند با عنوان " عرفا " و هر گاه با عنوان اجتماعی شان ياد شوند غالبا با عنوان " متصوفه " ياد می‏شوند . عرفا و متصوفه هر چند يك انشعاب مذهبی در اسلام تلقی نمی‏شوند و خود نيز مدعی چنين انشعابی نيستند و در همه فرق و مذاهب اسلامی حضور دارند ، در عين حال يك گروه وابسته و به هم پيوسته اجتماعی هستند . يك سلسله‏ افكار و انديشه‏ها و حتی آداب مخصوص در معاشرتها و لباس پوشيدنها و احيانا آرايش سر و صورت و سكونت در خانقاهها و غيره ، به آنها به‏ عنوان يك فرقه مخصوص مذهبی و اجتماعی رنگ مخصوص داده و می‏دهد . و البته همواره - خصوصا در ميان شيعه - عرفائی بوده و هستند كه هيچ‏ امتياز ظاهری با ديگران ندارند و در عين حال عميقا اهل سير و سلوك‏ عرفانی می‏باشند . و در حقيقت عرفای حقيقی اين طبقه‏اند ، نه روههايی كه صدها آداب از خود اختراع كرده و بدعتها ايجاد كرده‏اند .

ما در اين درسها فقط از جنبه فرهنگی وارد بحث می‏شويم . عرفان به عنوان يك دستگاه علمی و فرهنگی دارای دو بخش است : بخش‏ عملی و بخش نظری .

عرفان عملي

بخش عملی عبارت است از آن قسمت كه روابط و وظايف انسان را با خودش و با جهان و با خدا بيان می‏كند و توضيح می‏دهد . عرفان در اين بخش‏ مانند اخلاق است ، يعنی يك " علم " عملی است با تفاوتی كه بعدا بيان‏ می‏شود . اين بخش از عرفان علم " سير و سلوك " ناميده می‏شود . در اين‏ بخش از عرفان توضيح داده می‏شود كه " سالك " برای اينكه به قله منيع‏ انسانيت ، يعنی " توحيد " برسد از كجا بايد آغاز كند و چه منازل و مراحلی را بايد به ترتيب طی كند و در منازل بين راه چه احوالی برای او رخ می‏دهد و چه وارداتی برای او وارد می‏شود . و البته همه اين منازل و مراحل بايد با اشراف و مراقبت يك انسان كامل و پخته كه قبلا اين راه را طی كرده و از رسم و راه منزلها آگاه است صورت گيرد و اگر همت انسان‏ كاملی بدرقه راه نباشد خطر گمراهی است . عرفا از انسان كاملی كه ضرورتا بايد همراه " نوسفران " باشد گاهی به‏" طايرقدس " و گاهی به " خضر " تعبير می‏كنند :

البته توحيدی كه از نظر عارف ، قله منيع انسانيت به شمار می‏رود وآخرين مقصد سير و سلوك عارف است ، با توحيد مردم عامی ، و حتی با توحيد فيلسوف ، يعنی اينكه واجب الوجود يكی است نه بيشتر ، از زمين تاآسمان متفاوت است . توحيد عارف ، يعنی موجود حقيقی منحصر به خدا است ، جز خدا هر چه هست‏ " نمود " است نه " بود " . توحيد عارف يعنی " جز خدا هيچ نيست. توحيد عارف ، يعنی طی طريق كردن و رسيدن به مرحله جز خدا هيچ نديدن . از نظر عرفا رسيدن به اين مرحله كار عقل و انديشه نيست ، كار دل و مجاهده و سير و سلوك و تصفيه و تهذيب نفس است . سير و سلوك عرفانی - همچنانكه از مفهوم اين دو كلمه پيدا است - پويا و متحرك است ، يعنی در عرفان سخن از نقطه آغاز است و از مقصدی و از منازل و مراحلی كه به ترتيب سالك بايد طی كند تا به سرمنزل نهايی برسد . از نظر عارف واقعا و بدون هيچ شائبه مجاز ، برای انسان " صراط وجود دارد و آن صراط را بايد بپيمايد و مرحله به مرحله و منزل به منزل طی‏ نمايد و رسيدن به منزل بعدی بدون گذر كردن از منزل قبلی ناممكن است . لهذا از نظر عارف ، روح بشر مانند يك گياه و يا يك كودك است و كمالش در نمو و رشدی است كه طبق نظام مخصوص بايد صورت گيرد در سير و سلوك عرفانی از يك سلسله احوال و واردات قلبی سخن می‏رود كه منحصرا به يك " سالك راه " در خلال مجاهدات و طی طريقها دست می‏دهد ومردم ديگر از اين احوال و واردات بی‏خبرند . بخش ديگر عرفان مربوط است به تفسير هستی ، يعنی تفسير خدا و جهان وانسان . در درس بعد اين مطلب را توضيح خواهيم داد .

عرفان نظری

عرفان نظری به تفسير هستی می‏پردازد ، درباره خدا و جهان و انسان بحث‏ می‏نمايد . عرفان در اين بخش خود مانند فلسفه الهی است كه در مقام تفسير و توضيح‏ هستی است ،از نظر عارف ، غير خدا به عنوان اشيايی كه دربرابر خدا قرار گرفته باشند ، هر چند معلول او باشند ، وجود ندارد ، بلكه‏ وجود خداوند همه اشياء را در بر گرفته است ، يعنی همه اشياء ، اسماء و صفات و شؤون و تجليات خداوندند ، نه اموری در برابر او . عارف به عقل و فهم كاری ندارد ، عارف می‏خواهد به كنه و حقيقت‏هستی كه خدا است برسد و متصل گردد و آن را شهود نمايد .

از نظر عارف كمال انسان به اين است كه با قدم سير و سلوك ، به اصلی كه‏ از آنجا آمده است باز گردد و دوری و فاصله را با ذات حق از بين ببرد و در بساط قرب از خود فانی و به او باقی گردد . ابزار كار عارف ، دل و مجاهده و تصفيه و تهذيب و حركت و تكاپو در باطن است .

عرفان و اسلام

عرفان ، هم در بخش عملی و هم در بخش بصری ، با دين مقدس اسلام تماس‏ و اصطكاك پيدا می‏كند ، زيرا اسلام مانند هر دين و مذهب ديگر و بيشتر از هر دين و مذهب ديگر روابط انسان را با خدا وجهان و خودش بيان كرده و هم‏ به تفسير و توضيح هستی پرداخته است . عرفای اسلامی مدعی هستند كه حقايق اسلامی‏ را بهتر از ديگران كشف كرده‏اند و مسلمان واقعی آنها می‏باشند . عرفا چه در بخش عملی و چه در بخش نظری‏ همواره به كتاب و سنت و سيره نبوی و ائمه و اكابر صحابه استناد می‏كنند .

شريعت ، طريقت ، حقيقت

يكی از موارد اختلاف مهم ميان عرفا و غير عرفا ، خصوصا فقهاء ، نظريه‏ خاص عرفا درباره شريعت و طريقت و حقيقت است . عرفا و فقها متفق القول‏اند كه شريعت ، يعنی مقررات و احكام اسلامی مبنی بر يك سلسله حقايق و مصالح است . فقها همين قدر می‏گويند : در زير پرده شريعت ( احكام و مقررات ) يك‏ سلسله مصالح نهفته است ، و آن مصالح به منزله علل و روح شريعت به شمار می‏روند . تنها وسيله نيل به آن مصالح عمل به شريعت است . اما عرفا معتقدند كه مصالح و حقايقی كه در تشريع احكام نهفته است از نوع منازل و مراحلی است كه انسان را به مقام قرب الهی و وصول به حقيقت سوق می‏دهد . عرفا معتقدند كه باطن شريعت " راه " است و آن را " طريقت می‏خوانند ، و پايان اين راه " حقيقت " است يعنی توحيد به معنی كه قبلا به آن اشاره شد كه پس از فناء عارف از خود و انانيت خود دست می‏دهد . اين است كه عارف به سه چيز معتقد است : شريعت ، طريقت ، حقيقت . معتقد است كه شريعت وسيله يا پوسته‏ای است برای طريقت ، و طريقت پوسته يا وسيله‏ای برای حقيقت .

عرفا معتقدند كه مقررات اسلامی در سه بخش خلاصه می‏شود :
اول بخش اصول عقايد كه كلام عهده‏دار آن است . در مسائل مربوط به اصول‏ عقايد لازم است انسان از راه عقل ، ايمان و اعتقاد تزلزل ناپذير داشته‏ باشد .
دوم بخش اخلاق . در اين بخش دستورهايی بيان شده است كه وظيفه انسان‏ را از نظر فضائل و رذائل اخلاقی بيان می‏كند و علم اخلاق عهده‏دار بيان آن‏ است .
بخش سوم ، بخش احكام است كه مربوط به اعمال و رفتار خارجی انسان‏ است و فقه عهده‏دار آن است .

اين سه بخش از يكديگر مجزا هستند . بخش عقائد مربوط است به عقل و فكر ، بخش اخلاق مربوط است به نفس و ملكات و عادات نفسانی ، بخش‏ احكام مربوط است به اعضاء و جوارح .
ولی عرفا در بخش عقائد ، صرف اعتقاد ذهنی و عقلی را كافی نمی‏دانند ، مدعی هستند كه به آنچه بايد ايمان داشت و معتقد بود بايد رسيد و بايد كاری كرد كه پرده‏ها از ميان انسان و آن حقايق برداشته شود . و در بخش‏ دوم همچنانكه قبلا اشاره شد ، اخلاق را كه هم ساكن است و هم محدود كافی‏ نمی‏دانند ، به جای اخلاق عملی و فلسفی ، سير و سلوك عرفانی را كه تركيب‏ خاص دارد پيشنهاد می‏كنند . و در بخش سوم ايراد و اعتراضی ندارند ، فقط در موارد خاصی سخنانی دارند كه احيانا ممكن است برضد مقررات فقهی تلقی شود . عرفا از اين سه بخش به " شريعت و طريقت و حقيقت " تعبير می‏كنند و معتقدند كه همانگونه كه انسان واقعا سه بخش مجزا نيست ، يعنی بدن و نفس و عقل از يكديگر مجزا نيستند ، بلكه در عين اختلاف با يكديگر متحدند و نسبت آنها با يكديگر ، نسبت ظاهر و باطن است ، شريعت و طريقت و حقيقت نيز اينچنين‏اند ، يعنی يكی ظاهر است و ديگری باطن و سومی باطن‏ باطن ، با اين تفاوت كه عرفا مراتب وجود انسان را بيش از سه مرتبه و سه مرحله می‏دانند ، يعنی به مراحل و مراتبی ماوراء عقل نيز معتقدند .

عرفان صمدی

مطالب مشابه :

مبادله كامنت در وبسايت عرفان آباد

سایت حوزه علمیه عرفان آباد

معرفی پیامبر اکرم (ص) از زبان کودکان و نوجوانان عرفان آباد یزد

حوزه علمیه عرفانی قره بلاق

عرفان صمدی

شیخ کمال عباس آباد دارفانی را وداع گفت.

دکتر علی فتح الهی ،یکی از مفاخر علمی دانشگاهی ایران

شعر ترکمنی در باره مرشدکبیر حضرت شیخ. . .از سایت عرفان اباد

علامه ملّا «عبد المجید موحّد نادری