متون نظم ترکی - بایرک قوشچو اوغلو (دکتر حسین محمدزاده صدیق)
منبع: برگزیده متون نظم ترکی، دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، اختر، ۱۳۸۵.
اهل حق نامي است كه به گروه‌هاي عظيم و پراكنده‌ي دراويش داده‌اند. اهل حق خود شاخه‌هاي گوناگون دارند و صوفي نيستند، به خلاف صوفيان كه معتقد به وصولند، معتقد به سلوك هستند. از آنجا كه حضرت علي بن ابي‌طالب (ع) را سر سلسله و بنيانگذار مسلك خود مي‌دانند و آن حضرت را مظهر تام و تمام در ذات و صفات مي‌شناسند، به علي اللهي نيز مشهور شده‌اند.
در آذربايجان و ديگر مناطق تركي زبان ايران و آسياي صغير، اين فرقه به نام‌هاي گوناگوني نظير گوران، قيزيلباش، علوي، بكتاشي، شاملو و غيره ناميده مي‌شوند. پايه‌ي اعتقاد اين گروه رجعت روح است و معتقدند اشخاصي كه افعال آنان پسنديده و مقبول باشد، اگر از مبدأ صدق تقاضا كنند، روحشان به صورت كاملتري به اين جهان باز مي‌گردد.1
اولين تجلي تام را در ذات دُرّ ازلي در آغاز آفرينش و آخرين تجلي تام را در ذات سلطان اسحاق مي‌دانند.
سلطان اسحاق در اوايل قرن هفتم و در عهد حمله‌ي مغول به ايران مي‌زيسته است.2 بنا به اعتقاد اين گروه، پس از سلطان اسحاق نيز تجليات تام و تمام متعددي رخ خواهد داد و در يكهزار و يكمين تجلي تام و تمام در ذات و صفات، كائنات و بود و نبود به دُرّ ازلي خواهند پيوست.
بنا به اعتقاد اهل حق، كلامات الهي توسط بيست و چهار گوينده به مردم و به زبان تركي ابلاغ شده است. نخستين اين گويندگان بايرك قوشچو اوغلو نام دارد. آنچه ميان اهل حق پيرامون زندگي و خلاقيت قوشچو اوغلو موجود است، به او شخصيتي اسطوره‌اي بخشيده است. ما اينجا اين افسانه‌ها را بازگو نخواهيم كرد.3 تنها آنچه را كه پيرامون پيدايش وي بين دراويش رايج است به نقل از مجموعه‌ي دستنويس كلام حقيقت اثر مهندس علي پيرداوري در اينجا مي‌آوريم:
«حضرت سلطان اسحاق مشيّت‌اش بر اين تعلق گرفت كه پرده بكشند. حضرت پير بنيامين از اين جريان اطلاع حاصل فرمود و به حضرت سلطان عالم عرض كرد: دين و ايمانم! ياران به دوري و فراقت تاب و توان ندارند. در كجا و كي مي‌توانيم مجددا ذات پاكت را زيارت كنيم.
حضرت سلطان عالميان فرمودند: غم مخور، قبل از پرده كشيدن، تو از خانه‌ي قوشچي يعقوب به نام بايرك ظاهر خواهي شد . . . پير بنيامين پرده در كشيده به امر سلطان و به خواست حضرتش از خانه‌ي قوشچو يعقوب سرداد كه مادرزاد لال و كر بود . . . بايرك از معجزه‌ي حضرتش از كري و لالي نجات يافت و شروع به سرودن كلام نمود:
|
من بير ديل بيلمز لال ايديم، |
|
اؤز حاليما ملال ايديم. |
بيرون از اسناد و كتب اهل حق، كه اغلب بين آنان چون اسرار ديني و محفوظ تلقي مي‌شوند، تا كنون در جايي از اين شاعر سترگ‌انديش و والابيان تاريخ ادبيات تركي سخن نرفته است. اينجا نگارنده نام او را در تاريخ ادبيات تركي وارد مي‌سازد و نخستين بار در 1366 او را به جهان علم شناسانده است.4 تا كنون در هيچ يك از مآخذ تاريخي و منابع مكتوب ادبي به اشاره‌اي در باب او بر نخورده‌ايم. اما همه چيز اشاره بر اين دارد كه وي يك شخصيت تاريخي بوده است. آنچه از اسطوره‌هاي بازگفته در بالا و آثار خود وي مستفاد مي‌شود، اين است كه وي بي‌گمان اهل آذربايجان ايران بوده است و اين ولايت را شهر به شهر و ده به ده مي‌شناخته است و چون درويش مداح اهل بيت بوده و علي‌گويان وجب به وجب روستاها را مي‌گشته است، خانه و خانقاهي ثابت نداشته است.
خود در اين باب مي‌گويد:
اوزومديلين ديك داباني،
يئددي قدم، قيز قاپاني،
آلينجا و نخجواني،
اردوبادلاري ايسترم.
گرگردن بري زنوزي،
صوفياني، مرند دوزي،
آشاغي‌دا شام غازاني،
تبريزده ياري ايسترم.
سفر بغداد كرده است. اشعار متعددي درباره‌ي اين سفر دارد. از فحواي كلامش پيداست كه پيش از روزگار اميرتيمور و در عهد ايلخانيان مي‌زيسته است. شيوه‌ي بيانش با تكيه به داده‌هاي زبانشناسي تاريخ تركي، اين نظر را به اثبات مي‌رساند. نام پدرش يعقوب و نام استاد و پيرش سيد ابراهيم بوده است:
قوشچو يعقوبون اوغلويام،
ارنلرين جان قوشويام،
سيد ابراهيم قولويام،
من قولو جاره‌چكدير.
به نام صاحب خويش نيز صراحت دارد:
قوشچو اوغلو آدين بايرك،5
قدمين اولسون مبارك!
آنچه در اين مجموعه داده مي‌شود، از يك نسخه‌ي خطي كهن بازمانده از مرحوم صادق گلزاري از دراويش تبريز و ديوان‌هاي بعضاً مغلوطي كه از سوي سه تن از دراويش اهل حق ساكن تهران، آقايان پيرداوري، افشار و نيك‌نژاد فراهم آمده،6 نقل شده است. در نقل اين اشعار كه اغلب الاهي7 هستند، در برخي جاها براي ترميم وزن، تغييراتي در چند لفظ داده شد. همچنين نسخه‌ي خطي باز گفته در بالا را اساس قرار داديم و تحريفاتي را كه اخيرا برخي از پييران دراويش به دنبال منافع سياسي و فرقه‌اي خود در اشعار ايجاد مي‌كنند، حذف كرديم.
اميد آن است كه اين مختصر، فتح بابي براي تحقيق آيندگان در زندگي و آفرينش اين شخصيت بي‌نظير ادبيات اسلامي تركي باشد و آثار او يكي پس از ديگري منتشر شود.
مناجات
|
الاهي يئديگيم نعمت سنيندير، |
|
مشرف يارانان خلقت سنيندير. |
حق جل و علا درگاهينا استغاثه
|
گنهكارم كرم كاني، مولانين قدرت نوريدير، اويدورما دونيا غمينه، سيغينميشام سن تك دوستا، سيغينميشام سن تك خانا، اويدورما دونيا كؤيچونه، يار اودورگيروه‌دن آشا، قوشچو اوغلو دئير يار، يار! |
|
سن بيزي يارا باغيشلا. بحر بي‌پايان دريدير، سالما نامردلر جمينه، هئچ أل يوخدور ألين أوسته، اولموشام مست و مستانا، سالما نامردلر ايچينه، سوره منزل، وارا باشا، واحد، واحد، احد، كرار، |
الاهي‌لر
|
من بو سفره واريرام، حرص و هواني ترك ائتديم، من بو جمين غلاميام، سلطان شهرينه واريرام، قولدور قوشچوغلو بنده‌دير، |
|
دورلي متاعلار آلماغا. يارنلر دئديگين دوتدوم. هر نه دئسه فرماندايام. صرافينا يالواريرام. گليب جمه فرماندادير. |
***
|
بيرگون اولا سلطانيميزخان اولا، |
|
جمله عالم، حكمونه فرمان اولا. |
***
|
هر كيمين عشقي وار، گزه‌ر اوتورماز، |
|
كؤنول بير سلطاندير منت گؤتورمز. |
***
|
حق نفسي دريا ايميش، نه حدديم وار حق كلامين، حق يار آراسيندا سيردي، حق جم ايچينده اؤزودي، من بو ديداره عاشقم، منيم بو درد دليمي، منزل ارنلر منزلي، هر كيمين بير آلتونو وار، دئديلر قوشچو اوغلونا، |
|
ها واره- واره سؤيلرم. اؤز باشيما من سؤيليم؟ مخلوق اونو بيلمز ايدي. كل حقيقت سؤزودي. ايشيم بودور ليل و نهار، بي‌خبر جاهل نه بيلر، خواجم آييرماسين بيزي، گيزلين‌ده ساخلار سؤيلمز، سن گناهين آشكارا ائتدين، |
***
|
منيم دعام بودور ياره: حق گلسين ديوان قورولسون، پادشاه گئيسين قيرميزي، كؤنلوزدن چيخاردين غمي، قوشچو اوغلونون حديثيدير، |
|
يارين كؤنلو اوياق اولسون. يارين مرادي وئريلسين، آشكار ائله‌سين اؤزوني، صدق ايلن دوتون دمي. ائشيدين جان قولاغيندان، |
***
|
گلين سؤيليه‌ليم يار بيدارا، |
|
كيمسه آوچي ايسه، گلسين گذارا. |
***
|
يارنلر گلين يالواراق يارا، |
|
يئر- گؤي يئيه‌سي پروردگارا. |
***
|
اولدن آخره گلديم، كيمسه‌لر بيلمز من كيمم، علمدارم، علمدارم، شربتين ايچميشيم، قانمام، گؤزوم آچديم، حققي گؤردوم، قوشچو اوغلو دور شب اؤتدو، |
|
بو ميدانه، بو ميدانه. ازلدن گلميش حاكيمم. ها بيلين عيوب ستارم، وصفين ائيلرم اوسانمام. يارليق أوسته گليردوردوم. سحر خوروزو بان ائتدي. |
***
|
گلين گلين اي يارنلر، ديلده سؤيلرم دستاني، گؤزومه گؤروندي بير أر، آب طاشاردان ايچيلدي، قوشچوغلو اوخور نه‌سيني، |
|
قولاق آسين بو دستانه. گؤزلرم چشم مستاني. عالمي ائتدي منور. رحمت ياره ساچيلدي. اليفي، بئيي، ياسيني. |
***
|
مسلمانلار! مسلمانلار! كافر و ارمني، جهود، تسبيحي أليمه آلسام، شريعته وارد اولدوم، شريعتي، طريقتي، الاهي پيرليك حققينه، بو خرقه‌نين سايه‌سيندن، دئديلر قوشچو اوغلونو، |
|
من نه عجب مسلمانم! بت‌لرينه ائيلر سجود، سجاده چيگنيمه سالسام، قارينجا يول ديلر مندن. طريقتده يولي بيلديم. اوخوردوم فرقانلا بئله، گل اؤزون، بير كرم أوسته. عجايب مرد قلاجم، واجبدير اودا پانديرماق. |
***
|
ارنلر بير نظر ائيلر، ارنلر ائيله‌دي نظر، حق طفل ايكن ديله گلدي، حق اؤزو عمانا دالدي، يارنلر گلير اوتورور، عجب ساعت بو ساعتدير، گبرين8 ديني زايل اولدو، |
|
بو بغداده، بو بغداده، حق اؤزو، دون با دون گزر، بير نئچه‌لر سئله گلدي. پير بنيامين اوني بيلدي، پيريندن قوت گؤتورور، جميع دعوي كارلار ماتدير، بولبول گوله مايل اولدو، |
***
|
ندن ايكيميزه أوچ يار دئيرلر، |
|
آراميزدا محبت وار دئيرلر. |
***
|
آدم صفي دئيرلر، لقبي بير آدا بنزه‌ر، |
|
من عشقي يارا گتيرديم، خود اؤزو مرادا بنزه‌ر. |
***
|
گلين، گلين، اي يارنلر، بير عجايب ديوان اولور. |
|
هر كسين حال حاليجه اؤزاولوشو بيان اولور، |
***
|
گل اي معني اهلي، كاندان خبر وئر، |
|
وجودوندا نه‌وار، اوندان خبر وئر. |
***
|
خوفوم وار سندن، قورخورام مكار، |
|
فضل آيه‌سي‌سن، بنده گناهكار. |
***
|
بو دونيا فانيدر، آلدانما، زنهار، |
|
بقادير حققي دوت، اوسانما زنهار، |
***
|
يارنلر نئيله‌ييم يار ياد اولوبدور، |
|
بيزي غمگين ائدنلر شاد اولوبدور. |
***
|
يارنلر قولاغا هو سَـسي گلير، |
|
كؤنول ذكر ائتمگه هوه‌سي گلير. |
***
|
هر كيمين كيم اونون حق ياري يوخدور، |
|
اگريوز وارايسه هئچ واري يوخدور. |
***
|
گل، اي فريادرس! فرياديما يئت، |
|
حؤكوملو پادشاه، سن داديما يئت! |
***
|
جهان باشدان باشا يار اولاجاقدير، |
|
منكر اولان خوار و زار اولاجاقدير. |
***
|
گلين يالواراييم او صاحب كاره، |
|
مشكل ايشيميزي، ائيليه چاره. |
***
|
الهي بيرليگين حققي، كريم سنسن، رحيم سنسن، آبادانلار ويران اولدو، فنا وئرمم، فنا آلمام، من سنين دوغرو يارينام، قوشچو اوغلو حققه يالوار، |
|
سن بير عادل ديوان ائيله. منيم پادشاهيم سنسن. بير نئچه‌سنين قهريندن. فنانيد‌ا قبول قيلمام. باغچادا بولبول بارينام. سني حق اؤزو باغيشلار. |
***
|
يارانلار گلين يالوارق ياره، |
|
يئر- گؤي يئيه‌سي خاوندگاره. |
پا‌نوشت‌ها:
1. دهخدا، لغت‌نامه، جزء 97، ص 142.
2. سلطان اسحاق يا سلطان سهاك همان بابا اسحاق معروف، شخصيت ترك زبان غرب ايران است كه در قرن هفتم ظهور كرد و قيام معروف بابائيه را راه انداخت. بابائي‌ها و بكتاشي‌هاي ساكن در شرق آناطولي و ايلات غرب ايران پيرو او هستند. (رك. اسلام آنسيكلوپديسي، جزء 110، ص 28)
3. برخي از اين افسانه‌ها در كتاب‌هاي گنجينه‌ي ياري گردآورنده سيد كاظم نيك‌نژاد، (ص 112- 100) و برهان الحقيقه تأليف جميل افشار ( ص 22- 9) آمده است.
4. محمدزاده صديق، حسين. بايرك قوشچو اوغلو، صفحه‌ي ياشيل يارپاق، روزنامه اطلاعات آذربايجان، پنجشنبه 29/5/1366، شماره 18251، تهران.
5. لفظ بايرك اصلا تركي است در معناي دارا و توانمند، در گذشته‌هاي دور در آذربايجان به عنوان نام پسر به كار گرفته شده است. در كتاب دده قورقود نيز بامسي بايرك به همين لفظ ناميده شده است.
6. رك. منابع مطالعه‌ي قوشچو اوغلو.
7. الاهي در ادبيات تركي به نوعي از اشعار عرفاني اطلاق مي‌شود كه موضوع اصلي آن‌ها را مناجات‌هاي عارفانه، استغاثه و انابه به درگاه جلّ و علا تشكيل دهد.
8. گبر در تاريخ ادبيات تركي، تنها در معناي مجوس به كار نرفته است و اصطلاحي سمبليك براي همه‌ي كيش‌هاي غير الهي پيش از اسلام فلات ايران نظير آتش‌پرستي، مهرپرستي، زروانيه، مانويه، مزدكيه، خرمديني، مزديسنا و آئين‌ها بدوي پارسي به شمار مي‌رود.
9. فرق نسخه‌ها: آري‌لار، دوغرولارين راهي دير بو.
10. فرق نسخه‌ها: دئديلر خدايي توتوسان يوخسا اوتوريرسان.
11. آري: صاف، خالص، پاك، دوغرو.
منابع مطالعه قوشچو اوغلو:
· افشار جميل (گردآورنده). درة الاسرار اهل حق يا ديوان قوشچو اوغلو، حروفچيني مرادي، سبب خير مخارج سيد حسن غلام اوروجعلي نوروزي، تهران، 1360، 240 ص.
· افشار جميل. برهان الحقيقه، 1356، تهران.
· الهي، نورعلي. برهان الحق، كتابخانه‌ي طهوري، تهران، 1351.
· بايرك قوشچو اوغلو. كلاملار، به كوشش ح.م. صديق، تهران، 1366.
· بزرگان يارسان (اهل حق)، تهران، 1352.
· پيرداوري، مهندس علي (گردآورنده و مترجم فارسي)، ديوان قوشچي اوغلي، با ترجمه و تفسير، زيراكس چهارم، تهران، 1364، 254 ص.
· پيرداوري، مهندس علي (گردآورنده). ديوان حضرت قوشچو اوغلو گوينده‌ي اول، زيراكس دوم، تهران، 1364، 110 ص.
· پيرداوري، مهندس علي (گردآورنده). كلام حقيقت (تفكيك شده)، زيراكس اول، تهران، 1364، 327 ص.
· پيرداوري، مهندس علي. قصص از ياران مؤثر اهل حقيقت، زيراكس اول، تهران، 1357، 97 ص.
· جيحون آبادي مكري، حاج نعمت الله. شاهنامه‌ي حقيقت، به تصحيح دكتر محمد مكري، تهران، 1345.
· خواجه الدين، سيد محمد علي. سرسپردگان، تبريز، 1349.
· صديق صفي زاده بوره‌كه‌اي، مشاهير اهل حق، تهران، 1360.
· كلام حضرت قوشچو اوغلو، (نسخه‌ي خطي متعلق به آقاي سيد امرالله شاه ابراهيمي از پيران و دراويش اهل حق ساكن صحنه كه از سوي ورثه‌ي مرحوم صادق گلزاري تبريزي به ايشان واگذار شده است).[1]
· گنجينه‌ي ياري، تهران، 1354.
· ماشاء الله سوري. سرودهاي ديني يارسان، تهران، 1343.
· محمدزاده صديق، حسين. بايرك قوشچو اوغلو، روزنامه‌ي اطلاعات آذربايجان، شماره 18251.
· مكري، حاج نعمت الله. شهنامه حقيقت، به اهتمام دكتر محمد مكري، تهران، 1345.
· نيك نژاد، سيد كاظم. كلامات تركي، تهران، 1361.
· و. مينورسكي. ماتريالي دلياايزوچ سكتي، مسكو، 1911 (به زبان روسي).
· Saeed-khan. The sect of Ahl-I Haqq, The Moslem world, 1927,XVII, 1.
[1] آقاي سيد امر الله فرزند مرحوم آقا سيد لطف الله شاه ابراهيمي ساكن صحنه به اينجانب اجازه دادند از اين نسخه‌ي نفيس و گرانبها فتوكپي تهيه كنم، از اين نظر سپاسگزار و مديون ايشان هستم. همچنين آقاي پيرداوري از دراويش اهل حق تبريز ساكن تهران، ديوان‌هاي بيست و چهارگانه‌ي بزرگان اهل حق را كه سال‌ها در تهيه و تدوين آن‌ها رنج طاقت‌فرسا كشيده‌اند، در اختيار اينجانب گذاشتند.
مطالب مشابه :
ایسلا نیوز دان بیر خبر
vatan dili news - ایسلا نیوز دان بیر خبر | vatan dili news تهیه و تنظیم : وطن دیلی نیوز .
متون نظم ترکی - بایرک قوشچو اوغلو (دکتر حسین محمدزاده صدیق)
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
رسالات موسیقایی عبدالقادر مراغه‌ای
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 2
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
لطیفه‌های بهلول داننده
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
قاضی برهان الدین
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
اومید پیکی- اوستاد حبیب ساهر
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
برچسب :
ایسلا نیوز