گنبد های نمکی جنوب ایران

گنبد های نمکی جنوب ایران

سازند هرمز

در زمين شناسي ايران به مجموعه اي از سنگهاي تبخيري مانند نمك ، انيدريت ، دولوميت به همراه شيل هاي قرمزي را كه كمابيش تنها در گنبد ها و دياپير هاي نمكي ديده شده است سازند هرمز ناميده اند.

بلانفورد 1872 و ريچاردسون 1927 آن را سري هرمز ناميدند ولي در سالهاي بعد از آن بعنوان سازند هرمز ياد شد .

واژه سري چون يك مفهوم چينه شناسي جهاني دارد در اين مورد كاربردي ندارد . ( نبوي ، سبزه ئي 1367 ) لذا از كاربرد واژه سري در اين خصوص بعدها صرف نظر شده است . با توجه به مطالعات محققان در سالهاي اخير بويژه مطالعات آقايان سبزه ئي ، نبوي ، هوشمند زاده ، درويش زاده و ... چون يك رديف چينه شناسي مشخص را شناسائي نموده اند لذا با در نظر گرفتن ويژگيهاي يك سازند آن را سازند هرمز ناميد ه اند .

با اين وجود بدليل فرايند دياپيريك اكنون سازند هرمز بصورت مجموعه اي درهم ريخته از نهشت هاي تبخيري ، رسوبي و آتشفشاني مشاهده مي شود در فرهنگ چينه شناسي ايران بنوشته اشتوكلين 1970 در مورد سری هرمز چنين آمده است : اين سازند شامل سنگ نمك ، گچ ، بلوكها و اجرام درهم فشرده و از ريخت افتاده به هر اندازه ممكن شامل مواد رسوبي نظير آهكهاي سياه رنگ تيغه اي بد بو ، دولوميت هاي چرت دار قهوه اي ، ماسه سنگهاي قرمز ، شيل هاي رنگين ، رس و مواد بر جاي مانده از انحلال نمك و سنگهاي آذرين نظير دولريت هاي اپيدوتيتيزه ، بازالت ، ريوليت ، كراتوفير ، تراكيت و غيره مي باشد .

رديف رسوبي آتشفشاني سازند هرمز از ديدگاه نبوي و سبزه ئي 1367 از پائين به بالا چنين است :

1. سنگ نمك ، سفيد يا قرمز نوار گونه و آلوده به كانيها و سنگها به ضخامت تقربيا 50 متر

2. لايه هاي آهكي تيره رنگ تيغه اي بد بو ، فسيل دار بضخامت 5 تا 10 متر

3. شيل ها و ماسه سنگهاي قرمز رنگ حدود 20 تا 100 متر

4. آهكهاي فسيل دار ، توف هاي زير دريائي ، گدازه هاي بازالتي ، لايه هاي نازك انيدريت و ... تقريبا 5 تا 10 متر

5. گدازه هاي ريوليتي ، داسيتي و توده هاي نفوذي ساب ولكانيك

نبوي 1355 مي نويسد : شايد كه سنگهاي تبخيري در ناحيه شير گشت كه جوانتر مي باشند ( كامبرين ) نيز مربوط به همين حوضه رسوبي بوده اند بهر حال حضور اين رخساره تبخيري در عربستان ، زاگرس و ايران مركزي و همچنين سالت رنج پاكستان اين است كه در اين نواحي در اواخر پر كامبرين و اوائل پالئوزوئيك با يكديگر در ارتباط نزديكي بوده اند .

نبوي در ديباچه اي بر زمين شناسي ايران مي نويسد : در ايران ارتباط بين سازند هاي زاگون و لالون با يكديگر بطور تدريجي است و گاهي سنگهاي آنها آنقدر شبيه به هم هستند كه جدا كردن آنها بسيار مشكل است به همين لحاظ در مورد سن دقيق سازند هرمز و جايگاه آن هنوز جاي بحث فراوان است زيرا بسياري از نوشته هاي موجود حاكي از اشتباه در همين شباهت هاست .

قويدل سيوكي 1990 ميگويد : رسوبات تبخيري كلاستيك زير سازند ميلا در تنگ ايلبك زرد كوه و سكانس تبخيري چاههاي دارنگ شماره يك و شيرين شماره يك كه احتمالا معادل سري هرمز در حوضه زاگرس است حاوي گونه اي اكريتارش بنام Zonosphaeridium Ovillensis و ديگر گونه هاي شاخص اكريتارش است كه بر اساس ارزش چينه شناسي اكريتارشهاي شناخته شده به زمان كامبرين مياني مربوط هستند . بنابر اين انتصاب سري هرمز به پر كامبرين و يا كامبرين زيرين غير محتمل بنظر ميرسد .

زاهدي در 1991 در زاگرس مرتفع به رسوبات نمكي با سن كامبرين مياني اشاره مي كند ، به اعتقاد درويش زاده نمكهاي سري هرمز در اينفرا كامبرين نشانه شروع پيشروي دريايي و نمكهاي كامبرين مياني و فوقاني نشانه پسروي دريايي در درون ريفت نارس قاره ای است .

اشتوكلين در سخنراني خود در 1990 مشخص كرد كه در موقعيت استراتيگرافي سازند هرمز دوطبقه نمك وجود دارديكي در اينفرا كامبرين ( وندين ) و ديگري در كامبرين زيرين ، شايد اين راه حل بتواند به مشكل سن سازند هرمز پايان دهد اما هنوز ابهامات فراواني در مورد اين سازند مطرح است .

حسيني در مقاله خود به سال 1990 عنوان مي كند كه در طي اينفراكامبرين حوضه فرو نشستي ريفتي در طول لبه گندوانا وجود داشته است كه تبخيری هاي Syn-Rift در وهله اول در يك پيشروي 600 ميليون سال قبل رسوب نموده و دوباره در پسروي كامبرين زيرين اين رسوبگذاري تجديد مي شود .

درويش زاده 1990 مي نويسد : شواهد زمين شناسي حاكي از آن است كه سرزمينهاي ايران و كشورهاي همجوار ، در طي اينفراكامبرين دچار فاز كششي بوده ، حالت ريفتي در آن برقرار بوده و در محور طولي اين ريفت هاي قاره اي ولكانسيم آلكالي فعاليت داشته است . ضخامت زياد رسوبات نمك و گسترش آن در حد بين دو گسل قديمي منطقه ( گسل ميناب و گسل قط كازرون ) فعاليت ولكانيسم اسيد تا حد واسط و وجود بعضي از قطعات اسپيليتي در گنبد نمكي بعضي از جزائر خليج فارس و بالاخص پهناي منطقه دياپيريسم همگي حاكي از وجود گسلهاي ترانسفورم و ريفت هايي است كه احنمالا فقط تا حد اقيانوس زايي جنيني پيش رفته است .

در اين ريفت ها غالبا رسوبات تبخيري اكثرا از منشاء آب درياها و احيانا از تصاعد گازهاي هيدروترمال نمكدار محتوي CaCl2 در آن ته نشين شده است .

طبق مدل پيشنهادي ، پس از فاز كوهزائي كاتانگايي در سپر قاره اي ايران و عربستان جريانهاي حرارتي صعودي غير عادي برقرار شده است ، كه نتيجه آن بالاآمدن استنوسفر و ايجاد دياپيريسم گوشته اي است .

مطالعات اخير برروي گنبد هاي نمكي بويژه گنبد نمكي گچين معلوم داشته است كه اين مجموعه ظاهرا در هم به واقع نظم يك سازند را داشته ولي در پروسه دياپيري نمك ، ارتباط ميان چهار عضو مشخص سازند هرمز از بين رفته است و در حال حاضر اين ارتباطات را تنها ميتوان در رخنمون هاي جدا از هم در گنبد ها شناسائي نمود و با پيگردي هاي انجام شده لايه هاي كليدي را پيدا نموديم كه در سراسر گنبد و همينطور در ساير گنبد ها قابل رديابي است .

قديميترين واحد سازند هرمز، افق نمكي است كه ضخامت آن گرچه بطور دقيق قابل اندازه گيري نيست اما بيش از 50 متر ( نبوي ، سبزه ئي 1367 ) و كمتر از 1000 متر ( كنت 1970 ) است . بهمراه اين واحد نمكي ميان لايه هائي از توف ، توفيت ، مارن ، آهك ، اكسيد آهن قرمز رنگ ، قطعات سنگهاي آذرين و دگرگوني نيز هست كه در تنوع رنگ اين طبقات نقش دارد .

بر روي افق نمك ، تناوبي از ماسه سنگ هاي قرمز رنگ حاوي اكسيد آهن ( هماتيت و اسپيكيولاريت ) ، مارن ، ماسه سنگ ،شيل و توف ديده مي شود كه گاهي ميان لايه هائي ازآهكهاي ريز دانه و گچ نيز در آن مشاهده مي گردد . ضخامت اين افق از 2 تا 20 متر متغير است .

سومين واحد ، طبقه آهكي جلبك دار سياه رنگ بد بوئي است كه در همه جا بر روي واحد دوم قرار نگرفته و گاهي مستقيما نيز برروي نمك ديده مي شود . اين واحد به صورت يك طبقه كليدي در سرتاسر گنبد و ساير گنبد ها قابل رديابي است . اين طبقه كليدي داراي سن مشخص هم هست .

واحد چهارم تناوبي از توف ريوليت هاي خاكستري رنگ و مواد آذز آواري است كه گاهي همراه با ماسه سنگ ، شيل ، مارن و آهك هاي صورتي رنگ مي باشد . بنظر ميرسد اين واحد كه داراي بيشترين ضخامت در گنبد نمكي گچين است ، در حين فعاليت هاي آتشفشاني همزمان با رسوبگذاري سازند هرمز تشكيل شده است در اين واحد گنبد هاي ريوليتي ، توده هاي نفوذي گرانيتي نيز ديده مي شود كه احتمالا مواد آذر آواري اين طبقه از فوران ماگماي اسيدي در حين رسوبگذاري و همچنين فرسايش توده هاي سرد شده پس از رسوبگذاري نتيجه شده است .

بطور خلاصه سازند هرمز داراي چهار بخش است كه طبقه نمكي آن قاعده معلومي ندارد و ظاهرا نوار گونه و داراي لاميناسيونهاي ريز است . واحد 2 آن با رنگ قرمز مشخصي كه از اكسيد آهن فراوان درون آن نتيجه شده خود را از طبقات زيرين و روئين خود متمايز مي كند . واحد 3 آهك سياه رنگ كليدي است كه در ساير گنبد ها هم قابل شناسائي است .

اثرات حرارتي و دگرسانيهاي قابل رويت در روي اين آهكها هم اثر گذاشته و در مقاطع نازك اين سنگها مشاهده مي شود كه كوارتز هاي باز بلورين شده و بصورت كريستالهاي يوهدرال در متن رشد يافته اند .

در واحد 4 ماسه سنگها تا حدودي دچار دگرساني و دگرگونيهايي شده اند و بيشتر با توفيت و توف هاي اسيدي همبري دارند.

سن اين رسوبات قبلا به اواخر پر كامبرين پسين نسبت داده مي شد ، اما اكنون مشخص گرديده كه در كامبرين نهشته شده اند و بخش هاي بالائي آن تا اردويسين هم ميرسد .

از نظر رديف چينه شناسي رسوبات تبخيري رسوبي و آتشفشاني سازند هرمز بجهت داشتن سنگهاي آتشفشاني ريوليتي و توف ريوليتي با سري ريزوو قره داش مشابهت دارند. و با سازند راور در ناحيه كرمان و جنوب عقدا از جهت رسوبي هايي نظير ماسه سنگ قرمز ، دولوميت ، آهكهاي تيره رنگ و توفيت قابل مقايسه است .( گفتگوي شفاهي ، دكتر هوشمند زاده )

بخشهاي فوقاني سازند هرمز با سازند هاي بايندر ، سلطانيه و باروت در شمال ايران قابل مقايسه است . در ايران مركزي تشكيلات كامبرين پائين بنامهاي درين ، حشم و عقدا نامگذاري شده اند كه حاوي جلبك ساري است كه مشابه آنها را در رديف رسوبي سازند هرمز بخش 3 مي بينيم .( گفتگوي شفاهي ، دكتر هوشمند زاده )

و با توجه به مطالعات حمدي (1368) ماكرو فسيلهاي اين جلبك سارها داراي استروماتوليت از جنس Cryptozoon Rosemontensis Strauffer مي باشد . كه در اردويسين زيرين ايالت مينه سوتاي امريكا شناخته شده است همچنين آثار ارگانيكي Echinodermata و فسيلهائي كه احتمالا كرينوئيد هستند نشان مي دهد كه اين رسوبات بايد از كامبرين مياني جوانتر باشند .

گنبد های نمکی جنوب ایران

مطالب مشابه :

ضرورت تاسیس رشته پزشکی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد گنبد کاووس

رشته های جدید دانشگاه آزاد اسلامی گنبد و روند اجرایی شدن منطقه آزاد

سرفصل دروس تمامی مقاطع تحصیلی دانشگاه آزاد اسلامی بصورت فایلهای PDF

منطقه آزاد تجاری ارزش حیاتی برای شهرستان گنبدکاووس دارد.

گنبد های نمکی جنوب ایران

گنبد سیدون شهرستان ابرکوه

گنبد عالی شهرستان ابرکوه

هشتمین همایش صعود سراسری قلم به میزبانی گنبدکاووس

احمد دستمرد معاون عمرانی فرمانداری گنبد شد .

داستان هشتمین صعود قلم