تاثير اصلاحات ارضي بر شكل روستاهاي ايران*

دكترعيسي حجت **

چكيده:
در اولين سال هاي دهه 1340 خورشيدي تغييري در ساختار اجتماعي و اقتصادي روستاهاي ايران پديد آمد و
نظام د يرپاي زمين داري دگرگون شد . تا پيش از پيدايش شرايط جديد كه در نهايت به اصلاحات ارضي انجاميد،
دولت ها بر درآمد حاصل از توليد كشاورزي متكي بودند.
اصلاحات ارضي در ايران از سويي بخش كثيري از دهقانان را از ستم ارباب رهانيد و از سويي ديگر، با حذف
مديريت توليد زراع ي و كشاندن سرماي هها از روستا به شهر، افول توليد كشاورزي و مهاجرت به شهرها را باعث
گرديد.
روستاي پس از اصلاحات ارضي تحت تاثير اين پي آمدها، به شهر وابسته گشت، الگوي گسترش و معماري
شهري را پذيرفت و خزشي تدريجي از موقعيت پيشين به سمت جاده – به مثابه شريان دس ترسي و بهره مندي
از خدمات شهر – را آغاز كرد . حصارهاي درهم تنيده پيشين شكسته شد، فضاهاي سكونتي شبه شهري وسعت
يافت و ورود و استفاده از مصالح و شيو ههاي غير بومي ساخت و ساز چهره روستا را تغيير داد.
واژه هاي كليدي:
اصلاحات ارضي، مهاجرت، توسعه بافت روستايي، خزش بافت، سيماي روستايي، مسكن روستايي.
* مقاله حاضر برگرفته از طرح پژوهشي با عنوان " تاثير اصلاحات ارضي بر شكل روستاهاي ايران" است كه در سال 1383
در پرديس هنرهاي زيباي دانشگاه تهران انجام گرفته است.
E-mail: [email protected] . ** استاديار دانشكده معماري، پرديس هنرهاي زيبا، دانشگا نهران
Archive of SID
www.SID.ir
76
نشريه هنرهاي زيبا • شماره 26 • تابستان 1385
مقدمه
هزاران سال پيش از اين، آشنايي با رمز و راز رويش گياهان انسان را
زمين گير كرد . كشاورزي آغاز شد و گرد هم آمدن كشاورزان روستاها
را پديد آورد.
نياز روست اييان به امنيت و عدال ت و معنويت، زمينه ساز تشكل
حكومت ها و ظهور اديان شد . شهرها پديد آمدند با كاخ و معبد و
بازار، تا در مقابل آنچه كه از روستايي مي ستانند او را حمايت كنند و
خدمت رسانند. 1
دير زماني اين رابطه ادامه يافت . قوام و دوام حكومت ها بر خراج و
مالياتي بود كه به واسطه ي اربابان و مباشران از دهقانان گرفته
مي شد و سفره و صندوق حاكمان را رنگين مي كرد . 2 سرانجام،
روزگاري نو فرا رسيد و جهان ديگرگونه شد . تحولي در انديشه و
سياست و صنعت و توليد و تجارت و ارتباطات پديد آمد و رابط ه ي دو
سويه ي شهر - روستا به تاريخ پيوست . كشاورزي ديگ ر تنها منبع
توليد و درآمد نبود؛ روستايي ديگر آن انسان بي خبر از جهان نبود
كه در رديف گاو آهن و خيش، ابزار توليدش خوانند … انقلابات
صنعتي 3، سياسي و اجتماعي، دو قطبي شدن جهان، پيدايش نفت،
گسترش ارتباطات و بسياري تحولات ديگر، نظام كهن اقتصاد ارضي
و بهره كشي از دهقانان را تاريخي كرده بود و اصلاحات ارضي،
اتفاقي ناگزير بود در ايران با تمامي پي آمدهايش.
يكي از اين پي آمدها، دگرگوني شكل كالبدي روستاهاي ايران بود .
روستاهايي كه گويي در طول تاريخ منجمد شده و به خوابي عميق
فرو رفته بودند و تحول، واژه اي ناشناخته بود از براي آنان . اين مقاله
نگاهي دارد به تأثير اصلاحات ارضي بر شكل كالبدي روستاهاي
ايران.
-1 سير تحول روستاهاي ايران:
در گذشته اين تصور كه سلطان مالك و صاحب اختيار سرزمين
و اهل آنست و مي تواند اداره و بهره كشي از ايالت ها را به
اطرافيان، صاحب منصبان و سردار انش واگذار كند، باعث مي شد
كه پيوسته روستا و روستايي در مالكيت كارگزاران حكومتي و
اربابان قرار گيرد . “پاداش هواداران و دردانگان فرمانروا، اعطاي
زمين به آنان بود و مخالفان و دشمنان او با مصادره املاك
52 ). اين ، ايشان تنبيه و تضعيف مي شدند ” (لمپتون ، 1377
مالكين بزرگ كه هر يك خود را صاحب اختيار چندين پارچه
آبادي و جان و مال مردم آن مي دانستند، بخشي از درآمد روستا
را برداشته و بخشي را به عنوان خراج به خزانه حكومت مركزي
سرازير م يكردند. “تحصيل ماليات هاي گوناگون و امر
سربازگيري و وصول مخارج سربازان غالباً وسيله ظل م و تعدي
.(309، فراوان محصلان ماليات به مردم بود ” (لمپتون ، 1377
بدين ترتيب و به علت وابستگي حكومت ها به نظام اربابي و
خراج حاصل از آن، تحول در اين نظام نه امكان پذير و نه به
مصلحت حكام و پادشاهان بوده است . شكل كالبدي روستا نيز
از اين نظام اجتماعي - اقتصادي تاثير مي پذيرفت . روستا در
سخت ترين مكان ها، روي شيب هاي تند، سنگلاخ ها و هر كجا
كه زمين اجازه كشت و زرع نمي داد مستقر مي شد (تصاوير
.( 1و 2
(تصوير- 1) روستاي قهرود، اصفهان (تصوير- 2) روستاي هامانه، يزد
زندگي در حداقل ممكن و در فض ايي محدود و با امكانات
كم جاري بود و فضاي زيستي صرفاً با استفاده از مصالح
بوم آورد كه توسط خود روستا ييان و به شكلي ابتدايي بر
، هم نهاده مي شد شكل مي گرفت(تصوير 3). لمپتون ( 1377
669 و 671 ) در اين رابطه مي گويد:
“اتاق هاي خانه هاي دهقاني معمولا تنگ و تاريك اس ت
و خوب تهويه نم يشود. بيشتر اتاق ها پنجره ندارد.”
“چهارپايان متعلق به خانواده دهقان نيز غالباً در محلي
متصل به جايي كه اهل خانه در آن به سر مي برند
نگهداري م يشوند.”
Archive of SID
www.SID.ir
77
تاثير اصلاحات ارضي بر شكل روستاهاي ايران
صحبت از دگرگوني در شكل روستا آنگاه به ميان م ي آيد كه
نظام هاي حاكم بر روستا، اعم از سياسي، اجتماعي، توليدي و
انساني دستخوش تغييرات شديد قرار گيرد؛ تغييراتي كه
دگرگوني هاي بسياري را در نظام استقرار، شكل، بافت و
شيوه هاي سكونت و ساخت و ساز روستا باعث مي گردد .
اصلاحات ارضي با مجموعه ي پيچيده اي از علت ها و پيامدها،
نقطه پاياني بود بر نظام د يرپاي اربابي كه ساختار اجتماعي،
فرهنگي، توليدي و مديريت ي و نهايتاً شكل كالبدي روستا را
تحت تاثير قرار داد.
-2 اصلاحات ارضي:
قانون اصلاحات ارضي در چهارم خرداد ماه 1339 به هيئت
دولت وقت ابلاغ شد و اين اصلاحات در قالب رفرمي حكومتي
تحت عنوان “انقلاب سفيد ” در دهه 1340 تداوم يافت (فرمان
21 ). در اين رفرم، مالكيت زمي ن هاي ، همايوني، 1351
كشاورزي از دست بزرگ مالكان و اربابان درآمده و تحت
شرايطي به كشاورزان واگذار گرديد.
پيش از اين، نظام توليد كشاورزي بر پنج بنيان زمين، آب،
چهارپا، بذر و كار استوار بود (لمپتون، 536،1377 ). ميرابوالقاسمي
1358،57 ) در اين رابطه از دو اصل غيرمنقول و (آب و خاك ) )
و از سه اصل منقول (تخم، نيروي كار و گاو ) ياد مي كند . از
اين ميان زمين، آب و گاه چهارپا و بذر از آنِ مالك بود و
كشاورز تنها نيروي بدني خود را به كار مي گرفت. 4 در اين نظام
آن دسته از زا رعاني كه بر روي زميني معين كار مي كردند حق
آب و گلي نسبت به آن زمين داشتند و آنان كه چنين وابستگي
نداشتند، خوش نشينان و آفتاب نشيناني بودند كه فقط نيروي
بدني خود را به معرض فروش م يگذاشتند.
در اصلاحات ارضي بسياري از كشاورزان از طريق خريد
قسطي يا اجاره هاي درازمدت مالك زمين هايي شدند كه پيش
از اين بر آنها زراعت مي كردند. 5 اصلاحات ارضي را نمي توان
درگرفتن زمين از مالكان و واگذار كردن آن به زارعان خلاصه
كرد؛ اصلاحات ارضي پديده اي پيچيده،چند بعدي و داراي علل
و اهداف آشكار و پنهان بود . علل و اهدافي كه در هياهوي
تبليغات و جد لهاي سياسي، چندان مورد مداقه قرار
نمي گرفت.
-1-2 اصلاحات ارضي: انقلابي دولتي، براي
پيش گيري از انقلابي مردمي
موقعيت حساس ايران در جهان دو قطبي ميانه قرن بيستم
ميلادي 6 و چشم طمع دو ابرقدرت شرق و غرب به اين
سرزمين، يكي از علل اصلي به وقوع پيوستن انقلاب سفيد و
اصلاحات ارضي حكومتي بود.
نظام ارباب و رعيتي، پيوسته دهقانان ايران را تحت سخت ترين
شرايط بهره كشي نگه داشته و آنان را در رديف گاوآهن و آب و
بذر، جزء مؤلفه هاي توليد به شمار مي آورد. اين وضعيت تا آنگاه
كه در تعارض با منافع ابر قدرت ها قرار ندا شت و صرفاً
مسئله اي داخلي به حساب مي آمد، نه تنها مورد نقد و تجديد
نظر حكومت ها قرار نمي گرفت، كه با تأييد و حمايت آنها نيز
روبرو بود . اين حمايت از آن جهت بود كه خزانه مملكت چشم
-45، به ماليات حاصل از توليد كشاورزي داشت (لمپتون، 1377
.(44
هم جواري ايران با اب ر قدرت شرق - كه داعيه حمايت از طبقه
كارگر و كشاورز را داشت - و خوف از بروز انقلاب هاي دهقاني
در ايران، ابر قدرت غرب را بر آن داشت تا به تعديل وضعيت
معيشتي و انساني كشاورزان ايران بيانديشد . اين انديشه در
چارچوب طرحي گسترده - كه بعدها به “اصل چهار ترومن ” 7
171 ). و حكومت ، شهرت يافت - شكل گرفت (رجبي، 1378
متمايل به غرب ايران را برآن داشت تا با دست زدن به
اصلاحاتي، امكان بالقوه انقلاب دهقاني را در ايران از ميان
172 ). و (رجبي، 186،1378 ) انقلاب سفيد، ، بردارد(آوري، 1368
انقلابي حكومتي بود براي پيش گيري از انقلابي مردمي.
-2-2 اصلاحات ارض ي : افول اقتصاد زراعي و
رونق اقتصاد نفتي
“زمين” از گذشته هاي بسيار دور مهم ترين و حياتي ترين منبع
اقتصادي مردم و حكومت ها در ايران بوده است . هرچند كه
بازرگاني و توليد نيز پيوسته در شهرها و بازارهاي ايران در
طويله انبار
پلان همكف
اتاق پلان طبقه اول
( (تصوير- 3
روستاي قهرود، اصفهان (نمونه هايي
از خانه هاي حداقل)
Archive of SID
www.SID.ir
٧٨
نشريه هنرهاي زيبا • شماره 26 • تابستان 1385
جريان بوده، ولي از نظر وسعت و شمول، هيچگاه در مقام
مقايسه با اقتصاد زراعي و درآمد حاصل از كشاورزي قرار
.(35، نداشته است(هاشمي، 1380
يكي از علل وقوع اصلاحات ارضي، جاي گزين شدن تدريجي
درآمد حاصل از فروش نفت به جاي درآمد حاصل از ماليات
زراعي بود . هرچند كه منابع نفتي در ايران سال ها پيش از اين
كشف و مورد بهره برداري قرارگرفته بود ولي تا اواخر دهه
1320 و نهضت ملي شدن صنعت نفت، اين “ماده سياه
متعفن” نقش تعيين كننده خود را در اقتصاد مملكت نشان
نداده بود . 8 حضور جدي و تعيين كننده نفت در اقتصاد ايران در
دهه قبل از اصلاحات ارضي حكايت از روزگاري نو داشت،
روزگاري كه در آن - براي اولين بار - پايندگي حكومت و
تكيه اقتصادي دولت بر منبعي غير از زمين قرار مي گرفت .
درآمد سرشار نفت حكومت را از خراج روستانشينان بي نياز
مي نمود و نظام تيول داري و بهره كشي از زمين را از سكه
انداخته و نقش حياتي كشاورزي را در سرنوشت مملكت
بي رنگ مي كرد.
-3-2 اصلاحات ارضي: ضرورت عصر جديد
فروپاشي نظام هاي فئودالي و اربابي اتفاقي بود كه دير يا زود
در تمامي جهان به وقوع مي پيوست . چنانچه از سال 1910 تا
1963 در 30 كشور جهان اصلاحات ارضي صورت
9. دوران طولاني حاكميت ن ظام ارباب و ( گرفت(احرار، بي تا، 71
رعيتي در شرايطي دوام داشت كه هيچ گونه تغيير و تحركي در
نظام فكري، شيوه هاي اطلاع رساني، ابزار توليد و حمل و نقل
و نيازهاي دهقانان متصور نبود . روستايي در محيط بسته روستا
اسير سرنوشتي بود كه ديگران براي او رقم مي زدند . قدرت
ارباب كه پشتوانه حكومت مركزي را با خود داشت امكان
هرگونه دگرانديشي را از دهقان سلب م يكرد.
پيدايش تدريجي نمودها و نشانه هاي روزگاري نو، مرزهاي
جهان روستايي را گسترش داده و پايه هاي نظام كهنه را سست
مي كرد. وسايل جديد حمل و نقل، ابزار و آلات مدرن
كشاورزي، شيوه ها و تجهيزات جديد آبرساني و آبياري و از
همه مهمتر گسترش ارتباطات و آگاه شدن روستايي از جهان
بيرون از روستا، حكايت از آن داشت كه ديگر روش هاي
مرسوم سال ها و سده هاي پيشين فرسوده شده و تغيير در
روابط و شيوه توليد، ضرورتي انكار ناپذير است (آشوري ، 1376
.(32،
-3 پي آمدهاي اصلاحات ارضي:
صرف نظر از علل و عواملي كه منجر به انجام اصلاحات
ارضي شد، اين اتفاق تاريخي پي آمدهايي در زمينه هاي مختلف
سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي داشت كه به مهم ترين
آنها اشاره م يشود:
-1-3 رونق اقتصاد خدماتي - شهري و افول
اقتصاد توليدي - روستايي
با كنده شدن نظام حكومتي از اقتصاد دهقاني و اتكاي آن به
اقتصاد نفتي، رابطه ديرينه روستا - شهر در تبادل توليد و
خدمات بر هم خورد و توليد كشاورزي به حال خود رها گرديد .
روستايي كه تا اين زمان “مجبور” به كار و توليد بود، اكنون
“مختار” شده بود كه به كار زراعت ادامه دهد يا به دنبال
سرنوشتي ديگر به شهر مهاجرت نمايد . دهقان مجاز بود تا
زميني را كه به او واگذار شده زير كشت ببرد، تحت شرايطي به
ديگران بفروشد و يا در آن خانه بسازد . در ماده بيست و چهارم
قانون اصلاحات ارضي به تاريخ چهارم خرداد ماه 1339 آمده
است: “ …اگر كشاورزي توانايي كار كشاورزي را از دست
بدهد مي تواند زمين خود را به كشاورز ديگري با رعايت مفاد
اين ماده بفروشد و مراتب را به اداره كشاورزي استان اطلاع
.(36، دهد” (فرمان همايوني، 1351
پس از اصلاحات ارضي بزرگ مالكان و سرمايه داران با علم به
اينكه زمين هايي را به دهقانان واگذار كرده اند كه ديگر ارزش
استراتژيك ندارد، سرمايه هاي خود را راهي شهر كردند و
مؤسسات مالي، خدماتي و صنعتي را بنا نهادند . بسياري از
كشاورزان نيز در پي سرنوشتي ديگر راهي شهر شده و در نقش
كارگر ساختماني، كارگر صنعتي، نگهبان، سرايدار و
دست فروش و دوره گرد ب ه امرار معاش پرداختند . پس از
اصلاحات ارضي ديگر اين شهر بود كه سرنوشت اقتصاد
سرزمين را رقم مي زد.
-2-3 حذف مديريت توليد از نظام كشاورزي
در نظام كهن به جهت بهره مندي هرچه بيشتر از زمين،
مديريتي سخت و مقتدر از سوي ارباب بر فرآيند توليد اعمال
مي شد . حفر و لا ي روبي قنات ها و آبراهه ها، حفاظت از
زمين هاي كشاورزي و حفظ حريم آنها و ممنوعيت ساخت و
ساز در زمين قابل زراعت، تأمين ابزار توليد و بذر، تشكيل
بنه ها و تقسيم وظايف دهقانان و نيز مديريت فروش محصول
از مواردي بود كه تحت نظارت ارباب و توسط مباشران به
انجام مي رسيد. اين مديريت، كه گاه اِعمال آن با خشونت
همراه بود 10 ، باعث حداكثر بهره مندي از آب و زمين و ساير
امكانات مي شد.
حذف مديريت ارباب و جاي گزين نشدن مديريتي نو، به رها
شدن زمين ها و ساخت و ساز در آنها، لاي روبي نشدن و ويراني
قنات ها، بر هم خوردن گروه هاي توليدي (بنه ) و بسياري
Archive of SID
www.SID.ir
79
تاثير اصلاحات ارضي بر شكل روستاهاي ايران
مسائل ديگر منجر شد، به گون ه اي كه توليد كشاورزي، در نبودِ
مديريتي كارآمد با افتي شديد مواجه شد و ديگر جواب گوي
نيازهاي رو به افزايش سرزمين نبود . به منظور رفع اين نقيصه
و جاي گزين كردن مديريتي جامع بر توليد روستايي، هفت سال
پس از آغاز اصلاحا ت ارضي، در چهارم بهمن ماه 1346 قانون
تشكيل شركت هاي سهامي زراعي به دولت ابلاغ شد . در ماده
اول اين قانون آمده است:
“به منظور فراهم نمودن موجبات افزايش درآمد سرانه
كشاورزان و امكانات همه جانبه براي بكار بردن
ماشين آلات كشاورزي در امر توليد محصولات
كشاورزي و آشنايي زارعين با اصول و شيوه هاي جديد
كشاورزي و حداكثر استفاده از نيروي اضافي انساني
موجود در روستاها در قطب هاي كشاورزي و صنعتي
مملكت و براي جلوگيري از خردشدن و تقسيم اراضي
مزروعي به قطعات غير اقتصادي و افزايش ميزان
سطح زير كشت كشور با استفاده از اراضي با ير و موات
و مسلوب المنفعه وزارت اصلاحات ارضي و تعاون
روستايي بر اساس وظايف پيش بيني شده در ماده يك
قانون تشكيل اين وزارت به تدريج در واحدهاي
روستايي مناطق مختلف كشور شركت هاي سهامي
.(146، زراعي تشكيل مي دهد”(فرمان همايوني، 1351
همچنين در بيست و نهم اسفند ما ه 1349 قانون تعاوني نمودن
توليد و يكپارچه شدن اراضي در حوزه عمل شركت هاي تعاوني
روستايي با اهدافي مشابه و با تأكيد بر تعاوني نمودن توليد به
343 ). لازم به ذكر ، دولت ابلاغ گرديد (فرمان همايوني ، 1351
است كه اين قوانين هرگز نتوانست خلاء مديريتي پيش آمده
بر اثر اصلاحات ارضي را پر نمايد.
-3-3 وابستگي به محصولات كشاورزي وارداتي
پيش از اصلاحات ارضي، بنابر دلايل زير وارد كردن و مصرف
محصولات كشاورزي از خارج از كشور امري غير لازم و
غيرمحتمل بود:
• تا اين زمان دو سوم جمعيت ايران روستايي (يا عشايري )
و توليدكننده بودند و فقط يك سوم جمعيت شهرنشين و
مصرف كننده به حساب مي آمدند. 11
• ميزان مصرف سرانه به علت فقر عمومي و قناعت مردم
پايين بود.
• منبع درآمدي (بجز زراعت ) براي خريد محصول خارجي
متصور نبود.
پس از اصلاحات ارضي به تدريج ورود و مصرف محصولات
كشاورزي و دامي بيگانه در كشور رواج يا فت. علل اصلي اين
دگرگوني را مي توان چنين برشمرد:
• بر هم خوردن تعادل جمعيت و توسعه شهرنشيني، پس از
اصلاحات ارضي به مرور از جمعيت توليد كننده (روستايي )
كاسته و به جمعيت مصرف كننده (شهري ) اضافه شد . در
سال 1357 جمعيت شهري به 50 % و در سال 1380 به
.(7، %64/5 جمعيت كل كشور مي رسد(حبيبي، 1383
• تغيير الگوي مصرف، كه در مواردي اسراف و تبذير را
جاي گزين قناعت و صرفه جويي مي كرد.
• تأمين هزينه خريد محصول خارجي از طريق اتكاء به
درآمد سرشار نفت.
و اين در حالي بود كه تفاوت شرايط طبيعي و اقليمي
كشورهاي صادر كننده با ايران باعث م ي گرديد تا محصول
وارداتي بسيار ارزان تر از محصول بومي به دست مصرف كننده
ايراني برسد . وابستگي به محصولات بيگانه به حدي بود كه
روستايي - اين توليد كننده سابق - چشم به جاده دوخته بود تا
گندم، برنج، روغن، پنير و ساير مايحتاج خود را از فروشگاه
تعاوني روستا دريافت كند.
-4-3 آغاز عصر مهاجرت و توسعه شهرنشيني در
ايران
با متزلزل شدن نظام توليدي روستا و رونق اقتصاد نفتي در
شهر، مهاجرت روستائيان به شهر آغاز شد . روستايي در طلب
ساماني نو و درآمدي بيشتر بود و شهر نيازمند نيروي كار جهت
توسعه كمي و كيفي.
مهاجرت روستاييان ب ه شهر از دو راه مختلف “مهاجرت
جهشي” و “مهاجرت گزينشي ” صورت مي پذيرد . در
مهاجرت جهشي روستايي با فروش املاك خود راهي شهر
شده و ابتدا در حومه شهر سكني مي گزيند و در صورت پيدا
كردن فرصت به شهر نقل مكان كرده و شهرنشين مي گردد. 12
ليكن مهاجرت گزينشي به تبع فرصت ها و امكانات تحصيل ي
توليدي و تجاري رخ مي نمايد . روستايياني كه براي كسب
مدارج بالاي تحصيلي و فرصت هاي شغلي به شهر مهاجرت
مي نمايند پس از كسب اين مدارج، جايگاهي براي خود در
روستا نمي يابند و به ناچار در شهر مانده و يا به سرزمين هاي
ديگر - در پي امكاناتي بالا تر - مهاجرت مي نمايند. اين گونه
“شهرنشيني” باعث خالي شدن روستا از افراد مستعد، ماهر و
فرصت طلب و تمركز آنها در شهر مي گردد.
-4 تأثير اصلاحات ارضي بر شكل روستاهاي
ايران
در سال هاي پس از اصلاحات ارضي تغييرات چشمگيري در
شكل كالبدي روستاهاي ايران به وجود آمد . اين تغييرات گاه
Archive of SID
www.SID.ir
٨٠
نشريه هنرهاي زيبا • شماره 26 • تابستان 1385
آن قدر وسيع بود كه بافت پيشين، تاريخي شد و روستا شكل و
نقشه اي جديد پيدا كرد . اين تحولات را مي توان در سه راستاي
خزش بافت روستا، توسعه ي بافت روستا و تغيير چهره ي روستا
پي گرفت.
-1-4 خزش بافت
در مقايسه بافت روستاهاي ايران پيش و پس از اصلا حات
ارضي، حركتي تدريجي و خزنده از موقعيت تاريخي روستا به
سمت جاده قابل مشاهده است . در بيان علل اين جا به جايي
مي توان به موارد زير اشاره كرد:
-1-1-4 وابسته شدن روستا به شهر پس از اصلاحات
ارضي
چنان كه پيش از اين اشاره شد، يكي از علل وقوع
اصلاحات ارضي، ور ود جهان به عصري جديد بود . شرايط
جديد، كه با تأخيري چندين ساله در سرزمين ما شكل
مي گرفت، 13 حكايت از پايان دوران زندگي نباتي و ركود
روستاها داشت؛ روستاهايي كه از آموزش و بهداشت و
ارتباطات و خدماتي نظير آب لوله كشي و برق محروم
بودند. پس از اصلاحات ارضي و در ج هت محروميت زدايي
از روستاها اقداماتي انجام شد كه از آن جمله مي توان به
احداث مدرسه، خانه هاي بهداشت، دفاتر مخابراتي و
فروشگاه هاي تعاوني اشاره كرد . اين گونه تأسيسات كه
گردانندگاني شهري – تحت عناويني چون سپاه دانش،
سپاه بهداشت و … داشت به عللي همچون سهولت
دسترسي، سهولت رساندن امكانات ساختماني و خدماتي و
سهولت تمليك زمين عمدتاً در مبادي ورودي روستا و در
كنار جاده منتهي به روستا ساخته م يشد.
محل استقرار و تجمع اين بناها كه اولين پايگاه هاي تمدن
جديد در روستا به حساب مي آمدند، به تدريج تبديل به
مركزيتي براي جذب ساخت و سازهاي جديد روستا
مي شد. بدين ترتيب بافت روستا از مركز سنتي و تاريخي
خود - كه عمدتاً بر گردِ منابع آب شكل گرفته بود - به
سوي جاده كه اكنون به رگِ حياتي روستا تبديل شده بود .
حركتي خزنده را پيش م يگرفت.
-2-1-4 ورود تكنولوژي و تغيير شكل وابستگي روستا
به منابع آب
دسترسي به آب پيوسته عامل اصلي در مكان يابي و استقرار
روستاها، به ويژه در مناطق مركزي ايران بوده است . اين
دسترسي، گاه از طريق نشاندن بافت در كنار منابع آب همچون
رودها و چشمه ها و گاه از طريق كشاندن آب به سمت روستا از
طريق حفر قنات و چاه و در موا ردي نيز از راه جمع آوري و
ذخيره آب باران در آب انبارها ميسر مي گرديد (تصاوير 4
الي 6). به اين ترتيب بافت روستا اتصال و ارتباطي تنگاتنگ و
مستقيم با منابع آب داشت.
(تصوير- 4) روستاي نصرآباد، (تصوير- 5) روستاي باده، يزد (در كنار آب انبار)
يزد (در كنار رود)
(تصوير- 6) روستاي تودشكچوئيه، اصفهان (در كنار قنات)
پيدا شدن تدريجي فن آوري و ابزار جديد دسترسي و
انتقال آب، همچون موتور پمپ ها براي كشيدن آب از چاه
و رودخانه، منابع هوايي ذخيره آب و لوله كشي، نياز به
اتصال بلافصل روستا به منابع طبيعي آب را از ميان
برداشت و بافت روستا اجازه يافت تا در جهت هاي مطلوب
(عمدتاً به سمت جاده ) حركتي خزنده را تجربه كند
.( (تصاوير 7و 8
Archive of SID
www.SID.ir
81
تاثير اصلاحات ارضي بر شكل روستاهاي ايران
(تصوير- 7) روستاي خورآباد، قم (خزش بافت روستا به سمت جاده) (تصوير- 8) روستاي كوشكسار، فارس (خزش بافت روستا به سمت جاده)
-3-1-4 فرسودگي بافت قديم و نوسازي تدريجي بافت
چنانكه پيش از اين اشاره شد، بافت روستا پيش از اصلاحات
ارضي بافتي فشرده و متراكم بود كه در زمين هاي لم يزرع
مستقر شده و ارباب اجازه ساخت و ساز در اراضي قابل كشت
را به رعيت نمي داد. پس از اصلاحات ارضي و واگذاري اراضي
به كشاورزان، بسياري از روستائيان خود را ا ز حصارهاي تنگ
خانه هاي رعيتي رها كرده و در زمين هاي اطراف، اعم از زراعي
و غيرزراعي به ساختن خانه پرداختند.
تبصره ماده بيست و چهارم قانون اصلاحات ارضي به طور
ضمني مجوز اين ساخت و ساز را براي روستائيان صادر كرده
است: “هرگاه زمين هاي تقسيم شده مصرف ديگري غير از
زراعت پيدا نمايند كه درآمد آن بيش از كشاورزي باشد،
كميسيون اصلاحات ارضي استان پس از رسيدگي اجازه تجزيه
و فروش آن را خواهد داد.”
بديهي است كه پيش از اصلاحات ارضي هم - با توجه به
روش هاي ابتدايي ساخت و ساز – خانه هاي روستايي پيوسته
در حال مرمت و نوسازي بو ده اند؛ ولي اين نوسازي به ناچار در
محل استقرار بنا انجام مي شده و ساخت و ساز و تصرف زمين
خارج از بافت مجاز نبوده است . ولي در نوسازي پس از
اصلاحات ارضي، به دليل باز شدن دستِ روستائيان در انتخاب
محل سكونت، بافت قديم به تدريج رها شده و آنان كه از
امكانات بيشت ري برخوردار بودند خانه هاي جديد خود را خارج از
بافت فرسوده و تاريخي روستا بنا مي كردند. به اين ترتيب بافت
اوليه روستا به تدريج از سكنه خالي مي شد و ميزان تخريب در
آن بالا مي رفت. اين اتفاق مطلوبيت شرايط زيستي را در بافت
قديم كمتر و كمتر مي كرد و در مواردي اين بافت به كلي رها
مي شد و اهالي روستا به سمت نقاط جذب جديد و عمدتاً جاده
روي مي آوردند. اين فرآيند، خزش بافت به سمت جاده و
تأسيسات جديدالاحداث را سرعت م يبخشيد.
-4-1-4 تغيير در شيوه هاي دفاعي و خروج از حصارها
تا پيش از پيدايش جنگ افزارها و شيوه هاي دفاعي جديد
بسياري از شهرها و روستاها در داخل حصارهايي بلند و غير
قابل نفوذ پناه م ي گرفتند . اين حصارها بافت را از تعرض
مهاجمان و غار تگران مصون م ي داشت. با تغيير در
جنگ افزارها و شيوه هاي حمله و دفاع و ورود تجهيزات جديد،
قلعه ها و برج و باروها به تدريج كارآيي خود را از كف دادند.
تثبيت قدرت حكوم تهاي مركزي و پايان يافتن دوران
لشكركشي هاي قومي و قبيله اي نيز ضرورت پناه بردن بافت ها
به درون حصارها را منتفي مي كرد . هرچند كه اين عوامل
ارتباط مستقيمي با اصلاحات ارضي نداشت، ولي همزمان و
همراه با تحولات اجتماعي وقت و حذف قدرت هاي اربابي
باعث شد كه حصارها شكافته شده و بافت روستا به خارج از
ديوارهاي قلعه سرازير گردد . امروز در بسياري از روستاها، قلعه
-كه زماني آبادي را در خود جاي داده بود - به صورت عنصري
فرعي، كوچك و مطرود در گوشه اي از بافت گسترده روستا
آرام گرفته، گاه تبديل به محل نگهداري دام، گاه محل
سكونت افراد مستمند و فرتوت شده و در مواردي هم مخروبه
و متروك رها شده است . بافت رهيده از ديوارها و حصارهاي
پيشين، حركت خزنده خود را به سوي جاده، اين شريان حياتي
روستاي امروز آغاز مي كند.
-2-4 توسعه بافت
يكي ديگر از تأثيرات اصلاح ات ارضي بر شكل روستاهاي
ايران توسعه فيزيكي بافت است . هرچند كه پس از اصلاحات
ارضي بسياري از روستائيان در جهت دست يابي به آينده اي
بهتر ترك ديار كرده و به شهرها مهاجرت كردند ولي در همين
برهه، به سرعت و به ميزان زيادي بر وسعت بافت روستاها
افزوده شد. علل اين وسعت يافتنِ ناگهاني را پي مي گيريم:
-1-2-4 دو قطبي شدن بافت
همان طور كه پيش از اين اشاره شد، احداث تأسيسات جديد
خدماتي در كنار شريان هاي دسترسي به روستا منجر به
شكل گيري نقطه اي جاذب و ايجاد مركزي جديد، در برابر
مركز قديم روستا شد . دو قطبي شدن روستا باعث گر ديد تا
بافت در حالتي از تعليق ميان دو قطب قرارگرفته و با حركت
تدريجي دانه ها به سمت مركز جديد، بافت روستا پوك، تُنُك و
متخلخل شود . در اين سال ها، مركز قديم روستا كه همچنان از
نقاط قوتي همچون چشمه، امامزاده، مسجد، حسينيه، حمام و
بافت قديم
بافت مياني
بافت جديد
Archive of SID
www.SID.ir
٨٢
نشريه هنرهاي زيبا • شماره 26 • تابستان 1385
خانه كدخدا برخوردار بود به س ادگي تسليم و تخليه نمي شد و
مركز جديد نيز با امكاناتي نو بافت را به سوي خود دعوت
مي نمود. در مطالعه بافت هاي روستايي پس از اصلاحات ارضي
مشاهده مي كنيم كه روستا از وضعيت تاريخي خود خارج شده،
اراضي جديدي را -اعم از كشاورزي و غير كشاورزي - اشغال
نموده و بافتي وسيع و كم تراكم را به وجود آورده است.
-2-2-4 ورود اتومبيل به بافت
گفته شد كه يكي از علل حركت خزنده بافت، روي آوردن به
سمت جاده و مواهب آن بوده است . بافت قديم روستاها بافتي
فشرده با معابري در مقياس عبور انسان و دام و عمدتاً نشسته
بر زمين هاي شيب دار بوده و به راحتي نمي توانسته پذيراي
ورود اتومبيل به درون خود باشد . بافت پس از اصلاحات
ارضي، آنگاه كه حصارهاي پيشين را مي شكافد و به اشغال
زمين هاي مجاور مي پردازد، سعي دارد تا خود را با شرايط جديد
وفق دهد : كوچه هاي ماشين رو، پاركينگ تراكتور و … اين
بافت همچنين برا ي پذيرش اتومبيل زمين هاي مسطح و كم
شيب را بر اراضي با شيب تند ترجيح مي دهد . پاره اي از اين
روستا ها - در سال هاي بعد - صاحب ميدان ورودي، بلوار و
خيابان هايي نيز مي شدند. اين پديده ها - با در نظر گرفتن
اينكه بناها همچنان يك يا دو طبقه هستند - باعث كم شدن
تراكم و پوكي بافت و نهايتاً گستردگي آن مي شوند.
-3-2-4 افزوده شدن سطح اشغال مسكن
از ديگر علل توسعه كالبدي بافت روستاهاي ايران پس از
اصلاحات ارضي، زياد شدن سطح اشغال زمين توسط مسكن
بود؛ روستائيان كه پيش از اين در مساكني فشرده و با تراكم
بالا مي زيستند، اكنون امكان يافته بودند تا خانه هايي گسترده تر
با فضاي باز و نور بيشتر داشته باشند . هرچند كه بسياري از اين
ساخت و سازها در زمين هايي انجام مي شد كه مي توانست زير
كشت قرار گيرد، ولي اشتياق رهيدن از مسكن هاي رعيتي
آنچنان بود كه فرصت عاقبت انديشي به روستايي نمي داد.
خانه ها يكي پس از ديگري ساخته مي شد و بافت مياني روستا
شكل مي گرفت. بافتي كه در آن اطاق، انبار، آغل، اصطبل و
طويله از يكديگر جدا شده و محيطي فراخ تر براي زيستن
.( روستايي فراهم مي كرد (تصوير 9
(تصوير- 9) روستاي مراء، تهران (نمونه هايي از مسك نهاي ايجاد شده
در دوره مياني)
-3-4 تغيير چهره روستا
اصلاحات ارضي بر كالبد و شكل ظاهري ابنيه روستا نيز
بي تأثير نبود و تحولاتي را در چهره روستا باعث گرديد . بناهاي
روستا را مي توان در سه گروه مسكن رعيتي، بناهاي خاص و
بناهاي الحاقي مورد بررسي قرار داد.
-1-3-4 مسكن رعيتي
در سال هاي اوليه پس از اصلاحات ارضي تغيير عمده اي در
شيوه ساخت و ساز مسكن روستايي به وجود نيامد و خانه
روستائيان با همان مصالح و شيو ههاي بومي - فقط
در ابعادي گسترده تر - ساخته مي شد. به تدريج و بر اثر ارتباط
بيشتر روستائيان با شهر، شيوه ها و مصالح رايج در شهر تا
اندازه اي بر ساختار و شكل مسكن روستايي تأثير
مي گذارد. جاي گزين شدن آجر به جاي خشت براي ساخت
ديوار، رايج شدن عايق رطوبتي (قيروگوني ) براي پوشاندن
سقف و استفاده از در و پنجره هاي فلزي دست دوم كه از
بناهاي تخريبي شهر جمع آوري شده است در نماي ساختمان
نمونه هايي از تغيير تدريجي چهره روستا پس از اصلاحات
ارضي به شمار مي آيد.(تصاوير 10 و 11 ) اين تغييرات را مي توان
همچنان در ادامه “معماري بدون معمار ” پيشين روستا دانست؛
چرا كه هيچگونه مبنا و پشتيباني علمي نداشته و صرفاً
محصول انتخاب هاي جديد روستائيان، از مظاهر ساخت و ساز
شهري بوده است .ر اين مرحله تغييراتي نيز در روابط داخلي
مسكن پديد مي آيد. اين تغييرات از قبيل تعريف فضاي مهمان،
آشپزخانه مستقل، سرويس ه اي بهداشتي و حمام خانگي
مي باشدكه از بحث اين پژوهش خارج است . مسكن بعد
ازاصلاحات ارضي – كه چهره اي ناخوشايند به روستا مي داد –
حكايت از خلأ فرهنگي و علمي در كاربرد مصالح جديد داشت .
استفاده از عايق قير و گوني روي كاهگل را مي توان به عنوان
نمونه اي بارز از اين مسئله دانست.
اتاق اتاق مطبخ طويله طويله
مغازه
Archive of SID
www.SID.ir
83
تاثير اصلاحات ارضي بر شكل روستاهاي ايران
(تصوير- 10 ) روستاي سهرورد، زنجان (پنجره هاي دست دوم شهري به جاي پنجره هاي بومي) (تصوير- 11 ) سهرورد (طاق ضربي به جاي سقف هاي تيرپوش)
-2-3-4 بناهاي خاص
بناهاي خاص در روستا، همچون امامزاده، مسجد، حسينيه،
حمام، خانه ارباب و خانه كدخدا عموماً توسط معماران شهري
ساخته مي شد. در اين بناها مصالحي بهتر به كار م ي رفت و از
قوانين نيارش و ساخت و ساز سنتي پيروي م ي شد. در بسياري
موارد اين بناها الگوهايي بودند براي ساخت مسكن رعيتي در
روستا.
پس از اصلاحات ارضي تغيير عمده اي در اين ابن يه مشاهده
نمي شود مگر هنگامي كه نياز به مرمت و يا بازسازي آنها
باشد؛ كه در اين صورت مصالح و فن آوري جديد شهري
(تيرآهن، طاق ضربي، پي بتني، نماي سنگ و آجر سه سانتي و
…) جاي گزين مصالح و تكنيك هاي پيشين مي گردد . اين
جايگزيني از آنجا كه عموماً فاقد ديد زيباي ي شناسانه بوده در
.( شكل ابنيه و چهره روستا تأثير منفي داشته است (تصوير 12
( (تصوير- 12
روستاي
نشلج،
كاشان
-3-3-4 بناهاي الحاقي
پس از اصلاحات ارضي به تدريج ساخت بناهايي جديد
همچون مدرسه، خانه بهداشت، مخابرات و تعاوني در روستاها
آغاز شد ا ين بناها كه با نقشه و فن آوري جديد و توسط
متخصصان شهري و در بسياري موارد بدون توجه به
ويژگي هاي اقليمي و محيطي روستا - ساخته مي شد، بر چهره
روستا به دو طريق تأثيرگذار بود.
اول
آنكه
به
موجب
تضادي
كه در
شكل،
شيوه ساخت و مصالح با ابنيه پيشين روستا داشتند، م وجب
تضاد و دو چهرگي روستا مي شدند . و دوم آنكه به عنوان
بناهايي كه پيام آور مظاهر تمدن جديد در روستا بودند مورد
تقليد قرارگرفته و بر شكل گيري مسكن هاي جديد روستا تأثير
مي گذاشتند. ويژگي هاي عمده اين بناها (صرف نظر از موقعيت
اقليمي)، استفاده از ديوارهاي آجري، سقف شيرواني يا
قيرگوني، در و پنجره فلزي، پي و يا شناژهاي بتني و مصالحي
.( ديگر از قبيل موزائيك، كاشي و … بود (تصوير 13
نتيجه گيري
براي مطالعه سير تحول معماري روستايي ايران مي توان پيشينه اين
روستاها را به سه مقطع زير تقسيم بندي نمود:
اول: از پيدايش روستا تا اصلاحات ارضي: بافت تاريخي، بافت قديم.
دوم: توسعه بدون برنامه روستا پس از اصلاحات ارضي - تا انقلاب
اسلامي: بافت مياني.
سوم: الحاقات و اصلاحات پس از انقلاب اسلامي: بافت جديد.
مي توان مرحله ي اول را مرحله ي معماري ارگانيك، بدوي يا بدون
معمار، مرح له ي دوم را مرحل هي سرگشتگي و بلاتكليفي يا التقاط و
(تصوير- 13 ) روستاي حسين آباد، اصفهان
Archive of SID
www.SID.ir
٨٤
نشريه هنرهاي زيبا • شماره 26 • تابستان 1385
مرحله ي سوم را مرحله ي معماري جديد، شهري و وارداتي دانست .
بديهي است كه صحبت از معماري روستا – بي عنايت به زمينه ها و
زيرساخت ها، خالي از اشكال نيست و درك شرايط زماني، اجتماعي،
فرهنگي و اقتصادي روستا شرط هر گونه اظهار نظر و مطالعه در اين
زمينه هاست.
اين مقاله كاوشي بود براي درك و تشريح شرايط اجتماعي ايران در
گرماگرم اصلاحات ارضي و تشريح تاثير اين اصلاحات بر شكل
كالبدي بافت روستاها كه اميد است نقطه ي آغازي باشد بر شناخت
دقيق و جامع معماري روستايي ايران.
در پايان به نكات كليدي پژوهش اشاره مي گردد:
• اصلاحات ارضي، به معناي گذر از اقتصاد زراعي به اقتصاد
سرمايه اي - نفتي، پايان بخشيدن به نظام ارباب و رعيتي و پذيرش
تحولات عصر جديد، اتفاقي بود كه دير يا زود به وقوع مي پيوست.
• اين اصلاحات در ايران زير پوشش رفرمي حكومتي و براي
پيش گيري از انقلاب دهقاني و مردمي صورت گرفت.
• اصلاحات ارضي به عنوان مقطعي سرنوشت ساز مبدأ تحولات
عمده اي در اقتصاد، روابط اجتماعي، مهاجرت، اشتغال، توسعه ي
شهرنشيني و وابستگي به محصولات كشاورزي بيگانه قرارگرفت.
• اصلاحات ارضي موجب توسعه فيزيكي بافت هاي ر وستايي و
خزش آن از قطب هاي اوليه روستا (آب، امامزاده و … ) به سوي
جاده (به عنوان مظهر و ابزار دسترسي به تحولات جديد) گرديد.
• اصلاحات ارضي آغاز دگرگوني در شكل كالبدي و چهره
روستاها بود و پاي مظاهر فن آوري جديد ساخت و ساز را با يا
بي پشتوانه فني به روستا باز كرد.
پي نوشت ها:
1 در ارتباط با علل شكل گيري شهرهايي در تمدن بين النهرين و رابطه آنها با روستاهاي اطراف نظير نگاه كنيد به : جيمز موريس، تاريخ شكل شهر،
. ص 15
2 نگاه كنيد به: ا.ك.س. لمتون، مالك و زارع در ايران، فصل هفدهم: طرز تقسيم محصول و ميزان مال الاجاره ها.
.67- همچنين: سيد محمد تقي مير ابوالقاسمي، نهضت هاي روستايي در ايران، صص 61
.46- 3 جهت آشنايي با تاثيرات انقلاب صنعتي بر كشاورزي نگاه كنيد به: تقي نصر، ايران در برخورد با استعمارگران از آغاز قاجاريه تا مشروطيت، صص 42
4 مير ابوالقاسمي( 1358 ، ص 57 ) در اين رابطه مي گويد:
“به طور كلي كشاورزي ايران بر دو اصل ثابت و غير منقول (آب و خاك ) كه متعلق به مالك بوده و سه اصل منقول (تخم، نيروي كار، گاو ) قرار داشت .
بنابراين عوامل زراعتي مي توانست به صورت هاي زير بوده باشد:
الف. مالك (يا ارباب): كسي كه صاحب زمين، آب، بذر و گاو مي باشد.
ب. مالك: كسي كه صاحب زمين و آب است.
ج. گاوبند: كسي كه صاحب بذر و گاو مي باشد.
د. گاوبند زارع: كسي كه صاحب بذر و گاو و نيروي كار م يباشد.
ه. زارع: كسي كه صاحب نيروي كار مي باشد.
عمدتاَ مقدار تقسيم محصول بر اساس عوامل فوق بوده است.”
5 نگاه كنيد به : فرمان هم ايوني راجع به تقسيم املاك سلطنتي، فصل چهارم مواد 13 و 14 در ارتباط با ارزيابي و پرداخت بها، فصل هفتم مواد 25 و 26 در
ارتباط با مقررات مالي، فصل پنجم ماده 18 در ارتباط با مقررات مربوط به تقسيم و تحويل زمين.
.16- 6 نگاه كنيد به ربيع بديعي، جغرافياي مفصل ايران، صص 14
: 7 نگاه كنيد به: محمد حسن رجبي، زندگي نامه سياسي امام خميني، ص 171
“مبارزات رهايي بخش در چين، ويتنام، كوبا و … نشان داد كه حضور استعمار روابط ظالمانه ارباب و رعيتي و مشكل زمين براي دهقانان ستمديده و
ناراضي در كشورهاي جهان سوم، زمينه بالقوه مستعدي براي انقلاب هاي ضد استعماري و كمونيستي خواهد بود . از اي ن رو آمريكا از سال ها پيش، انجام
اصلاحات ارضي را در كشورهاي توسعه نيافته استعماري كه مبتني بر توليد كشاورزي بودند تنها راه پيشگيري از سرنگوني رژي م هاي دست نشانده و
پيروزي انقلاب هاي كمونيستي در اين كشورها مي دانست.
به همين دليل بود كه ترومن رئيس جمهور آمريكا در آغاز سال 1329 اصل چهارم خود را پيشنهاد نمود كه بر اساس آن آمريكا ظاهراَ به وسيله تامين
كمك هاي فني در كشورهاي توسعه نيافته و اصلاح وضع اقتصادي و بالا بردن سطح زندگي اين كشورها سعي كرد تا حكومت هاي مبتني بر دموكراسي
در اين كشورها به وجود آورد.”
8 “تاريخ تحولات مهم صنعت نفت در ايران:
1287 : حفر اولين اولين چاه و اكتشاف نفت در ميدان نفتون مسجد سليمان . 1329 : ملي شدن صنعت نفت . 1323 : قرارداد با كنسرسيوم . 1352 : قرارداد
كنسرسيوم دوم.
قابل اشاره است كه جستجو و اكتشاف نفت در ايران توسط بيگانگان پي گيري مي شد و بسياري از ايرانيان به ارزش و نقش تعيين كننده اين ماده حياتي
(طلاي سياه ) آگاهي نداشتند و آن را ماده اي سياه و متعفن مي دانستند. همچنين تا سال 1344 كه تغييراتي در قرارداد به تصويب مجلس رسيد ايران
نتوانست از درآمد نفت سرمايه اي بياندوزد و مستقلاَ در نفت سرماي هگذاري كند.
قانون ملي شدن صنعت نفت بر اصل استوار بود : (الف) شناسايي حق مالكيت ايران بر منابع نفت و گاز و تاسيسات آن. (ب) دستيابي به تصميم گيري و
اختيار اداره عمليات. (ج) ورود به بازار جهاني و ارتباط مستقيم با خريداران و مصرف كنندگان و تعيين قيمت نفت.”
: 9 نگاه كنيد به سيد احمد احرار، شناخت مسايل روستايي، ص 71
Archive of SID
www.SID.ir
85
تاثير اصلاحات ارضي بر شكل روستاهاي ايران
“ از سال 1910 تا 1963 اصلاحات ارضي در 30 كشور جهان صورت گرفت : ايتاليا، يوگسلاوي، لهستان، چكسلواكي، هندوستان، پاكستان، ژاپن، چين
كمونيست، تايلند، مصر، فيليپين، تركيه، مكزيك، بليوي، فرمز، يونان، كوبا، عراق، ويتنام جنوبي، ايران، ونزوئلا، روماني، روسيه، كلمبيا، استراليا، كاستاريكا،
برمه، اسپانيا، پرتوريكو و سوريه.”
.42- همچنين نگاه كنيد به سيد محمد تقي ميرابوالقاسمي، نهض تهاي روستايي در ايران، صص 29
.72- 10 نگاه كنيد به سيد محمد تقي ميرابوالقاسمي، نهضت هاي روستايي در ايران، صص 65
: 11 نگاه كنيد به سيد محسن حبيبي و زهرا اهري، بررسي تطبيقي دگرگوني جمعيت، خانوار، سكونت و شهرگرايي ايران فرانسه روماني، ص 7
“در ايران رشد جمعيت شهري تا دهه 1340 ، رشد بطئي داشته ئ تحولي آرام را تجربه كرده اس ت. در سال 1300 جمعيت شهرنشين 28 درصد؛ در سال
34,5 درصد بوده است. به عبارتي جمعيت شهري تا سال 1340 يك سوم جمعيت كشور را تشكيل مي داده است.” ، 29,4 درصد؛ و در سال 1340 ،1320
12 جهت آشنايي بيشتر با تاثير اصلاحات ارضي بر مهاجرت روستاييان به شهرها و افزايش كارگران روستايي در شهرها و همچنين نقش شركت هاي
سهامي زراعي در ضبط زمين هاي دهقانان و پيدايش پديده زاغه نشيني در حومه شهرها نگاه كنيد به : عبدالعلي لهساي ي زاده، تحولات اجتماعي در
.287- روستاهاي ايران، صص 278
همچنين جهت اطلاعات بيشتر در زمينه حاشيه نشيني نگاه كنيد به : علي حاج يوسفي، حاشيه نشيني شهري و فرآيند تحول آن (قبل از انقلاب اسلامي )،
.16- صص 13
: 13 نگاه كنيد به سيد محسن حبيبي و زهرا اهري، بررسي تطبيقي دگرگوني جمعيت، خانوار، سكونت و شهرگرايي ايران فرانسه روماني، ص 7
“ايران بعد از دهه 1340 شاهد تحرك جمعيتي و تمركز شهري ناشي از مهاجرت روستاييان به شهرها به ويژه شهرهاي بزرگ شد. اين تحركات سبب شد
كه جمعيت شهرنشين در سال 1357 نيمي از جمعيت كشور را شامل شود . ولي از دهه 1360 به بعد ( 1980 ميلادي به بعد) نرخ شهرنشيني پيشي گرفته
64,5 درصدجمعيت شهرنشين بوده اند). سيل مهاجرت از روستا به شهر در ده ه هاي 1360 و 1370 ، است و شتاب بي سابقه اي مي يابد (در سال 1380
گسترده تر شد كه خود نشان از شتاب يافتن فرآيند مدرنيزاسيون اجتماعي و به تبع آن گسترش شهرنشيني دارد.
در فرانسه روند مهاجرت به شهرهاي بزرگ تا دهه 1970 به سمت مناطق كلان شهري بوده است، اما از دهه 1970 به بعد شاهد كاهش رشد جمعيت،
كاهش عمومي تحركات جمعيتي و تغيير توزيع مقصد مهاجرين هستيم به ترتيبي كه مناطق مهاجرپذير ديگري پديدار مي شوند. … كه اين پديده ناشي
از مراحل پيشرفته تر مدرنيزاسيون جامعه است كه به عدم تمركز شهري انجاميده و سبب شده كه فرانسه كم كم به كشوري متشكل از شهرهاي كوچك
و متوسط تبديل شود.
در ايران كه در مراحل پايين تري از مدرنيزاسيون جامعه است، شتاب رشد كلان شهرها و شهرهاي بزرگ هنوز نسبت به شهرهاي ديگر بسيار بالاتر
است.”
فهرست منابع:
آشوري، داريوش ( 1376 )، “ما و مدرنيت”، موسسه فرهنگي صراط، تهران.
آوري، پيتر ( 1368 )، “تاريخ معاصر ايران از كودتاي 28 مرداد 1322 تا اصلاحات ارضي”، ترجمه محمد رفيعي مهرآبادي، مطبوعاتي عطايي، تهران.
احرار، سيد احمد (بي تا)، “شناخت مسايل روستايي”، نوبل بيتا، تبريز.
بديعي، ربيع ( 1362 )، “جغرافياي مفصل ايران”، نشر اقبال، تهران.
حاج يوسفي، علي ( 1381 )، “حاشيه نشيني شهري و فرآيند تحول آن (قبل از انقلاب اسلامي )”، نشريه هفت شهر، فصلنامه عمران و بهسازي شهر، سال سوم
شماره هشتم، تهران.
حبيبي، سيد محسن . اهري، زهرا ( 1383 )، “بررسي تطبيقي دگرگوني جمعيت، خانوار، سكونت و شه رگرايي ايران، فرانسه، روماني ”، نشريه هنرهاي زيبا، شماره
.1- 19 ، دانشگاه تهران، تهران، صص 1
رجبي، محمد حسن ( 1378 )، “زندگي نامه سياسي امام خميني” (ويرايش چهارم)، مركز اسناد انقلاب اسلامي، تهران.
“فرمان همايوني راجع به تقسيم املاك سلطنتي” ( 1351 )، انتشارات وزارت تعاون و عمران روستاها، تهران.
لمتون، ا.ك.س. ( 1377 )، “مالك و زارع در ايران”، ترجمه منوچهر اميري، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، تهران.
لهسايي زاده، عبدالعلي ( 1369 )، “تحولات اجتماعي در روستاهاي ايران”، نشر نويد، شيراز.
ميرابوالقاسمي، سيد محمد تقي ( 1358 )، “نهضت هاي روستايي در ايران”، شركت سهامي انتشار، تهران.
نصر، تقي ( 1363 )، “ايران در برخورد با استعمارگران از آغاز قاجاريه تا مشروطيت”، شركت مولفان و مترجمان ايران، تهران.
هاشمي، مرتضي ( 1380 )، “قوانين و قراردادهاي نفتي در ايران”، ماهنامه نفت و گاز و پتروشيمي، شماره 11 ، تهران.
* اين پژوهش همچنين مبتني است بر نتايج حدود 500 پروژه درس روستا (مونوگرافي و طراحي) كه از سال 1362 تاكنون توسط دانشجويان رشته معماري پرديس
هنرهاي زيبا تهيه و توسط نگارنده راهنمايي و هدايت شده است.
Archive of SID
www.SID.ir

مطالب مشابه :

پردیس -تهران

نقشه های سیاسی اين شهر جديد در بخش مرکزي تاريخچه تأسيس شهر و شهرداري پرديس

---

آشنايي با دانشگاه سهند

شهر جديد سهند و خسرو شهر، واقع نقشه برداري، كارتوگرافيكي و عكس هاي هوايي، تهيه

---

شکست طراحي شهرهاي جديد در ايران

ايده اي که با تاسيس شهرهاي جديد همچون پرديس شهر لندن را با ?? شهر جديد عمران و نقشه

---

جدول و نام تمام دانشگاه های ایران

( پرند آزاد راه تهران ساوه، نرسيده به عوارضي دوم، شهر جديد پرديس دانشگاه نقشه های

---

تاثير اصلاحات ارضي بر شكل روستاهاي ايران*

مديريت توليد زراع ي و كشاندن سرماي هها از روستا به شهر در پرديس نقشه اي جديد

---

برچسب :
نقشه هوايي شهر جديد پرديس