" پرورش اُرکیده ها 2" ؛ " Orchids growing 2 "

" پرورش اُرکیده ها 2" ؛  

" Orchids growing 2 "

گردآوری و تدوین :

اسماعیل پورکاظم ؛ کارشناس ارشد زراعت،  

مدرّس دانشگاه جامع علمی کاربردی گیلان

روش های پرورش ارکیده ها :

--- ارکیده ها را همانند سایر گیاهان زینتی می توان بصورت های : درون خانگی ، برون خانگی ، گلدانی و گلخانه ای پرورش داد. ارکیده ها را همچنین می توان در : سبدها ، روی درختان ، تراریوم ها ، آکواریوم ها و بصورت های با خاک و بدون خاک پرورانید لذا پس از انتخاب نوع ارکیده می بایست در مورد شیوه پرورش آن تصمیم گیری نمائید. تمامی هزاران گونه ای که از ارکیده ها در سراسر جهان یافت می گردند، بطور کلی به سه شیوه اصلی پروش می یابند :

1) شیوه اپی فیت (epiphytes) :

ارکیده های "اپی فیت" که بر سطح سایر گیاهان می رویند و از این نظر آنها را "پوست رُست" یا "پوست زی" می نامند. اینگونه ارکیده ها برای پرورش به شیوه های درون و برون خانگی و همچنین سبدی مناسبند. آنها قادر به زندگی بر سطح درختان مناطق گرم و مرطوب می باشند. ارکیده های "اپی فیت" گیاهانی انگل یا پارازیت محسوب نمی شوند زیرا هیچ ضرری برای دیگر گیاهان از جمله درختان میزبان ندارند بلکه بدینطریق درختان را بعنوان سکونتگاه طبیعی و فقط بعنوان حامی بر می گزینند. ارکیده های "اپی فیت" تمایل به رشد ریشه ها در خارج از گلدان ها دارند. اینگونه ریشه ها به رنگ نقره ای با انتهای سبز یا قهوه ای مشهودند (1،8).

2) شیوه خاکزی (terrestrial) :

از این شیوه می توان در آکواریوم ها ، تراریوم ها و بخش های سایه حیاط بهره گرفت. ارکیده ها را می توان بصورت گلدانی در داخل خانه ها پرورش داد. بدینگونه آنها متحمل نورهای کم و رطوبت زیاد خواهند بود درحالیکه دیگر روش ها چنین نیستند. گونه های ارکیده ای که برای شیوه خاکی مناسبند، عمدتاً دارای ریشه های ضخیم حاوی تعداد زیادی از ریشه های موئین هستند. آنها دارای برگ های پهن و نرم می باشند (1،6). ارکیده های خاکزی نظیر سایر گیاهان معمولی بر روی خاک می رویند درحالیکه ارکیده های نیمه خاکزی (semiterrestrial) بر روی مواد گیاهی در حال تجزیه سطح زمین رشد می کنند (8).

3) شیوه لیتوفیت (lithophytes) :

برخی ارکیده ها را می توان درون گلدان ها یا سبدهای مملو از قلوه سنگ ها بصورت درون یا برون خانگی پرورش داد لذا به ارکیده های "لیتوفیت" یا "سنگ زی" مشهورند. اینگونه ارکیده ها بطور طبیعی در مناطق سنگلاخ حاوی مقادیر کمی از خاک می رویند. آنها می توانند شرایط گرمای زیاد را تحمل کنند درحالیکه نیاز آبی کمتری نسبت به سایر ارکیده ها دارند. ریشه های چنین ارکیده هایی از توانایی چسبیدن به سطح سنگ ها برخوردارند (1،6).

پرورش برون خانگی ارکیده ها (outdoor) :

--- پرورش برون خانگي اركيده ها به آساني در اقاليم گرم و مرطوب امكانپذير است. در اينگونه مواقع مي توان آنها را بصورت "اپي فيت" بر سطح تنه هاي قطور درختان گره زد ، بر سطح زمين كاشت و يا گلدان حاوي آنها را به خارج خانه ها منتقل ساخت. اركيده ها را در مناطق خنك تر بصورت گلداني و در درون خانه ها نگهداري مي كنند امّا پس از گرم شدن هوا بگونه اي كه دماي شبانه بالاتر از 60 درجه فارنهايت (5/15 درجه سلسيوس) باشد، به خارج از خانه ها منتقل مي شوند (1).

پرورش درون خانگي اركيده ها (indoor) :

--- نظاره محل پرورش ارکیده ها آنچنان وجدآور و حیرت انگیز است که هیچگاه پرورش آنرا توسط خودتان امکانپذیر نخواهید یافت درحالیکه انتخاب ارکیده مناسب می تواند نقش مهمّی در این راستا ایفاء نماید. مهمترین چالش پرورش درون خانگی ارکیده ها را نور تشکیل می دهد زیرا آنها خواهان آبشاری از نور غیر مستقیم خورشید لااقل به مدت 8-6 ساعت در روز هستند که از این گروه می توان به گونه های "Vanda" و "Angraecum" اشاره نمود. گونه هایی نظیر "Phragmipedium" ، "Oncidium" و "Dendrobium" خواهان نور کمی هستند لذا برای پرورش در جوار پنجره های غربی و شرقی مناسب ترند گرچه پنجره های غربی بالنسبه گرم تر هستند. گونه هایی نظیر "Phalaenopsis" موسوم به ارکیده بیدی (moth orchids) و "Paphiopedilum" خواهان نور کمتری می باشند لذا آنها را می توان در کنار پنجره های شمالی قرار داد و یا با نورهای انعکاسی پرورش داد. گونه هایی نظیر "Jewel orchids" نیازمند روشنایی بسیار کمتری می باشند لذا در مکان هایی پرورش می یابند که مانعی در مسیر تابش نور نظیر درختان ، پرده ها و دیوارهای سایه انداز واقعند (9).

--- دستورالعمل طلایی برای موفقیت در پرورش ارکیده ها در شرایط درون خانگی چنین است که باید وضعیتی نزدیک به حالت طبیعی رشد گیاه را فراهم سازید. مهمترین مشخصات محیط های طبیعی رشد ارکیده ها عبارتند از :

الف) روشنایی زیاد بجز نور مستقیم خورشید مشابه تابش عصرگاهی

ب ) رطوبت نسبی زیاد

پ ) جریان هوا در اطراف ریشه ها

ت ) دوره های منظم خشکی که با وقوع بارندگی پیگیری شوند.

ث ) دمای بین 85-50 درجه فارنهایت (7).

--- هر چه پرورش دهندگان بتوانند شرایط مشابه تری نسبت به شرایط طبیعی در محیط های پرورش مصنوعی ارکیده ها بوجود آورند، به گل های بیشتری دست می یابند. مثلاً ارکیده هایی که در گلدان های پلاستیکی بر بستری از خزه های مرطوب پرورش می یابند، از دو جنبه با شرایط طبیعی رشد ارکیده ها در تعارض قرار دارند آنچنانکه :

الف) هوای کافی در اطراف ریشه ها جریان نمی یابد.

ب ) ریشه ها هیچگاه شانس خشک شدن ندارند.

لذا چنین گیاهی بخوبی تنفس نمی کند و ریشه هایش در معرض ابتلا به انواع پوسیدگی ها قرار می گیرند. بخاطر داشته باشید که ریشه های اغلب ارکیده ها بگونه ای تخصصی شده اند که قادر به تنفس و جذب سریع آب هستند لذا از توانمندی لازم برای جذب عناصر غذایی از خاک برخوردار نمی باشند (7).  

--- بسياري از مردم خواهان پرورش اركيده ها در فضاي درون خانگي هستند. حاشيه نورگير پنجره ها معمولاً براي اين منظور كفايت مي نمايد گواينكه برخي گونه ها نيازمند شرايط ويژه اي مي باشند. براي پرورش اركيده هاي خانگي می توان از پنجره هاي غربي ، شرقي يا جنوبي بهره گرفت. اتاق هاي آفتابگیري كه در معرض نور مستقيم خورشيد نباشند، نيز قابل استفاده اند و گرنه بايد به تأمين نور مصنوعي به كمك لامپ هاي فلورسنت و نظاير آنها پرداخت. براي اين منظور مي توانيد از دو لامپ فلورسنت 20 وات حائز بازتابش (reflector) براي مساحت 24 × 12 اينچ بهره گيريد(1).

--- دماي اتاق محل نگهداری ارکیده ها در تمامي اوقات شبانه روز بايد بيش از 60 درجه فارنهايت باشد درحاليكه دماهاي روزانه بالاتر مناسب ترند. در صورتيكه گلدان اركيده را در كنار پنجره نگهداري مي كنيد، بايد آنها را در مواقع خنكي هوا و شب ها به داخل خانه منتقل سازيد. همچنين مي توانيد با قرار دادن قطعه اي مقوا در فاصله بين شيشۀ پنجره و گلدان از سرمازدگي گياه جلوگيري نمائید. اينگونه گياهان به هواي مرطوب تري نيازمندند لذا بهتر است گلدان را بر روي زير گلداني مملو از سنگريزه های مرطوب قرار دهيد. بعلاوه گاهاً به اسپري آب بر سطح برگ هاي گياه بپردازيد. تهويه هوا براي رشد بهينه اركيده ها بويژه در اوقات گرم ضروري است لذا آنها را در معرض جريان ملايم هوا قرار دهيد و يا از پنكه هاي كوچك جهت جريان هوا بهره گيريد (1).

--- گواینکه برخی ارکیده ها بسیار بد قلق و تند مزاج هستند و به شرایط پرورش و مراقبت های ویژه ای نیازمندند امّا بسیاری از آنها برای پرورش درون خانگی مطلوبند لذا برای انتخاب مناسب ترین ارکیده های خانگی به مشخصات آنها با دقت توّجه نمائید :

 «جدول2) مشخصات عمده ارکیده های درون خانگی (9):»

پرورش اركيده درون خانگي در فضاي آزاد :

--- از فوايد انتقال اركيده هاي درون خانگي در بخشي از سال به هواي آزاد اين است كه در معرض نور خورشيد و جريان هواي پاك قرار مي گيرند و به تجديد قوا مي پردازند. در چنين مواقعي بايد از خسارات آفات جلوگيري گردد و از قرار دادن آنها در مكان هاي كاملاً سايه اجتناب ورزید. همچنين مراقب باشيد كه در اثر شدت نور خورشيد دچار آفتاب سوختگي نگردند. از كاربرد زير گلداني اجتناب کنيد زيرا با جمع آوري آب مازاد آبياري و يا بارندگي ها به ريشه هاي اركيده آسيب مي رساند. قرار دادن اركيده ها در هواي آزاد مي تواند به گرده افشاني توسط زنبورها و پروانه ها منتهي شود و در نتيجه از تداوم گلدهي آنها جلوگيري گردد و بوته ها به بذر بنشينند. قبل از بازگرداندن بوته هاي اركيده به داخل خانه ها مواظبت نمائيد كه فاقد هر گونه آفات از جمله شته ها و شپشك ها باشند. همچنین محدوده رشد آنها را از جهت حضور حلزون ها و ليسه ها بازرسي كنيد (1).

پرورش اركيده ها بر درختان (in trees) :

--- براي اين منظور نيازمند اركيده هاي "اپي فيت" مي باشيد. در چنین مواقعی گياه را بر سطح قطعه اي از "خزه اسفاگنوم" پرورش مي دهند بطوريكه ريشه هاي گياه به خارج از قطعه مذكور گسترش يابد سپس يك درخت ، حصار سيمي و يا هر جائي را كه صبحگاهان در معرض تابش خورشيد واقع مي شود، انتخاب مي كنند. گياه را به همراه "خزه اسفاگنوم" در محل مورد نظر استقرار مي دهند امّا بهتر است تكيه گاه مناسبي براي آن فراهم سازند تا ضمن حفاظت از گياه باعث نگهداري آب مورد نياز گياه براي ساعات روز شود. گياه پس از چند ماه آنچنان به گياه تكيه گاه مي چسبد كه ديگر نياز چنداني به توده خزه و تكيه گاه موقت نخواهد داشت لذا در صورت تمايل مي توان بندهاي نگهدارنده را برداشت. چنين گياهاني نيازمند 2 دفعه آبياري روزانه هستند زيرا در معرض هوا سريعاً خشك مي گردند(1).

پرورش اركيده ها در خاك (in the ground) :

--- فقط اركيده هاي خاكزي (terrestrial) براي كاشت در خاك مناسبند. اينگونه اركيده ها در خاك هاي سرشار از هوموس مخلوط با قطعات درشت مالچ مي رويند. ارقام اركيده خاكزي را كه داراي برگ هاي پهن تري هستند، در محوطه هاي داراي سايه و برخوردار از حداقل نور خورشيد كشت مي كنند درحاليكه واريته هاي اركيده خاكزي داراي برگ هاي باريك بايد در نقاطي كاشته شوند كه ضمن سايه بودن در ساعاتي از روز به نور خورشيد دسترسي داشته باشند. اركيده هاي خاكزي در سكونتگاه هاي طبيعي معمولاً در جوار جويبارها و اراضي مرطوب عاري از گياهان رشد مي يابند. آنها قادر به تحمل رطوبت بيشتري در قياس با ساير اركيده ها هستند وليكن در شرايط اقليمي خشك بايد مكرراً آبياري گردند (1).

--- آفاتي نظير ليسه ها (slug) و حلزون ها (snail) مي توانند معضلاتي را براي اركيده هاي خاكزي ايجاد كنند كه براي كنترل آنها به روش هاي زير اعمال مي گردد :

الف) پاشيدن خاك دياتومه (diamataceous earth) تا به بدن آنها چسبيده و سبب ايجاد زخم بر سطح بدن در ضمن راه رفتن آنها گردد.

ب ) استفاده از كاسه هاي حاوي ماءالشعير در سطح خاك جهت جلب و غرق نمودن آنها

پ ) جمع آوري دستي ضمن روشنايي طبيعي روز و يا با كمك نور مصنوعي در شب ها

ت ) قرار دادن توري هايي از جنس سيم هاي مسي در اطراف گلدان ها بطوريكه هيچيك از برگ هاي اركيده از آن بيرون نمانند (1).

پرورش اركيده ها در تراريوم (terrarium) :

--- پرورش اركيده ها در تراريوم ها بعنوان يك تفريح جالب و نشاط آور پيگيري مي شود امّا براي اين منظور بايد از گونه هاي مناسبی بهره گيريد. گونه هاي خاكزي براي اين منظور مطلوبند زيرا در قياس با ساير اركيده ها نسبت به رطوبت زياد و نور كم متحمل ترند و سازگاري خوبي در همنشيني با گياهاني نظير خزه ها و سرخس ها در داخل محفظه هاي تراريوم دارند. اركيده هاي خاكزي داراي ريشه هاي ضخيم با ريشه هاي موئين فراوان هستند و برگ هايشان پهن تر و نرم ترند. تراريوم ها در حقيقت جزو اكوسيستم هاي بسته محسوب مي شوند بطوريكه رطوبت، اكسيژن و دي اكسيد كربن مكرراً در چرخه قرار مي گيرند و سكونتگاه گياه بحالت خود نگهدار در مي آيد. برخي افراد به افزودن مارمولك يا قورباغه به داخل تراريوم ها علاقه دارند و آنها را بصورت دستی با كرم ها و سوسك ها تغذيه مي نمايند(1).

--- طرز تهيّه تراريوم اركيده ها بدين قرار است :

1) يك ظرف ضد آب و قابل درب بندي را برگزينيد.

2) لايه اي از سنگريزه يا خُرده سنگ هاي استريل را در ته ظرف بريزيد.

3) لايه اي از مخلوط خاك گلدان را كه مناسب براي رشد اركيده ها باشد، به آن اضافه نمائيد. خاك هاي سرشار از هوموس را مي توان با الياف نارگيل يا قطعات سرخس در هم آميخت.

4) بوته اركيده را با دقت در بستر داخل محفظه بكاريد.

5) بستر را آبياري كنيد امّا نبايد كاملاً اشباع گردد.

6) اينك مي توانيد پس از افزودن حشرات يا ساير جانوران كوچك به درب بندي محفظه اقدام نمائيد.

7) محفظه را در محلي قرار دهيد كه داراي حرارت با ثبات و بالاتر از 60 درجه فارنهايت ضمن برخورداري از روشنايي متوسط باشد. هرگز آنرا در معرض نور مستقيم خورشيد قرار ندهيد زيرا تبديل به آون خورشيدي مي گردد و گياه داخلش در اثر گرماي محبوس از بين مي رود.

8) در صورتيكه ديواره هاي داخلي محفظه مملو از قطرات آب مي گردند، بهتر است درب محفظه را براي ساعاتي برداريد تا رطوبت مازاد تخليه شود.

9) هرگاه موجودات زنده اي نظير حشرات، مارمولك يا قورباغه را به محفظه افزوده ايد، بايد مكرراً به رفع نيازهاي غذايي آنها اقدام كنيد و گرنه از گرسنگي تلف مي شوند.

10) گياه داخل تراريوم را مداوماً از جنبه سرايت بيماري هاي قارچي تحت بازرسي قرار دهيد زيرا در صورت بروز بيماري بايد نسبت به كاشت گياه جديد پس از حذف گياه مريض و استريل نمودن بستر كاشت اقدام ورزید (1). 

بستر رشد ارکیده ها (growing media) :

--- ارکیده های خاکزی نظیر : "paphiopedilum" و "cymbidium" در خاک رشد می کنند درحالیکه اغلب ارکیده های استوایی از نوع "درخت زی" یا "اپی فیت" هستند یعنی بر سطح درختان و بحالت معلق در هوا رشد می کنند. ریشه های آبدار (flashy) آنها با لایه ای از سلول های سفیدرنگ موسوم به "velamen" پوشیده شده اند که بسان اسفنج موجب جذب آب می گردند. این لایه پوششی همچنین موجب محافظت ریشه ها از گرمای محیط و کاهش نزول رطوبت گیاه می شوند. بستر رشد ارکیده ها باید بتواند تهویه هوا را تدارک نماید و اجازه زهکشی سریع آب مازاد را بدهد و ریشه ها را در خود مستحکم سازد (2).

--- گواینکه زهکشی سریع و تهویه مناسب از عوامل مهم انتخاب بستر رشد ارکیده ها است ولیکن انتخاب نوع بستر کاشت بستگی به سلیقه افراد ، شرایط پرورش و امکانات منطقه ای دارد. بهترین بستر رشد ارکیده ها شامل : پیت خزه ، ورمیکولایت ، سرخس اسموندا (osmunda) ، پوست صنوبر ، ریشه های خشک سرخس ، خزه اسفاگنوم ، پشم سنگ ، پرلیت ، قطعات چوب پنبه ، قلوه سنگ ها ، الیاف پوست نارگیل ، تکه های گدازه و یا مخلوطی از آنها می باشد. برخی ارکیده های "اپی فیت" را فقط با سیم هایی به قطعات پوست درختان یا تکه های چوب پنبه متصل می سازند تا رشد نمایند (2،6).    

گلدان های ارکیده (Orchid pods) :

--- برای انتخاب گلدان مناسب جهت پرورش ارکیده ها باید به برخی ملاحظات توجه نمود آنچنانکه گلدان های کوچک را برای پرورش ارکیده های کوچک و گلدان های بزرگ را برای نگهداری ارکیده های بزرگ برگزید. برای پرورش ارکیده ها می توان از گلدان های گلی یا پلاستیکی با خصوصیات زیر بهره گرفت که بستگی به نوع ارکیده و نیاز آبی آنها دارد :

الف) گلدان های گلی (clay pots) :

آنها متخلخل هستند لذا امکان تنفس ریشه های گیاه را فراهم می سازند. بسترهای کاشت داخل آنها بصورت یکنواخت خشک می شوند. ارکیده های جنس "Cattleya" بومی مناطق گرمسیری آمریکا که آب کمتری نیازمندند، را بخوبی می توان در گلدان های گلی پرورش داد. از گلدان های گلی با سطح داخلی لعابی نباید برای این منظور بهره گرفت زیرا سطوح لعابی مانع خروج آب مازاد می گردند. گلدان های گلی باید دارای سوراخ زهکشی باشند زیرا رطوبت مازاد موجب پوسیدگی ریشه ها و خسارت به سلامتی گیاه می شود (1).

ب ) گلدان های پلاستیکی (plastic pots) :

این نوع گلدان ها به دلیل اینکه فاقد تخلخل هستند لذا نمی توانند تهویه کافی را برای ریشه های ارکیده فراهم سازند. بستر کاشت داخل گلدان های پلاستیکی نسبت به سطح آنها کندتر خشک می شود. ارکیده های جنس "Miltonia" و "Moth" به رطوبت بخش های عمقی گلدان های پلاستیکی علاقه بیشتری دارند (1).

هر دو نوع گلدان های گلی و پلاستیکی باید توانایی تخلیه سریع آب مازاد را داشته باشند لذا آنها را با شکاف جانبی تولید می نمایند درحالیکه سایر گلدان ها از سوراخ زیرین بعنوان زهکش بهره می برند. چنین گلدان هایی باید دارای روزنه بزرگتری باشند و روی منفذ را برای مسدود نشدن با قطعه ای سنگ یا آجر محافظت کرد (1).

مخلوط خاک گلدان (potting mix) :

--- ارکیده ها نیازمند ترکیب ویژه ای از خاک گلدان هستند. آنها برخلاف سایر گیاهان که طالب مخلوطی از خاک و کمپوست می باشند، غالباً خواهان ترکیب مناسبی از رطوبت و هوا هستند. بستر کاشت ارکیده ها را از مخلوط مواد غیر آلی و الیاف گیاهی انتخاب می کنند كه بستگي به نياز گونه هاي اركيده دارد :

الف) مواد آلی که در تهیّه بستر ارکیده ها استفاده می شوند عبارتند از :

1- پوست درختان صنوبر (fir bark) :

این ماده به فراوانی و با بهای کم در دسترس قرار دارد. آنها نسبتاً به کندی تجزیه می شوند و در ابتدا قدرت کمی در نگهداری آب دارند.

2- پوست درختان سرخ چوب (redwood bark) :

بهتر از پوست درخت صنوبر به نگهداری آب اهتمام می کند و به کندی متلاشی می شود.

3- پوسته نارگیل (coconut husk) :

این ماده سبک وزن و ارزان حائز قابلیت متوسط حفظ رطوبت است امّا سریع تر از دو مورد قبلی می پوسد.

4- خزه اسفاگنوم (sphagnum moss) :

قادر به حفظ متعادل آب و هوا است ولیکن نباید زیاد فشرده گردد.

5- الیاف سرخس (fern fiber) :

آنها به کندی تجزیه می شوند ولی زهکشی مناسب را فراهم می سازند.

6- زغال چوب (charcoal) :

آنها به کندی تجزیه می شوند و قادر به جذب مواد سمّی هستند .

7- تورف (turf) :

در برخی موارد از خاک سطحی مرغزار که غنی از مواد آلی است، بجای پرلیت استفاده می شود ولیکن در قیاس سنگین تر و گران تر می باشد.

8- پوست درختان سوزنی برگ (pine bark)  

9- استيروفوم (Styrofoam) (1،3).

ب ) مواد غیر آلی که در تهیّه بستر ارکیده ها نقش دارند عبارتند از :

1- گدازه های آتشفشانی (lava rock) :

این مواد ضمن ایجاد زهکش مناسب هیچگاه تجزیه نمی شوند امّا نسبتاً وزین هستند.

2- آلیفور (alifor) :

آنها خاکدانه های ریز رسی هستند که حالت زهکشی متوسط را فراهم می سازند و دیر تخریب می شوند.

3- ورمیکولیت (vermiculite) :

آنها قادر به نگهداری آب و افزایش هوادهی هستند.

4- پیرلیت (perlite) :

آنها با قابلیت جذب آب، مقاوم به تجزیه و خیلی سبک هستند.

5- خاك باغچه (soil