جغرافیای اقتصادی و اهمیت آن در (برنامه‏ریزی)توسعه

عنوان مقاله: جغرافیای اقتصادی و اهمیت آن در (برنامه‏ریزی)توسعه

مولف/مترجم: دکتر محمد حسن فطرس

منبع: گروه اقتصاد دانشگاه بوعلی

چکيده : در مباحث مربوط به«بازسازی و توسعه اقتصادی»که اکنون در کشور ما مطرح است،شناخت منابع طبیعی و ثروتی ایران و چگونگی‏ توزیع آن در سطح کشور از اهمیت بسیاری برخوردار است.

برای دستیابی به چنین شناختی،آشنایی با جغرافیای طبیعی و جغرافیای اقتصادی از یکسو و اطلاع از تحلیل‏های اقتصادی‏ بهینه‏یابی،تخصیص منابع و مسائل رشد و توسعه از سوی دیگر ضروری است.

مطلبی که در پی می‏آید کلیاتی است در بارهء جغرافیای‏ اقتصادی و جایگاه آن در رابطه با علوم جغرافیا و اقتصاد همچنین‏ توضیح پاره‏ای از مفاهیم و تعاریف معمول در این رشته،دانش بشری‏ که توسط«دکتر محمد حسن فطرس»مدیر گروه اقتصاد دانشکدهء ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بو علی سینا تهیه شده است.

کلیاتی درباره جغرافیای اقتصادی

جغرافیا کلمه‏ای یونانی است که از دو بخش«گه» (Ge) به معنی زمین و «گرافیا» (Graphia) به معنی توصیف و نگارش تشکیل یافته است و در مجموع معنای شناسائی سطح کره زمین را می‏دهد.به‏طور کلی جغرافیا عبارت است از علم شناسائی زمین از لحاظ طبیعی،انسانی و اقتصادی.1

در تعریفی دیگر علم جغرافیا را عبارت از«شناخت پدیده‏های جغرافیائی و بررسی رابطه بین این پدیده‏ها و تأثیر متقابل آنها بر هم در رابطه با انسان» دانسته‏اند.2

تقسیمات جغرافیا

گستردگی موضوع مورد مطالعه این علم و ضرورت غور و بررسی در جنبه‏های مختلف موضوع از نقطه‏نظر کارآئی علمی،مانند هر رشته علمی‏ دیگر،لزوم تقسیم‏بندی‏های جدیدتر و متنوع‏تر و تخصصی شدن در زمینه‏های‏ مختلف را پیش آورده است.در زیر،به چند تقسیم‏بندی،اشاره‏ای گذرا می‏کنیم:3

از دیدگاهی کلی می‏توان جغرافیا را به دو رشته جغرافیای سیستماتیک‏ (عمومی)و جغرافیای ناحیه‏ای تقسیم کرد.جغرافیای ناحیه‏ای (Regional Geography) به مطالعه نواحی یا مناطقی می‏پردازد که دارای برخی شباهتها باشند4.این مطالعه می‏تواند درباره ناحیه‏ای باشد متعلق به یک کشور و یا مشترک بین چند کشور و یا چند قاره و یا درباره موضوعی معین باشد،مثل‏ مطالعه در گسترش انواع نباتات یک ناحیه یا اقلیم آن و...

در جغرافیای سیستماتیک (Systematic Geography) که به آن جغرافیای‏ عمومی (General Geo) هم می‏گفته‏اند،موضوع مطالعه تمام کره زمین است. در این رشته چگونگی تمام سطح زمین،عوامل موجود در آن و دخالت آنها در یکدیگر و روابط انسانی میان آنها مورد مطالعه قرار می‏گیرد.«جغرافیا به‏ توزیع یک عنصر در سطح زمین نمی‏پردازد،بلکه همه عناصر را درنظر می‏گیرد»5.

معنای ساده سیستماتیک(یا سیستمی)از این قرار است که همه چیز مطابق‏ یک سیستم(نظام)،یک برنامه و یا روش سازمان‏یافته قرار گرفته است.در این‏ معنا،اصطلاح جغرافیای سیستماتیک از اصطلاح جغرافیای عمومی مناسبتر به نظر می‏رسد.6جغرافیای سیستماتیک متکی است بر تحلیل(آنالیز)در حالیکه مکمل آن،جغرافیای ناحیه‏ای بیشتر بر ترکیب(سنتز)اتکا دارد7.

وبستر (Webster) جغرافیا را چنین تعریف کرده است:«علم زمین و زندگانی آن،بخصوص،توزیع نبات و حیوان-شامل انسان و صنایعش- با توجه به روابط متقابل این عناصر گوناگون»8.می‏توان استدلال کرد که‏ جغرافیا از طرفی به علوم طبیعی مربوط است و از طرف دیگر با علوم اجتماعی‏ در ارتباط می‏باشد،بی آنکه بطور محض(خالص)یکی از آنها باشد.«آنچه‏ جغرافیا-و فقط جغرافیا-مطالعه می‏کند خصوصیات سطح زمینی است که‏ انسان بر آن زندگی می‏کند.شکل،محتوا و عملکرد سطح منطقه،قسمت یا مکان و الگوی روابط متقابل آنها....9

بدین‏سان تمایلی وجود دارد که جغرافیا را به دو رشته جغرافیای طبیعی- بطور مرسوم‏تر جغرافیای فیزیکی-و جغرافیای انسانی یا اجتماعی و گاه‏ جغرافیای اقتصادی تقسیم کنند10.

در جغرافیای طبیعی عناصری که به صورت متمایز سطح کره زمین را تشکیل می‏دهند و عواملی که در چگونگی این پدیده‏ها دخالت و عمل می‏کنند باید مورد تحقیق قرار گیرند.در این زمینه جغرافیای طبیعی به رشته‏های زیر تقسیم می‏شود11.

1-اقلیم‏شناسی(آب و هوا-اقلیم-جوشناسی)به معنی شناسائی آب و هوا و تغییرات گرما و سرما.

2-آب‏شناسی(هیدرولوژی-اقیانوس‏شناسی)به معنی شناسائی‏ اقیانوس‏ها،شط ها،رودخانه‏ها و دریاچه‏ها،همراه با مطالعه امواج،جریانات‏ بادها و...

3-جغرافیای حیاتی (Biogeography) مطالعه جنبه‏های جغرافیای زندگی‏ نباتی و حیوانی و توزیع آنها در سطح زمین.

4-جغرافیای ناهمواری‏ها(مورفولوژی ساختمانی-مورفولوژی اقلیمی) و انواع و اقسام آنها و عامل دخالت‏کننده آن در سیمای خاک.

جغرافیای انسانی آن بخش از جغرافیاست که به انسان و فعالیتهای‏ انسانی میپردازد.این بخش از جغرافیا شامل می‏شود بر مطالعه انسان از لحاظ واحدهای(نژاد)قوم-نگارانه (Ethnographic) از لحاظ جمعیت:توزیع تراکم، جنس و ساختار سنی،تغییرات و روندها (Trends) ،ساختار شغلی و اجتماعی، مهاجرت و تحرک،و از لحاظ سکونت‏گاه (Settlement) انسان،مبداء،توزیع، شکل و الگوهای مسکن‏12.

شناخت تاثیر اعمال انسان بر زمین و متقابلا تأثیر چگونگی زمین بر اعمال‏ و معیشت انسان نیز در حوزه جغرافیای انسانی است.

جغرافیای انسانی به شاخه‏های گوناگونی تقسیم می‏شود.در اینجا،به‏ دوتای از آنها می‏پردازیم:جغرافیای جمعیت و جغرافیای اقتصادی.

جغرافیای جمعیت

یکی از شاخه‏های مهم جغرافیای انسانی جغرافیای جمعیت است که به‏ مطالعه جمعیت،توزیع و تراکم آن،آمارهای حیاتی،رشد،تحرک،ساختار شغلی

اطلاعات سیاسی - اقتصادی » شماره 30 (صفحه 51)

و گروهبندی‏های سکونتی جمعیت می‏پردازد.در سال 1953 در انجمن‏ جغرافی‏دانان آمریکا طرح این مسئله که انسان محور جغرافیاست،زمینه‏ساز پیدایش جغرافیای جمعیت شد13.در این شاخه تاکید بر آنست که تجمع‏ انسانها را در ارتباط با نقش پدیده‏های جغرافیائی و زمینه‏های تاریخی و فرهنگی بدانند.

«جغرافی‏دان جمعیت،برای هر منطقه‏ای که جمعیت در آن است، شخصیت می‏سازد و در بعد فضائی اختلافات این مناطق جمعیتی را بصورت نقشه تجسم عینی می‏بخشد هر مسئله‏ای که با داده‏های‏ آماری همآهنگی نداشته باشد،باید در محیط و در متن جغرافیا تجربه‏ گردد...

هر اقدامی در جهت وضع اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی و عمرانی تاثیر قابل ملاحظه‏ای بر جمعیت خواهد گذارد...»14

توزیع و تراکم جمعیت

از بین مسائل مربوط به جغرافیای جمعیت،توزیع و تراکم آن،بخاطر وابستگی مهمی که با کل اختصاصات محل مورد مطالعه دارد،در درجه اول‏ اهمیت قرار می‏گیرد و این اساسی‏ترین نکته در درک جغرافیای هر سرزمین‏ است.از دیگر مسائل این شاخه:

انسان چگونه خود را در متن محیط طبیعی پخش کرده

اقتصادش بر چه روال است

بنیان فرهنگی‏اش چیست

و تاریخ سرزمین در یک مقطع خاص از زمان(زمان آمارگیری)

چه کیفیتی را دارا می‏باشد.15

جمعیت در سطح زمین به طرزی نابرابر توزیع و پراکنده شده است.

علت تراکم چیست؟

محیط زیست طبیعی میتواند یکی از دلایل باشد16.مردم بطور عادی در مناطق کم‏ارتفاع و با آب و هوای معتدل و مرطوب تجمع می‏یابند.نواحی‏ کوهستانی و صعب العبور و کم‏رطوبت از موانع راه‏اندازی کشاورزی هستند. می‏دانیم که ما زاد کشاورزی منبع ایجاد تجمعهای شهری و دیگر اشکال تراکم‏ سرمایه بوده است.بنابراین از جنبه تاریخی،عوامل طبیعی عاملی مهم در تجمع‏ و پراکنش جمعیت بوده است.

امروزه،بخصوص عواملی از قبیل سازمان،تکنولوژی(فن-آوری)و توسعه نظامهای اقتصادی بر توزیع(پراکنش)جمعیت اثر می‏گذارند.این‏ عوامل با اثرگذاری بر خصیصه‏های فرهنگی و اقتصادی،اجزای جمعیتی‏ مثل بارآوری،زاد و ولد،مرگ‏ومیر و مهاجرت را به شدت تحت تأثیر قرار می‏دهند.

مصائب اجتماعی از قبیل جنگ،خرابی و بی‏خانمانی نیز در توزیع جمعیت‏ مؤثرند.تصمیم‏های اجتماعی و سیاسی دولت از قبیل سیاستهای مالیاتی‏ سرمایه‏گذاری بخش عمومی و عمران منطقه‏ای بر نقشه جمعیتی اثر می‏گذارند.تراکم جمعیت بطور عمده در مناطق شهری و در مسئله شهرنشینی‏ تبلور می‏یابد.تمرکز جمعیت در شهرها به بالاترین حد خود می‏رسد.شهرها از طریق عرضه فرصتهای اشتغال و مصرف به جذب و مکش جمعیت دیگر نقاط می‏پردازند.

یادآور می‏شود جابجائی جمعیت از مناطق روستائی بسوی شهرها و رشد شهرنشینی بعد از انقلاب صنعتی در کشورهای اروپائی سرعت گرفت.در این‏ دوره،شهرها نه تنها ما زاد اقتصادی بخش کشاورزی خودی و منابع ثروتی‏ خارجی را جذب می‏کردند،بلکه فعالیت‏های صنعتی نیز موجد تراکم سرمایه و پیشرفت تکنیکی و فرصت‏های اشتغال در صنایع و خدمات در شهرها بود. بطوریکه ما زاد نیروی کار کشاورزی در دیگر بخشها جذب می‏شد بی آنکه‏ تولید در بخش کشاورزی صدمه‏ای ببیند.بطور خلاصه،رشد شهرنشینی. مهاجرت از روستا به شهر،یکی از جنبه‏های مهم در توسعه کشورهای در حال توسعه(البته با کیفیتی متفاوت)شده است.بدون آنکه برای این دسته از کشورها نویدی از توسعه و پیشرفت همراه داشته باشد.

کمیسیون جمعیت سازمان ملل متحد«تراکم جمعیت»را شاخصی که‏ رابطه بین جمعیت و وسعت منطقه را معین می‏سازد،تعریف کرده است.برای‏ مقایسه درجه شدت تراکم جمعیت‏ها،از«شاخصهای مقایسه‏ای تراکم»مانند تراکم جمعیت برحسب زمین زیر کشت یا تراکم جمعیت کشاورز برحسب‏ زمین قابل کشت و نظایر آنها نیز استفاده می‏شود.17

تراکم جمعیت‏18

منظور از ترکیب جمعیت درنظر گرفتن خصوصیات دموگرافیک‏ (جمعیت‏نگاری)،فرهنگی و اقتصادی جمعیت است.این خصوصیات بین‏ کشورهای فقیر و غنی،بین مناطق شهری و روستائی و بین شهرها و حومه‏ شهرها تفاوت می‏کنند.

ساختار دموگرافیک

یکی از معیارهای ترکیب جمعیت نسبت تفکل(وابستگی نان‏خوری-تعلق‏ 19)است.این نسبت درصد افرادی را که از نظر اقتصادی در سن فعالیت‏ (64-15 سال)هستند با درصد افرادیکه در سن فعالیت(کمتر از 15 سال و بیشتر از 64 سال)نیستند مقایسه می‏کند.این نسبت در کشورهای توسعه‏ نیافته،بدلیل اینکه بخش عمده‏ای از جمعیت زیر پانزده سال است،بالاتر از کشورهای توسعه یافته است.

برای مطالعه دقیق‏تر ساختار سنی از هرم سنی استفاده می‏کنند.برای این‏ منظور جمعیت مرد و جمعیت زن را به دسته‏های پنج ساله(4-5 ساله،9-5 ساله‏ و...)تقسیم می‏کنند.نمایش آن روی محور مختصاتی که یکطرف آن جمعیت‏ زن و طرف دیگر جمعیت مرد را نشان می‏دهد هرمی بدست می‏آید که‏ گروههای جوان در قاعده و سالمندان در رأس قرار می‏گیرند.هرچه قاعده‏ گسترده‏تر باشد جمعیت جوانتر است.

هرمهای سنی،همچنین نشان‏دهنده روندهای مرگ‏ومیر و مهاجرت و از همه مهمتر بارآوری را بر ساختار جمعیت نشان می‏دهند.

نسبت جنسی

عبارتست از نسبت تعداد یک جنس به جنس دیگر،معمولا در این مورد نسبت تعداد مردان به زنان را محاسبه می‏کنند.20میانگین نسبت جنسی در جهان حدود 98 می‏باشد.نسبت کوچکتر از 100 مبین این نکته است که در بیشتر جوامع،مردان نسبت به زنان از عمر کوتاهتری برخوردارند.نسبت‏ جنسی کمتر از 90 و بیشتر از 110 را نامتوازن تلقی می‏کند.نسبت جنسی را، با احتیاط می‏توان شاخصی از منبع،حجم و مقصد جریان مهاجرتی تلقی کرد، زیرا مهاجرتها(بخصوص اگر مسیر طولانی باشد)اغلب توسط جنس مرد انجام‏ می‏پذیرد.در مناطق مهاجر-پذیر نسبت جنسی بالا می‏رود.در مناطق مهاجر- فرست نسبت جنسی پائین می‏آید.

نسبت جنسی منکعس‏کننده شرایط اقتصادی و اجتماعی و ابرار مفیدی‏ برای تجزیه و تحلیل هر منطقه بشمار می‏رود.مغایرت در نسبت جنسی ایران به‏ سه عامل زیر بستگی دارد:21

الف-فزونی پسرها در موقع تولد.تعداد تولد پسرها نسبت به دخترها در هنگام تولد در هر هزار نفر پنجاه نفر بیشتر است پسرها در سنین 4-0 سالگی به‏ دلیل مقاومت کمتر بدن نسبت به دخترها،از مرگ‏ومیر بیشتری برخوردارند. به طوریکه اگر تفاوت غذائی و مراقبتی و بهداشتی بین دو جنس نباشد،تعداد آنها در سنین 5 تا 9 سالگی برابر می‏شود.

ب-اختلاف نرخ مرگ‏ومیر بین دو جنس در سنین مختلف،ازدواجهای‏ زودرس،زایمانهای مکرر و تحلیل رفتن قوای جسمانی بانوان و در نتیجه مرگ‏ زودرس از مسائلی هستند که در تغییر نسبت جنسی کشور نقش عمده دارند.

ج-اختلاف جنس در مهاجرت-تمرکز طرحهای صنعتی در شهر،رونق امور ساختمانی،وجود مراکز آموزشی،حرفه‏ای،اقتصادی و ارتباطی در شهر و محرومیت‏های اجتماعی مناطق روستائی از جمله عواملی هستند که مهاجرت از روستا به شهر را تشدید میکنند.این نوع مهاجرت را اکثرا پسرهای بالای ده‏ سال و مردان انجام می‏دهند.چند صد هزار دانشجوی ایرانی که برای ادامه‏ تحصیل بخارج رفته‏اند،نیز اکثرا پسر هستند.پس مهاجرت جنبه مرد انتخابی‏ دارد.

مشخصه‏های فرهنگی

ملیت،زبان،نژاد،مذهب و میزان سواد خصیصه‏های فرهنگی یک جمعیت‏ را تشکیل می‏دهند.این خصوصیات نه تنها بر ترکیب جمعیت اثر می‏گذارند بلکه در رفتار اجتماعی و اقتصادی ارتباط مستقیم دارد.یکی از معیارهای آن‏ میزان بیسوادی جمعیت است.بالا بودن این میزان یکی از موانع توسعه‏ اقتصادی است.

خصوصیات اقتصادی جمعیت

جمعیت کل یک کشور را می‏توان بدو دسته فعال و غیرفعال تقسیم کرد. جمعیت فعال بخشی از جمعیت است که در سن اشتغال(15-64 سال)است و در تولید کالاها و خدمات اقتصادی شرکت دارد22و یا بطور موقت بیکار است.جمعیت فعال(از لحاظ اقتصادی)را نیروی کار نیز می‏گویند.اندازه‏ جمعیت مهمترین عامل تعیین‏کننده اندازه نیروی کار می‏باشد.نسبت جمعیت‏ از لحاظ اقتصادی فعال به کل جمعیت فعال را میزان فعالیت می‏گویند.23

اطلاعات سیاسی - اقتصادی » شماره 30 (صفحه 52)

از عوامل مهمی که در میزان فعالیت مؤثرند می‏توان ساخت سنی جمعیت و درجه شرکت زنان در فعالیت اقتصادی را نام برد.از دیگر عوامل مؤثر در میزان فعالیت(و همچنین در نسبت وابستگی یا تکفل)سن قانونی‏ بازنشستگی،میزان تحصیلات اجباری،سن قانونی،آغاز کار و مهمتر از همه‏ اوضاع و احوال فعالیت اقتصادی است.جمعیت بیکار آن بخش از نیروی کار است که قادر و مایل بکار است ولی شغل(دلخواه)را نمی‏یابد.

ساختمان شغلی

جمعیت فعال در اقسام فعالیتهای اقتصادی به اشتغال می‏پردازد.تحلیل‏ و بررسی در میزان نیروی کار،شرکت زنان یا مردان در فعالیتهای اقتصادی، تقسیم نیروهای فعال در گروه‏های مختلف شغلی،اختلاف فعالیت شهری و روستائی در ساختمان شغلی جمعیت از اهمیت زیادی برخوردار است.

سازمان ملل برای سهولت مطالعه و مقایسه‏های بین المللی طبقه‏بندی نه‏ گانه‏ای از فعالیتهای اقتصادی را اتخاذ کرده است.

1-کشاورزی،جنگلداری،شکار و ماهیگیری

2-معادن و اکتشافات

3-صنایع کارخانه‏ای

4-ساختمان

5-تولید برق و گاز

6-بازرگانی

7-حمل و نقل(جابجاگری)،انبارداری و ارتباطات

8-خدمات

9-سایر

برای سادگی بیشتر،میتوان تقسیم‏بندی سه بخشی زیر را نیز انجام داد:

1-فعالیتهای نوع اول شامل:کشاورزی،معدن،اکتشافات،جنگل‏داری، شکار و ماهیگیری.

2-فعالیتهای نوع دوم شامل:صنایع،ساختمان،برق،گاز و آب.

3-فعالیتهای نوع سوم شامل:بازرگانی،حمل و نقل،انبارداری،ارتباطات‏ و سایر.

لازم به یادآوری است که رشد اقتصادی ترکیب و ساختمان شغلی نیروی‏ کار را تغییر می‏دهد.از نظر تاریخی فرآیندی که در کشورهای صنعتی ملاحظه‏ شده حاکی از آن است که با رشد اقتصادی جابجائی نیروی کار از فعالیت‏های‏ نوع اول به فعالیت‏های نوع دوم و سوم انجام گرفته است:نسبت نیروی کار در فعالیت نوع دوم و سوم به زیان فعالیت نوع اول افزایش یافته است.نسبت‏ جمعیت از لحاظ اقتصادی فعال در فعالیت نوع اول بسیار پائین است.در کشورهای توسعه نیافته این نسبت بسیار بالاست و نسبت اشتغال در فعالیت‏ نوع سوم بالاتر از فعالیت نوع دوم است.

جدول زیر درصد نیروی فعال شاغل در فعالیت‏های سه‏گانه اقتصادی‏ برای مناطق شهری و روستائی را در سال 1355 نشان میدهد.24

(به تصویر صفحه مراجعه شود) در سال 1355،دو سوم جمعیت کشور بالاتر از ده سال بوده‏اند که از میان‏ آن‏ها 71%مردان و 13%زنان فعال بوده‏اند.در این سال،گروه سنی 25 تا 34 سال با نسبت 21%بیشترین سهم را در اشتغال به فعالیت اقتصادی از آن خود داشته است.در همین سال 10%از جمعیت فعال کشور در بیکاری بسر می‏برده و نسبت زنان بیکار به مردان بیکار دو برابر بوده است.25نسبت‏ بیکاران در سال 1345 برابر با 2/9%و در سال 1365،4/14%بوده است.

درصد جمعیت فعال برحسب بخشهای اقتصادی در سرشماری سالهای‏ 45،55،1365

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

جغرافیای اقتصادی

جغرافیای اقتصادی شاخه‏ای از جغرافیاست که از سوئی به مسائل مربوط به تولید،توزیع،مبادله و مصرف می‏پردازد.و از سوی دیگر تأثیر عوامل‏ اقتصادی را بر تفاوتهای سطح زمین مورد توجه قرار می‏دهد.26«برآون»در کتاب«اصول جغرافیای اقتصادی»این شاخه را جنبه‏ای از موضوع جغرافیا می‏داند که تأثیر محیطهای زیست ارگانیک و غیر ارگانیک را بر فعالیتهای‏ اقتصادی بشر27مطالعه می‏کند.

یکی از هدفهای عمدهء جغرافیای اقتصادی،با توجه به یکسان نبودن‏ «زمین»از نظر منابع و موقعیت جغرافیای طبیعی و نابرابری رشد جمعیت و تراکم و پراکندگی آن،«روشن ساختن»تغذیه ناکافی مردم دنیا است‏28.

جغرافیای اقتصادی توزیع فعالیتهای اقتصادی انسان را تجزیه و تحلیل‏ و بیان می‏دارد:مردم کجا زندگی می‏کنند؟چرا در هر نقطه بخصوص بطرز خاصی امرار معاش می‏کنند؟قسمتهای مختلف گیتی چگونه مورد استفاده و بهره‏برداری قرار می‏گیرند؟تا چه اندازه هرکدام از این موارد استفاده و بهره‏برداری از نظر اقتصادی بهینه و مطلوب است؟29

جغرافیای اقتصادی ماهیتا و از نظر تاریخی با دو رشتهء اقتصاد و جغرافیا که از آنها نام گرفته است،در ارتباط می‏باشد.تاکید بر شباهتها و تفاوتهای یک‏ منطقه با منطقه دیگر و پیوند (Linkage) بین مناطق را از«جغرافیا»گرفته‏ است.و از«اقتصاد»توجه به تولید،توزیع،انتقال (Transfer) ،مبادله و مصرف کالا و خدمات را اخذ کرده است.بنابراین جغرافیای اقتصادی را می‏توان به مثابه تحقیقی در شباهت‏ها،تفاوتها،و ارتباطات(بین مناطق و درون‏ منطقه)از نظر تولید،مبادله،انتقال و مصرف کالا و خدمات تعریف کرد.در این شاخه از جغرافیا،توجه خاصی به موقعیت فعالیتهای اقتصادی هم از جنبه‏ عملی و هم از جنبه نظری(تئوریک)مبذول می‏گردد.30

اهمیت نظری و معنای عملی جغرافیای اقتصادی کاملا بهم آمیخته است. نظریه‏ها شرایط کارآ و بهینه استفاده از فضا و زمین را جستجو می‏کند: مطلوب‏ترین اندازه فضا و امتزاج واحدهای اقتصادی تولید،مبادله،انتقال و مصرف در شرایط طبیعی و فرهنگی معین کدامند؟از سوی دیگر ارزیابی‏ کارهای (Practices) جاری و تاریخی،میزان اینکه مدلهای نظری عملا چقدر کاربرد دارند را نشان می‏دهد.بخصوص با درنظر گرفتن نهادهای فرهنگی، شخصیتها و خواسته‏های کلیدی و شرایط طبیعی خاص یک منطقه معین. چنین ارزیابی‏هائی،همچنین،تا حدودی نوعی آگاهی (Insight) کیفی بدست‏ می‏دهد که از فرضیه‏ها به تنهائی حاصل نمی‏گردد.31

پس از اینکه رابطه‏ای رضایت‏بخش بین نظریه و عمل برقرار شد،گام‏ منطقی بکار گیری(یافته‏های جغرافیای اقتصادی)در رویه‏ها و دستور العملهای (Procedures) برنامه‏ریزی است.در جغرافیای اقتصادی‏ ارزش مطالعات هم نظری و هم عملی در برنامه‏ریزی واضح است،خواه دیدگاه‏ برنامه‏ریز چشم‏انداز کلی یک تحلیلگر منطقه‏ای باشد-متمایل به امتزاج در ترکیب (Intermix) فعالیتها و منابع اقتصادی-خواه دیدگاه محدود و قویا تخصصی کارشناس در جستجوی مکان‏یابی واحدهای انفرادی فعالیت‏ اقتصادی.32

بین جغرافیدانان اقتصادی،درباره مسیر مشخص و روش مطالعه توافق‏ اندکی وجود دارد.در آغاز،جغرافیای اقتصادی بیشتر متکی به روش‏ استنتاجی (Inductive) بود:افراد عقاید و اطلاعات خود را از کار میدانی و کار کتابخانه‏ای بدست می‏آوردند و آنرا با توصیف،طبقه‏بندی و تفسیر کیفی‏ همراه می‏کردند.از داده‏های آماری در حد امکان استفاده می‏شد.متداول‏ترین‏ روشهای مطالعه جغرافیای اقتصادی را می‏توان در سه دسته جمع‏بندی کرد:

الف-تفسیر کمی:معمولا همراه با اعداد و ارقام و گاه استفاده از مطالعه‏ موردی.

ب-طبقه‏بندی کیفی در معنای کم‏وبیش توصیفی.

ج-فرمول‏بندی و آزمایش فرضیه‏های خاص و مدلها.33

«ربیع بدیعی»در زمینه تعریف و موضوع جغرافیای اقتصادی مطالب زیر را آورده است.34

«اقتصاد شالوده و دستگاهی است که بشر آنرا به منزله‏ی وسیله‏ای‏ برای تأمین نیازمندیهای خود در یک ناحیه بوجود می‏آورد و غرض از فعالیتهای اقتصادی هر نوع فعالیتی را گویند که موجب ازدیاد ثروت‏ در کشوری شده و در نتیجه از آن رفاه و آسایش برای مردم آن کشور فراهم شود...

مجموعه اعمالی را که انسان بوسیله آنها مواد اولیه و خام طبیعی را قابل استفاده خود می‏سازد،صنعت و عملی را که در تکثیر مواد نباتی‏ و حیوانی انجام می‏دهد،زراعت یا کشاورزی و طریقه‏ای را که در

اطلاعات سیاسی - اقتصادی » شماره 30 (صفحه 53)

آوردن مواد و کالاهای لازم از خارج یا فرستادن مواد و کالاهای خود به نقاط دیگر پیش می‏گیرد بازرگانی یا تجارت می‏گویند.

در جغرافیای اقتصادی هدف مطالعه نوع و پراکندگی این قبیل‏ فعالیتهاست یا بعبارت دیگر جغرافیای اقتصادی توزیع فعالیتهای‏ اقتصادی انسان را بیان داشته و چگونگی آنرا تجزیه و تحلیل‏ می‏نماید....»

خلاصه کنیم:جغرافیای اقتصادی سازماندهی فضائی فعالیتهای اقتصادی‏ را مورد مطالعه قرار می‏دهد.الگوهای تولید،مبادله و مصرف و فرآیندهائی که‏ چنین الگوهائی را بوجود می‏آورند،از موضوعاتی است که در این رشته مورد بررسی قرار می‏گیرند35.در این زمینه،توجه به دو مسئله اقتصادی لازم‏ است:

الف-تخصیص منابع.

هر جامعه‏ای می‏باید درباره چگونگی تخصیص منابع کمیاب خود بین‏ موارد استفاده گوناگون و پاسخگوئی به نیازهای افراد خود تصمیم‏گیری کند. یافتن پاسخهائی برای سه سئوال مرتبط زیر می‏تواند در حل مسئله تخصیص‏ منابع مفید واقع شود:

(1)-چه کالاها و خدماتی باید تولید شود،به چه مقدار و با چه کیفیتی؟

(2)-چگونه این کالاها و خدمات باید تولید شوند؟یعنی از کدام روشها و تکنیکهای تولید باید استفاده شود:روشهای کاربر یا روشهای سرمایه‏بر(در صنعت)تولید باید استفاده شود،کشت سطحی یا کشت عمقی(در کشاورزی) و....

(3)-کالا و خدمات تولید شده را چه کسانی باید مصرف کنند؟بعبارت دیگر توزیع درآمد ملی یا تولید ملی باید چگونه باشد؟

ب-توسعه اقتصادی

از جنگ دوم جهانی به این سو مسئله توسعه به موضوعی مهم در بحثها و نظریه‏های اقتصادی تبدیل شده است.تا دهه 1950 اغلب اقتصاددانان‏ توسعه اقتصادی را بعنوان رشد مشخص درآمد سرانه واقعی در کشورهای‏ توسعه نیافته تعبیر می‏کردند.لیکن از آن زمان به بعد،بسیاری از اقتصاد دانان تاکید می‏کنند که توسعه اقتصادی به معنای رشد به اضافه تغییر است، بویژه تغییر ارزشها و نهادها.36

«بسیاری از دانشمندان در بحث پیرامون کلیات متفق القولند که اقتصاد توسعه یافته اقتصاد متنوعی است که از منابع گوناگون ایجاد درآمد می‏کند و برای درآمد خود به‏ محصولات معدودی وابسته نیست.کشور توسعه یافته از نظر اقتصادی چند لایه نیز هست،به این معنی که دارای صنایع مولد کالاهای اساسی سرمایه‏ای،کالاهای واسطه و کالاهای مصرفی‏ است و نیز شامل زیربنائی است که به اقتصاد مجال عملکرد می‏دهد. بخش خدمات،که عناصری از قبیل بیمه،ارتباطات و مالیه را دربر می‏گیرد،جزء مهمی از زیربنای یک اقتصاد توسعه یافته را تشکیل‏ می‏دهد.37

پرداختن به موضوع توسعه بلافاصله موضوع توسعه‏نیافتگی را پیش‏ می‏آورد.چرا برخی کشورها توسعه یافته‏اند و برخی دیگر توسعه نیافته‏اند؟ علت توسعه نیافتگی چیست؟آیا توسعه یافتگی برخی مستلزم توسعه‏ نیافتگی دیگران است؟بعبارت دیگر،آیا آنسوی سکه توسعه یافتگی،توسعه‏ نیافتگی است؟سهم عوامل داخلی و عوامل خارجی در توسعه نیافتگی کدام‏ است؟

هرچند درباره وجود توسعه نیافتگی و لزوم از بین بردن آن همه یکصدا هستند اما درباره علل آن و راههای حذف آن توافق‏های اندکی وجود دارد.در این مرحله،بحث‏های ایدئولوژیک و موضوعات مربوط به اقتصاد دستوری‏ (هنجار)و انتخاب‏های هر جامعه برای رویاروئی با مسائل خویش نقش عمده‏ای‏ دارند.اگر قبول کنیم که«توسعه»ملازم است با:

الف-افزایش عرضه و یا برابری توزیع یک یا همه کالاهای اساسی و باارزش‏ جامعه.

ب-گسترش ظرفیت جامعه برای عرضه یا توزیع منصفانه این کالاها،و...

پ-نهادی کردن ساختارهائی که بتوانند ظرفیت بسنده‏ای برای تحقق تحولات‏ یاد شده در بالا فراهم آورند.38

آنگاه به اهمیت جغرافیای اقتصادی بعنوان رشته‏ای در خدمت شناسائی‏ امکانات و ظرفیت‏های بالقوه و بالفعل جامعه و سازماندهی فعالیتهای‏ اقتصادی در خدمت توسعه اقتصادی و تخصیص مطلوب منابع بیشتر آگاه‏ خواهیم شد.

منابع

(1)-دکتر فتح اللّه سعادت و دکتر امیر هوشنگ امینی،«جغرافیای اقتصادی ایران».از انتشارات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی.تهران.چ دوم.2535.ص 9

(2)-گروه جغرافیای دفتر برنامه‏ریزی و تالیف کتب درسی،«مبانی جغرافیای‏ اقتصادی».وزارت آموزش و پرورش.تهران 1365.ص 1

(3)-سعادت-امینی،«همان».ص 9.

(به تصویر صفحه مراجعه شود) (11)-برگرفته و فشرده شده از سعادت-امینی،«همان».ص 10-13

(12)- Monkhouse.Op.Cit.pp.i59-i60.

(13)-دکتر علی اصغر نظری،«ویژگیهای جغرافیای جمعیت ایران»بنیاد پژوهشهای اسلامی‏ آستان قدس،مجموعه مقالات سمینار جغرافی(شماره 1)سمینار بین المللی جغرافیای جمهوری‏ اسلامی ایران.مشهد 16 تا 20 اردیبهشت 1364.ص ص 319-326

(14)-همان

(15)-همان

(به تصویر صفحه مراجعه شود) (17)-ر.ک.ب امانی،بهنام،زنجانی و معزی،لغتنامهء جمعیت‏شناسی،انتشارات دانشگاه‏ تهران 1354 ص 26.

(18)- de Suza Foust,Op.Cit.P.497.

(19)-امانی،بهنام و...همان.ص 194.

(20)-همان.ص 270.

(21)-علی اصغر نظری،«ویژگیهای جغرافیای جمعیت ایران»همان.

(22 و 23)-امانی،بهنام و...همان.ص.330.

(24)-نظری،«ویژگیهای جغرافیای...».همان.

(25)-همان.

(به تصویر صفحه مراجعه شود) ترجمهء فتح اللّه حکیمی،جغرافیای اقتصادی،امیر و کبیر و اقبال-تهران 1338.ص 1

(29)-همان ص 1.

(به تصویر صفحه مراجعه شود) (34)-بدیعی،جغرافیای اقتصادی-منابع طبیعی و ثروتی ایران.دهخدا.تهران-1347.ص‏ ص 9-10.

(35)- De Sousa Foust,Op.Cit.P.2.)

(36)- Jonathan Lemco, «شناخت پیچیدگی‏های توسعه سیاسی و اقتصادی در جهان سوم» Vol.iv(1988) در Journal of Developing Soceities ترجمه در اطلاعات سیاسی-اقتصادی شمارهء 23 مهرماه 1367.

(37)و(38)-همان.ص 4.

پایان مقاله

جغرافیای اقتصادی و اهمیت آن در (برنامه‏ریزی)توسعه

مطالب مشابه :

نقش مدیران در پیوند خانواده ، مدرسه و جامعه در ابعاد مسایل دینی ، اجتماعی و اقتصادی

نتايج پرسشنامه در مورد توسعه پايدار شهر تهران

جغرافیای اقتصادی و اهمیت آن در (برنامه‏ریزی)توسعه

عوامل موثر بر جذب مشتری در بانک ها - دانلود

مختصري در باره اقتصاد آموزش

میزان تاثیر صنعت قالی بافی در توسعه اقتصادی روستا

193- پرسشنامه رساله دکتری با عنوان بررسی آثار اقتصادی تحقیقات بادام در ایران

بررسی عوامل موثر بر توسعه فیزیکی شهرهای کوچک