ایشان‌های ترکمن

ایشان»‌ها شاید جالب‌ترین گروه و دسته‌بندی برای پژوهش‌گران مذهبی از روحانیت مسلمان باشد.

این گروه و دسته بندی و خود اصطلاح « ایشان » تن‌ها در آسیای مرکزی و همچنین در برخی مناطق دیگری ( تارتارستان، با‌‌شقیر )، که در زمان خود حاوی فعالیت های تبلیغی روحانیت آسیای مرکزی بود مشاهده میشوند. اصطلاح « ایشان » نه در موطن اسلام، در عربستان سعودی، نه در دیگر کشورهای عربی، نه همسا‌یگان آسیای مرکزی – ایران و افغانستان- ( بجز آن مناطقی که بطور فشرده مهاجرین منطقه آسیای مرکزی زندگی می کنند ) شناخته شده نیست. خود اصطلاح « ایشان » فارسی است. در فارسی، تاجیکی، بلوچی و برخی دیگر گروه های ایرانی زبان این واژه صرفا معنی ضمیر شخصی « آنها » را دارد. معذالک به گواهی مطالب مربوط به بسیاری زبان های دیگر، ضمیر مزبور توانست نه تنها در معنی مستقیم خود، بلکه بعنوان شکل محترمانه ازجانب مردم عادی نسبت به افراد طبقات ممتا‌ز- هم عرفی و هم دینی بکار برده شود و بکار برده شد. نامیدن چنین افرادی با نام یا درشکل ضمیر مفرد در نوع خود تابو بود.

رعایا و سرف‌های روس به ارباب و مالک خود نمی‌توانستند « او » بگویند، بلکه تنها « ایشان » است: ایشان میل دارند برخیزند، شام بخورند، بروند و غیره [ بعنوان مثال در زبان فارسی، آقا فرمودند، آقا میل دارند و…- مترجم]. درمیان گروه روحانیت آسیای مرکزی و بویژه ترکمن « ایشان » ها بسیار محترم هستند. « تف ایشان برابر ده ملا است ». این حرمت و احترام خرافاتی ناشی از این واقعیت است که « ایشان »ها نمایندگان روحانیت تصوف بودند.

صوفیسیم جریانی معنوی در اسلام است که بسیاری عناصر باورها و تصورات عامیانه و مردمی صد ها سال را در خود جذب و از محبوبیت بسیار بالایی بین مردم تا اسلام ارتدکس برخوردار بود. مثلا، ملا نماینده رسمی اسلام می بایست آموزش های دینی معینی را برای اینکه مشغول کار و خدمت درمسجد شود یا نقش معلم را ایفا کند، دریافت کند.

اما « ایشان » حتی اگر درس نخوانده باشد، که درحقیقت در دوران پیش از انقلاب بسیار نادر مشاهده است، عقیده بر این بود که در پرتو نیاکان نیرومند خود از تقدس برخوردار است، و میتواند به عنوان رهبر انواع مختلف مناسک و مراسم مذهبی – ملی یا بعنوان ریئس جامعه تصوف عمل کند. از این رو در رابطه با صوفیان بین مردم آسیای مرکزی، در دوران پیشتر بین ایرانی زبان ها در اکثریت خود، ضمیر « ایشان » به تنهایی بسیار مؤدبانه تر از عامیانه آنها بکار برده شد.

با ورود فعال موج ترکها از قرن یازده – دوازده به آسیای مرکزی و ترکی کردن اساسی بخش هایی از مردم ایرانی زبان به غیر از تاجیکها ، واژه « ایشان » که در ارتباط با افراد معین روحانی بکار رفته بود ، بعنوان یک اصطلاح ویژه مذهبی درک و تعیین کننده یکی از مقولات روحانیت گردید.

بطور ضد و نقیض و باور نکردنی، این اصطلاح مردم ترک زبان در معنی جدید آن به محیط ایرانی زبان – به تاجیکها ، ولو درچند شکل تغییر یافته فونتیکی « اِشون » بازگشت. قطعه زیر از کتاب « ناسخ التواریخ »،‌ بطور بارز و روشن جاییکه شورش و اغتشاش درمیان ترکمن های گورگن درسال ۱۸۴۱ میلادی توصیف میشوند ، هنگامی که نزد آنها شخصیتی که خود را از دروایش صوفی می نمایاند می آید، تشریح می کند: برسم معمول در رسوم و عادات ترکمن ها، اینگونه افراد بطور احترام آمیز حمایت میشوند و نام آنها بزبان آورده نمیشوند، از این رو به آنها « مرحمت آنها »، « حضرت ایشان » لفب میدادند. آکادمیسین و...و...بار تولد صاحب نظر عالی تاریخ آسیای مرکزی به معنی صوفیانه ی واژه ایشان اشاره میکند. وی می نویسد که این اصطلاح « درترکمنستان به معنی شیخ، مرشد، استاد، پیر ( معلم، رهبر ) برخلاف مرید ( پیرو، شاگرد )» بکار میرود.

درباره « ایشان»ها بعنوان رؤسای جوامع تصوف، اسلام شناس معروف ل. ای. کلیموویچ و برخی دیگر از نویسندگان گفته اند. تا آنجا که به معنی مبداء این اصطلاح مربوط میشود هیچکس نه فقط ازمتد‌ینین معمولی ترکمن، بلکه خود « ایشان »های ترکمن، که این فرصت را بدست آوردم تا با آنها از اواخر دهه پنچاه تا سالهای دهه هشتاد قرن گذشته گفتگو کنم ، این مسئله را نمی دانستند. همین را میتوان باستثنای افراد نادر تحصیل کرده برای جامعه ترکمن های دوره پیش از انقلاب گفت. یکی ازنمایندگان این استثناء که در مانغیشلاق و در آستراخان زندگی میکرد شاعر ترکمن اواخر قرن هفده و آغاز قرن نوزده، حاتم شهیراست (۱). درشعر « کیمدیر» [ چه کسی است ] وی توضیح میدهد ( ترجمه نثر از مولف است. س.د.) « ای دوستان مسلمان ».

چه معنی دارد « ایشان » و چه « درویش »؟

چنانچه نمی دانید، بشمایان توضیح دهم.

ایشان – به معنی « آن‌ها » است.

( درمتن اصلی : ایشان دییمِک – اُلار دییمِک )

گفتن اینکه چه زمانی دقیقا این عنوان برای گروه و دسته بندی روحانیت ظاهر شد دشوار است. اشاره و یادآوری نخستین به شکل « حضرت ایشان » درشرح حال های صوفیان معروف آسیای مرکزی بهاءالدین نقشبندی ( بخارا ) و خواجه احرار ( سمرقند) متعلق به قرن پانزده است. درمنطقه ترکمنها اواخر قرون وسطی و دوران معاصر که درآن مراکز تصوف ، مانند دوره های دیرتر و صوفیان برجسته ( پیرو شیخ ) بعنوان رهبران فرقه های پیروان خود وجود نداشت – مریدان ( مراکز اصلی در این زمینه و به طور کلی در امر آموزش مذهبی برای ترکمنها در طول چندین قرن خیوه و بخارا باقی ماند ) انبوه اصلی « ایشان ها »در مناطق روستایی زندگی میکردند. تا حد معینی، منظره و الگوی مشابهی دربسیاری مناطق دیگر آسیای مرکزی مشاهده شد. ا این رو « ایشانیسم » را میتوان درنوع خودش بطور مشروط « تصوف روستاهای آسیای مرکزی » نامید. براساس یک سنت نیرومند احترام به نیاکان بین ترکمن ها، که درباره آن درسال های دهه شصت قرن نوزدهم شرق شناس و سیاح مشهور مجارستانی آرمین وامبری نوشته است ، تصور بر این بود که تقدس نیاکان – اجداد این یا آن قبیله « ایشان » بطور نزولی و تدریجی به اخلاف آنها منتقل میشد.

درباره خود « ایشان » ها وامبری مطالب زیر را می نویسد: « روحانیت سنتی مسلمان – علما به درجه و عنوان کتاب مقدس ( متون ) مبین بخود می با‌لند، اما در رقابت با « ایشان » ، ملبس به اسرار عرفانی، آنها همواره مغلوب میشوند. جلب جماعت خرافاتی آسیای مرکزی برای یک کتاب سخت تر است و بدون آن « ایشان » همواره از طلسم سحر و جادو و آیین و مراسم ظاهری هزینه میکند. ملاهای درس نخوانده و کمتر عا‌لم در آسیای مرکزی آسانتر رفتار می کنند، اما فاتحه یا نفس حتی « ایشان » کاملا بیسواد برای آنها هم در چادر وهم در بیابان، هم تاخت و تاز راهزنانه وهم در مراتع و چراگاه ها » طلسم است.

آنطورکه یکی ازمناظر روشن این امر در زمان بسیار دیرتر به یاد میایند، دو نماینده دین اسلام از روستای آق یایلا در اترک است، که در سالهای ۱۹۵۸ و ۱۹۶۶ گذرم به آنجا افتاد. یکی از آنها – انسانی لاغر اندام در سن بازنشستگی، که قدری می لنگید و دارای چهره ای هوشمند بود الیاس ملا است، که مشهور به خبره گی و صاحب نظر در اسلام بود و بی غرض که نویسنده این سطور خود شاهد بود، دیگری – باقی ایشان ، مرد تنومند چهل و پنچ ساله ای بود که در مسایل دینی درک کمتری داشت. بیهوده نیست که مردم پشت سر او را یُوویی « ایشان » – « ایشان بدلی، ایشان غیر واقعی و جعلی ) مینامیدند. با این حال در زمان مراسم و آیین های اصلی مسلما‌نی ( ازدواج – نکاح، نماز برای مرده – جنازه، ختنه سوران [ جشن بمناسبت ختنه ]– سنت و غیره ) الیاس ملا مطابق همه مقررات مراسم را اجرا میکرد و اما باقی ایشان تقریبا بدون دانستن نماز تنها مشارکت خود را وانمود میکرد، اولی بعنوان پرداخت نمادین دستمالی با چند کیلو قند و آب نبات آورد، و دومی – قواره بزرگ مخملین، بعنوان نوادگان صوفیان مشهور. در گذشته قبل از انقلاب « ایشان » ها نقش مهمی نه تنها در حیات مذهبی بلکه در زندگی اجتماعی – سیاسی جامعه ترکمن ایفا میکردند و بطور فعال به عنوان نمایندگان سیاسی، الهام بخشان مسلکی، و گاهی بعنوان رهبران گروه ها و واحد های مسلح این یا آن گروه های قومی برآمد میکردند.

کافی است چهره کریه قربان مراد ایشان را بخاطر آورد، که در مبارزه برای قدرت در سالهای دهه هفتاد قرن نوزده درگیری خونین بین قبایل ترکمن تیلکی و غا‌نجیق را برمی انگیخت، سپس زیر لوای مبارزه با کفار بعنوان ایدئولوگ اصلی نبردهای تکه – روس درحوالی گؤگ دپه درسالهای ۱۸۸۰ – ۱۸۸۱ برآمد کرد ، که با این حال در بحبوحه محاصره قلعه فرار کرد و با اموال و دارایی خود از طریق شن زارها به مرو گریخت……

در دوران تزار، به اصطلاح دوران استعمار، « ایشان » ها موقعیت احترام آمیز خود را حفظ کردند. شمار آنها تنها درمنطقه فراساحلی خزر، که شامل خاک ترکمنها نیز میشد، علاوه بر مناطق تاشاووز ( داشاووز ) نوار مناطق آمودریا در سال ۱۸۸۹ ، صدوپنچ نفر بود، که از آنها پنجاه و دو نفر در شهرستان مرو بودند ( درآن زمان ۲۳۲ نفر ملا وجود داشت). در دوران شوروی بیشتر « ایشان » ها، بطورکلی روحانیت ترکمن، به خارج از کشور فرار کردند و یا مورد تضییق قرار گرفتند. در دوره پس از فروپاشی شوروی ، زمانی که دولت ، بر عکس دوره پیشین، شروع به اجرای سیاست ترویج و تشویق دین کرد، معدودی « ایشان » دوباره وضعیت رسمی را بدست آوردند.

منبع: مار قوش ترکمن صحرا

http://menegsahram.persianblog.ir/

تاریخ ثبت دروبلاگ به دوماه قبل تغییرکرده است

ایشان‌های ترکمن

مطالب مشابه :

خراسان شمالی(بجنورد)

نمایشگاه دانشجویان گرافیک بجنورد

آی ترگ گون ترگ اوین

رتبه بندی دانشگاه های ایران

ترکمن های خراسان شمالی

ضرب المثل درباره ی زنان ترکمن

ایشان‌های ترکمن