نمونه هایی از کاروانسراها در ایران؛ کاروانسرای "گور"

کاروانسراهای "گور"

کاروانسراها یا رباط های گور بر سر راه طبس به یزد و در فاصله 56 کیلومتری طبس قرار گرفته اند. از فاصله ی دور، دو کاروانسرا به چشم می آید که یکی از سنگ ساخته شده و به جز قسمت های محدودی از دیوارهای خارجی و برج ها چیزی از آن باقی نمانده است و قسمت هایی از داخل و خارج آن در زیر شن های صحرا فرو رفته است. به احتمال زیاد این بنا باقیمانده ای از یک کاروانسرای دوره صفوی است. در وضع کنونی امکان تهیه نقشه آن وجود ندارد و برای این کار برداشتن شن ها و شاید حفاری هایی ضرورت خواهد داشت و به ویژه آنکه در ضلع ورودی آن آثار اندکی باقی مانده است.

کاروانسرای دیگر سالم تر مانده و از آجر ساخته شده است. این بنا از بناهای دوره قاجار است که در زلزله طبس به میزان زیادی خراب شد و تنها اسطبل و برخی از ایوانچه های سمت چپ ورودی آن سرپاست و می توان حجم و وضع بقیه بنا را به قرینه دریافت و هم از آن نقشه برداری کرد. در هر طرف ورودی این کاروانسرا شش ایوانچه و در جمع دوازده ایوانچه وجود دارد که در هر یک چهار طاقچه و یک اجاق پیش بینی شده است. قسمت های مختلف کاروانسرا بر گرد حیاطی قرار گرفته اند که اندازه های آن 6/28 متر در 9/30 متر است و در چهار گوشه ی حیاط به اندازه 8/3 متر پخی دارد. ورودی اسطبل ها از این چهار پخ باز می شود. اندازه های خارجی این کاروانسرا 6/58 در 58 متر است. این کاروانسرا را می توان از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی دانست که دو ایوان ورودی و مقابل ورودی آن حالت ایوان را دارد، ولی ایوان های واقع در میان دو ضلع دیگر حالت شاه نشین را پیدا کرده و به صورت یک ایوانچه مفصل تر درآمده اند، که در هر یک از آنها دو بخاری یا اجاق پیش بینی شده است. علاوه بر این دو شاه نشین، شانزده ایوانچه و اتاق پس آنها اضلاع حیاط میانی را شکل می دهند. در هر طرف ایوانچه ها یک طاقچه و در داخل اتاق ها یک اجاق و دو طاقچه وجود دارد. در ایوانچه های داخل اسطبل ها نیز یک اجاق و دو طاقچه پیش بینی شده است. در پای سکوی ایوانچه های این بنا افساربند برای بستن دهنه اسب ها در نظر گرفته شده است. این کیفیت، در تمامی کاروانسراهای ایران وجود دارد.

در تمام ایوانچه ها و اتاق های این کاروانسرا در محل های مناسب سنگ های باریک و بلندی را در دیوارها کار گذاشته اند، که یک سر آن از دیوار بیرون است. این سنگ ها کار رخت آویز را انجام می دهند. اتاق ها و غرفه هایی که در دو طرف دالان ورودی این کاروانسرا ایجاد شده اند، تا اندازه زیادی مفصل تر هستند و فضای اسطبل ها در دو سمت ورودی بزرگتر از قسمت های دیگر است.

با توجه به اتاق ها و ایوانچه هایی که در داخل و ضلع ورودی این کاروانسرا وجود دارند و با توجه به این که تعدادی از این قسمت ها برای نگهبانان و کاروانسرادار و احیاناً فروشندگان آذوقه خواهد بود، می توان گفت که این کاروانسرا می تواند از هفتاد گروه کوچک و بزرگ مسافر پذیرایی کند.

سون هدین در سال 1906 از این کاروانسرا دیدن و دمی را در آن سر کرده و خاصیت وجودی آن را دریافته و توصیفش را چنان ارائه داده، که امروز تجسم آن را برای خواننده ممکن می سازد. تصویرهایی که سون هدین از محوطه ی جلوی این کاروانسرا ارائه کرده، حالتی است واقعی از کاروانسرا و کاروانیان. او در توصیف نسبتاً مفصل ضمن معرفی بنا، چنین بیان می کند:

" رباط گور، بنای زیربنایی است از آجر، که این آجرها بیشتر از خرابه های کاروانسرای قدیمی اطراف آورده شده است. یک بازرگان یزدی به نام حاجی میرزا حسین در سال 1892 میلادی، این کاروانسرا را به خرج خودش ساخته است. چهار هزار تومن خرج این کاروانسرا شده است. مسافرینی که در زمستان، که هوا سرد است و سوز می آید، به این کاروانسرا می رسند، در زیر طاق های زیاد و اتاق های کاروانسرا محل محفوظی پیدا می کنند و آنهایی که در روزهای سوزان تابستان در اینجا توقف می کنند و از گرما، به سایه ی همیشگی این طاق ها پناه می آورند، همه ی آنها مرهون سخاوت حاجی میرزا حسین خواهند بود و برایش دعا خواهند کرد. (خدا رحمتش بکند)".

سپس درباره ی کاروانسرا می افزاید:

" . . . پیشتاک رباط رو به جنوب است. در فضای بزرگ و همواری، که جلوی رباط قرار دارد، شترهای زیادی در کنار انباشته ی کالا نشسته بودند و نشخوار می کردند. پشت هر طاقی، به طرف داخل عمارت، یک اتاق چهارگوش قرار دارد، که نور خورشید به آن راه نمی یابد و حتی در تابستان هوای این اتاق خنک است. در پشت بام، دو بادگیر به چشم می خورد که مخصوص تعویض هواست".

"سرابیان کاروانسرا، کاه و پنبه دانه و نان و خرما در اختیار مسافران می گذارد، اما در عوض پول خوبی مطالبه می کند، چون همه چیز از طبس می آمد و در طبس همه چیز گران است. به قول این سرابیان، سالی 500 کاروان از این محل می گذرد، ادعایی که حتماً در آن اغراق نشده است. حالا علاوه بر کاروان ما، چهار کاروان دیگر در اینجا در حال استراحت بودند. در رباط گور، دو راه بزرگ همدیگر را قطع می کنند، یکی از این راه ها، راه من از خور به طبس است و راه دیگر شاهراه بین یزد و مشهد . . . "

" کاروان ها فقط شب ها حرکت می کنند و صبح زود اتراق می کنند. بعد شترها آزادانه در اطرافِ اتراق می چرخند و غذای خود را خودشان تأمین می کنند. کمی پیش از غروب آفتاب شترها مجدداً به طرف اتراق می رانند و تنها غذایی را که کاروان به آنها می دهند، دریافت می کنند. این غذا عبارت است از کاه و پنبه دانه. طبس تا اینجا دو روز راه به سمت شرق فاصله دارد و یک روز دیگر در همین جهت تا ترشیز راه است".

" پهلوی رباط گور دو تا کلبه ی نیمه ویران زیرزمینی وجود دارد. در هر کدام از این کلبه ها، یک نانوا زندگی می کند. درست روبه روی پیشتاک، گنبدهایاین کلبه های نانوایی قرار دارد. نانواها در این محل ها با پشتکار زیادی مشغول پختن نان گندمی خوشبو و عالی هستند".

" آب رباط گور، که رباط گورو هم نامیده می شود، از حوضی تأمین می شود که حالا پر از آب کاملاً شیرین بود. وقتی که آب این حوض تمام می شود، باید با آب شور چشمه ای که در نزدیکی قرار دارد، کنار آمد. آب انبار، که با کاروانسرا ساخته شده است، حوض مستطیلی شکلی در زیر یک تونل سنگی دارد و جویباری آب را از کوه ها به آب انبار می رساند. نتیجه اینکه مقدار زیادی آب، که صبح 6/7 درجه حرارت داشت و شیرین و تازه بود، در آب انبار وجود داشت. این تشکیلات معقول، که ایرانی ها آن را از طبیعت فراگرفته اند، بی نهایت قابل تحسین است. چون در پای این کوهستان کوچک، سنگاب ها، آب انبارها و حوض هایی طبیعی وجود دارد، که اگر هم مانند آب انبارهای مصنوعی هستند، آبشان زود بخار می شود و می خشکند و اغلب در مناطقی قرار دارند که احتیاجی به آن مناطق نیست".

" ما چادرهایمان را در کنار آب انبارها برپا کرده بودیم. اما من تقریباً تمام شب را در کاروانسرا گذراندم، کاروانسرایی که مغرور و شاهانه بر مسند خود تکیه زده است. یک سنگر دفاعی در برابر محاصره ی کویر . . .

غروب تیزپا، چادر سیاهش را روی زمین کشیده است. حالا صدای موسیقی دلنشین از داخل حیاط کاروانسرا به گوش می رسد. دو کاروان خود را آماده ی سفر شبانه می کنند. شترها به صورت قطاری طویل در می آیند و بار می شوند. همه ی زنگ ها به صدا در می آیند. صدای آمیخته ی زنگ ها، به صورت یک صدای واحد، تا دورها می پیچد. صدای انعکاس در دیوارهای سنگی کلفت و گنبدها قوی تر است. به نظر می آید تمام کاروانسرا تبدیل به فلزی مرتعش و زنگ هایی کوبان گردیده است. چه تصویر زیبایی و چه موسیقی خواب آور و خیال انگیزی صدای امر و نهی کردن مردان خطاب به شترها و صحبت آنان در حین بار زدن شترها این موسیقی را همراهی می کرد".

در ایران، زندگی کاروانی در رفت و آمدهای طولانی، در بیابان ها و استراحت در کاروانسراها، که کاروانی ها مشتاق رسیدن به این استراحت هستند، چیزی بزرگ و پرابهت وجود دارد. در رباط گور، این احساس به آدم دست می داد، که در نقطه ی حساسی از زندگی بزرگ کاروانی قرار دارد . . .

ساعت نه بعدازظهر همه چیز برای حرکت آماده بود. حالا سگ ها شروع به پارس کردند. صدای داد زدن و هیاهو به گوش می رسید و بعد صدای زنگ شتر بلند شد. گویی ارکستری مشغول نواختن بود. زنگ های بزرگ با صدای گرفته و آهسته ای می نواختند و صدای زنگ های کوچک با صدای زنگ های بزرگ کوک بود. صدای ارتعاش فلز زنگ های بیشماری بلند بود و این کوبش بیشمار زنگ ها، در راهی که به طرف مشهد سرازیر بود، به حرکت درآمد. هنوز شترهای ته قطار کاروانسرا را ترک نکرده بودند، اما صدای زنگ های اول قطار خیلی دورتر، پایین چادرهای ما به گوش می رسید. صدای قطار بلند شنیده می شود، اما خود قطار دیده نمی شود. چون هوا ظلمانی ست و امشب، جز ستارگان نور دیگری وجود ندارد. در بعضی جاهای قطار، صدای آوازهای شادی به گوش می رسد. اما ترانه ها در صدای زنگ ها گم می شوند . . . "

منبع: کتاب کاروانسرا در ایران، نوشته سعید هادی زاده کاخکی

نمونه هایی از کاروانسراها در ایران؛ کاروانسرای "گور"

مطالب مشابه :

سفر زیارتی مشهد مقدس با قطار(ویژه بازنشستگان فرهنگی)

قیمت بلیط حمل خودرو با قطار

سفر تحقیقاتی استان هرمزگان

سفر به مشهد (روز دوم)

تور نوروزی استانبول 10 روزه با قطار ویژه نوروز 1388

اطلاعات مفید درباره سفر به آنتالیا

نمونه هایی از کاروانسراها در ایران؛ کاروانسرای "گور"

نقشه راهنمای شهر کرمان و زرند

بلیط اتوبوس باکو