خانه جمشیدی ( در سنبلستان اصفهان )

خانه ی جمشیدی در محله ی تاریخی سنبلستان قرار دارد.سنبلستان قبل ازاسلام سنبلان نامیده می شد و از روستاهای مجموعه ی سپاهان بود . در دوران اسلامی با پیوند این مجموعه روستاها به هم و ایجاد شهر اصفهان محله ی سنبلان در شمال غربی قرار گرفت و زمانی که علاالدوله کاکویه ، از حکمرانان آل بویه شهر را محصور کرد محله ی سنبلان در داخل حصار قرار گرفت.

در دوره ی سلجوقیان در محله ی سنبلان عمارتی به نام قصر جمیلان ساخته شد که در میان اهالی محله به قصر چلمون معروف شد. قصرجمیلان در میان باغ بزرگی بنا شده بود. تا کنون از خود بنا اثری شناسایی نشده ، ولی قسمت هایی از ساختمان ورودی باغ و دیوار چینهای آن قابل شناسایی است. بنای قصر جمیلان در دوران صفویه تخریب ، باغ آن تفکیک و عمارت جدیدی در داخل محوطه بنا شده ، از جمله مدرسه ی علمیه که بقایای آن اینک به دکان های تجاری و نظایر آن تبدیل شده است . خانه ی جمشیدی غربی ترین پلاک باغ است.

مشخصات خانه جمشیدی

بر اساس مطالعات و بررسی های تاریخی ، خانه ی جمشیدی به دوره ی صفوی تعلق دارد . خانه به سبک خانه های ایوان دار ساخته شده در این گونه خانه ها ایوان نسبتا ً بزرگی در قسمت میانی ساختمان احداث می شد، به طوریکه تالار اصلی در جبهه ی شمالی این ایوان و اتاق های کناری در طرفین شرق و غرب ایوان قرار می گرفتند این گونه فضا های جلو خان مانند ابتدا بدون سقف بودند ولی بعد ها به دلایل مختلفی چون جلوگیری از تابش آفتاب و نزولات آسمانی ، روی آن سقف ایجاد کردند. این نوع سبک معماری در خانه های قدیمی اصفهان و همچنین در خانه های صفوی محله ی جلفا رایج بود. شاید قدیمی ترین نوع آن را بتوان در مرحله ی دوم توسعه ی کاخ چهل ستون در جبهه ی شرقی کاخ شناسایی کرد.

تالار اصلی خانه ی جمشیدی که بر محور شمالی ? جنوبی خانه قرار داشت ابتدا دارای پوشش طاق و تویزه بود.

در نقشه و پلان زیر چگونگی پوشش خانه و تقسیم بندی های متنوع آن مشخص شده است.در این تقسیم بندی ، پنج دهانه به طرف ایوان وجود دارد . دهانه ی مرکزی از بقیه ی دهانه ها بزرگتر و در طرفین آن دو دهانه ی نسبتا ً کوچک واقع بود و در دولبه ی انتهایی دو دهانه دیگر قرار دارد که اندازه دهانه آنها از دهانه ی میانی کوچکتر ولی از دهانه های کناری بزرگتر است . همین تفسیم بندی ها بر دیوار انتهای تالار به صورت دو ردیف طاقچه منعکس بوده که بعد ها تغییراتی در آنها بوجود آمد.نظم معماری اولیه در دیوار شرقی و غربی تالار نیز با وضعیت کنونی آن متفاوت است که نشانه های این تغییرات بر روی دیوار ها مشهود است.

تغیرات ایجاد شده بر دیوار های تالار اصلی ناشی از وضعیت جدیدی بود که در کف آن بوجود آمد و کف تالار را کمی بالاتر برد. علت عمده بالا رفتن کف احداث زیرزمین در داخل ایوان بود . حفر زیرزمین در داخل ایوان و لزوم نورگیری زیر زمین از لبه ی خارجی ایوان باعث شد ضخامت آجری پوشش زیر زمین اندکی از کف قبلی بالاتر رود و برای همتراز سازی کف ایوان با کف تالار ، کف تالار بالاتر قرار گیرد . طبیعتا ً درگاه های ورودی ، هم به طرف ایوان و هم به طرف اتاق های طرفین ، کوتاه و سرگیر شده اند از این رو نعل در گاه های قبلی بریده و درگاه های جدید با ارتفاع های بلند تر ایجاد شده اند . به همین دلیل ، کف تالار با اتاق های طرفین هم تراز نیست .

سقف جدید تالار همزمان با ایجادسقف ایوان طراحی و به صورت طاق تخت یا تیر پوش اجرا شده است. در طرفین ایواندر طبقه ی همکف دو راهرو وجود دارد که در نمای اصلی به صورت قرینه منعکس می شود ، ولی در پلان کلی حالت قرینه کامل وجود ندارد . راهروی شرقی تا انتهای دیوار شمالی ساختمان ادامه دارد و در انتهای آن راه پله ی طبقه ی فوقانی ایجاد است. از این راهرو می توان به تالار اصلی و اتاق های جبهه ی شرقی وارد شد .

راهروی جبهه ی غربی اندکی متفاوت است . طول آن تا حد عمق ایوان بیشتر نفوذ نمی کند و پلکان طبقه ی فوقانی در همان نفطه ی انتهای راهرو ساخته شده است. علت این تفاوت در آن است که به علت پیش بینی بعضی از فضا های خدماتی ، اتاق های جبهه ی غربی به فضای تالار چسبیده اند و راهرو ، آن گونه که در جبهه ی شرقی تالار را از اتاق جدا می کند وجود ندارد.اتاق های جبهه ی شرقی در قسمت تحتانی و همچنین در بخش فوقانی کاملا ً هم ردیف ساخته شده اند ولی در جبهه ی غربی این اتاق ها اندکی جابه جای محور دارند.

در هر دو قسمت سقف اتاق های همکف پوشیده و تیر های باربر موازی با عرض اتاق اجرا شده و فاصله ی آنها به صورت تیغه های خشتی پوشیده شده است . اتاق های طبقه فوقانی ، که دقیقاً روی اتاق های زیری ساخته شده ، پوشش های طاق و تویزه دارند . لنگه طاق های باربر روز جرز هایی قرار دارند که تا طبقه پایین ادامه دارد و سنگینی بار پوشش ها را به پی منتقل می کند . طاقچه های اتاق ها در دو ردیف در حد فاصل جرز ها قرار گرفته اند.

دهانه ی ورودی به راهرو های جانبی در طرفین ایوان ، در طبقه همکف ، و دو ایوانچه با نرده های چوبی در لبه و با تزئینات گچبری و قطار بندی در طبقه ی فوقانی قرار دارند.

در حال حاضر نرده ای وجود ندارد ولی ارتفاع آن را می توان ازنشانه های باقیمانده از قبل تعیین کرد.ساختمان زیر زمین از الحاقات بعدی است و را پله در گوشه ی شمال غربی ایوان قرار دارد .

در ساختمان های سنتی و خانه های قدیمی معمولا ً راه پله به طرف زیر زمین در محل های پیش بینی می شد که مزاحمتی بوجود نیاورد ، ولی در اینجا چون زیر زمین در مراحل بعد احداث شده ، امکان ساخت راه پله در محل های مناسب تر از کف ایوان وجود نداشته است.

دیوار های زیر زمین آجری و ملات آن گچی است.سقف ، آجری با خیز کم ، به صورت خوانچه پوش است.آجر های سقف و اجرای آن چندان با ظرافت کار نشده اند ، به همین دلیل با اندود گچ و ایجان نقوش هندسی تزیین شده اند . در دیوارهای اطراف زیر زمین طاقچه های ساخته اند تا نرمش بیشتری در ساختار آن بوجود آورد. نورگیری از طرف دیوار لبه ی حیاط تامین می شود و رد دیوار انتهای فرو رفتگی مختصری ایجاد شده تا قسمت مرکزی طاق را برای پوشش آجری منظم سازد.ساختار ایوان هماهنگی کاملی با معماری اطراف آن دارد . پوشش ایوان به صورت مسطح و تیر پوش اجرا شده وتابع منطق معماری سنتی است.

در لبه ی ایوان دو ستون چوبی بار بر قرار دارد . در قسمت زیرین این ستون ها پایه های سنگسکه به شگل گلدان تراشیده شده ، بار ستون ها را تحمل و از فرسایش پایه ی ستون های چوبی جلو گیری می کند . مهمتر اینکه زیر ستون های سنگیاز ارتفاع ستون های چوبی می کاهد و مانع تضعیف آن ها به دلیل ضریب لاغری می شود . اتصال ستون های چوبی به پای ه های سنگی به صورت کام و زبانه انجام گرفته است .در قسمت بالای سر ستون های چوبی در چهار ردیف آلت کوبی ساخته شده اند که علاوه بر نقش تزیینی به سطح تکیه گاه شاه تیر حمال سقف می افزاید.

سطح خارجی ستون ها با ورق چوبی در قالب منشور هشت ضلعی در آمده اند . بر سطوح منشور نقاشی روی چوب یا آینه کاری انجام می گرفت ولی اکنون از این گونه تزئینات نشانه ای باقی نیست .

تیر حمال باربر طاق ایوان در چهار نقطه تکیه داده است :

روی جرزهای خشتی طرفین ایوان و سرستون های چوبی ذکر شده .

تیر های چوبی پوششی به موازات یکدیگر عمود بر لبه ی ایوان ، از یک طرف بر سر دیوار مابین ایوان و تالار و از طرف دیگر روی تیر حمال لبه ی ایوان قرار گرفته اند.

سقف ایوان در بخش داخلی قاب بندی چوبی شده و در اطراف آن گلویی مدور گچی ایجاد شده است.

نمای اصلی خانه ( بخش شمالی ) با رعایت قرینه سازی ، نظم وتناسبات شیوه ی صفوی را دارد . دهانه ی اصلی در وسط قرار گرفته است . دو دهانه ی ورودی باریک در طرفین دهانه ی میانی و در دو لبه ی ساختمان ، نماهای اتاق های جانبی واقع شده است .

ترکیب کلی نما بسیار موزون و عناصر آن بازتاب واقعی معماری خانه است . نمای اتاق ها در دو ردیف انعکاسی است از سه دری های تحتانی با جرز های عمودی و نعل در گاه های افقی . ورودی های طرفین ایوان پله ی سنگی و در طبقه ی هم کف پوشش مسطح دارد . در ردیف بالایی به صورت طاق باریکه اجرا شده است . قوس های ردیف فوقانی نما با روش هفت و پنج خفته تقسیم شود .

جنس نما سازی متغیر بوده است :

ابتدا با روش شمشه گیری گچی و اندود سیم گلی رنگ ساخته شده ، ولی بعد ها با اندود گچ پوشیده و با روش کشته بری ، نقوش تزئینی بر آن ظاهر شده است . در بعضی عناصر عمودی آثار رنگ آمیزی روی گچ دیده می شود . روی این سطح تزئینی در دوره های جدید تر اندود کاهگل و پوشش گچ اجرا شده است. لبه ی فوقانی نما در اصل نقاب محافظ ( شیر سر ) چوبی داشته ولی امروزه با دو ردیف آجرلبه چینی شده است .

کف سازی فضا های معماری در خانه ی جمشیدی عمدتا ً از آجر مربع است ودر بعضی موارد کف اتاق های فوقانی با گچ پوشیده شده اند . در ها و چهارچوب ها عمدتا ً از چوب و دارای انواع طرح های گونا گون دو لنگه اند . از طرح های سبک صفوی در اتاق تحتانی گوشه ی شمال شرقی ، یک جفت باقی مانده است . بعضی از این درها آستانه ی چوبی دارند ، ولی در نمونه های جدید تر آستانه کاملا ً حذف شده است.

از درهای ارسی اتاق های فوقانی طرفین نمای اصلی تنها اسکلت آن باقی مانده است.

به طور کلی معماری جبه ی شمالی خانه ی جمشیدی دارای دو بخش کلی است :

? قسمت میانی

? فضاهای پیرامون قسمت میانی

تغییرات و نوسازی و الحاقات در قسمت میانی بعد ها به وجود آمد در حالی که در بنا های اتاق های جانبی ، که در دو طبقه ساخته شده ، وضعیت اولیه حفظ شده است .

تزئینات خانه ی جمشیدی :

تزئینات خانه ی جمشیدی ، به دلیل پیروی کامل از اصول معماری ، اصیل و خالص است. در مجموع از بیهوده سازی تزئینی خودداری شده است.

برخی از این عناصر عبارتند از :

? کاربندی های مقرنس سازی

این عناصر تزئینی در داخل طاق چه های طرفین ایوان در ردیف های تحتانی ، طاق ایوانچه های طرفین ایوان در ردیف فوقانی و همچنین در طاق نماهای راهرو های طرفین ایوان در نمای خارجی سمت حیاط دیده می شوند. تعدادی از طاقچه های فوقانی نیز با روش مقرنس سازی تزعین شده است .

? دوال سازی با قطار گچی

روی طاقچه های ردیف پایین معمولا ً یک ردیف کلاف چوبی در یک صفحه ی همتراز افقی در کل ساختمان ایجاد می کردند . این کلاف های چوبی علاوه بر انتقال بارهای عمودی به پایه ها از ترک خوردگی و شکست های عمودی روی جرزها نیز جلو گیری می کرد . روی این ردیف عناصر ایستایی ، حاشیه های تزئینی به نام دوال ساخته بودند که نقش هندسیآن به شکل قطار های گچی با ظرافت کامل باقی مانده است.

? مقرنس سازی به صورت قطار بندی

زیر سقف راهروی طرفین ایوان و ورودی راهرو به ایوان ، تزئینات سقف به صورت مقرنس کاری با حالت قطار بندی اجرا شده است . این نوع عناصر تزئینی معمولا ً با رنگ آمیزی به همراه بوده ، ولی در مقرنسهای خانه جمشیدی اثری از تزئین رنگ باقی نمانده است .

? فتیله سازی اطراف لبه ی طاقچه

طاقچه های فوقانی عمر زیاد و تزئینات طاقچه های ردیف پایین را ندارد ، ولی در تزئین ، غالبا ً در لبه ی خارجی شان ، با روش فتیله سازی گچی مزین می شوند . در شروع لبه از کف طاقچه و روی ردیف دوال دو گلدان گچ بری در طرفین طاقچه ها ساخته شده ، رشته های تزئین از این گلدان ها خارج شده و در تیزه ی طاق به یکدیگر پیوسته اند . این روش همچنین در طاقچه بندی های طرفین ایوان نیز به کار رفته است .

? بخاری سازی

بخاری یا آتش دان از عناصر لازم در خانه های مسکونی بوده اند . این آتش دان ها در نمای داخل اتاق ها با روش های مختلف تزئین می شدند . نمای آتش دان ها سبک صفوی از گچ بود. از الگوی صفوی در خانه ی جمشیدی یک نمونه باقی مانده و بقیه ی بخاری ها مربوط به تغییرات و نوسازی های بعدی است.

منبع:سایت مارشال مدرن

خانه جمشیدی ( در سنبلستان اصفهان )

مطالب مشابه :

خانه جمشیدی در سنبلستان اصفهان

خانه جمشیدی ( در سنبلستان اصفهان )

معماری خانه های قدیمی

خانه جمشیدی

خانه جمشیدی به روایت تاریخ

نقشه کلیه بناهای تاریخی ایران