مقاله درس پژوهی

درس پژوهی : رویکردی نو در پژوهش مشارکتی معلمان

علی اسلامبولچی مقدم

مقدمه

آموزش و پرورش به عنوان فرایندی ارزشمند و گرانبها، شامل مجموعه تلاش های سنجیده و منظم برای رسیدن به اهداف متعالی و مشخص است. تلاشی تدریجی برای رشد و شکوفایی استعدادهای بالقوه کودکان، نوجوانان و جوانان در تمامی ابعاد تا آنها را برای زندگی واقعی آماده سازد و راه و رسم زندگی و چگونه زیستن را به آنها بیاموزد. برای آن که این نظام کارایی و پویایی مداوم و مستمر داشته و راه حل های اساسی و بنیادی برای مسایل و مشکلات موجود خود بیابد، نیازمند آن است که پژوهش را سرلوحه کار خود قرار داده و یافته های پژوهشی را بکار گیرد. یکی از رویکردهای پژوهشی که در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته، درس پژوهی است که بر اساس آن معلمان در جلسات هم اندیشی پیرامون اهداف دروس با یکدیگر به بحث و تبادل نظر پرداخته، برنامه تدریس خود را تدوین نموده، و آن را به مرحله اجرا می گذارند و سپس به نقد و بررسی و اصلاح آن می پردازند. یعنی در سه جنبه طراحی، اجرا و ارزیابی یک برنامه با همدیگر همفکری، همکاری و همیاری می کنند.

درس پژوهی چیست؟

درس پژوهی (lesson study) رویکردی جدید در توسعه دانش حرفه ای معلمان است که از درون مدارس ابتدایی ژاپن مطرح و گسترش یافته است. درس پژوهی در واقع روش پژوهشی مشارکتی معلمان در کلاس درس است که از آن به عنوان سودمند ترین، کاربردی ترین و مؤثرترین برنامه پرورش حرفه ای معلمان یاد کرده اند. در درس پژوهی مثل اقدام پژوهی (action research) معلمان فرصت می یابند تا در طراحی، اجرا و ارزیابی با یکدیگر همکاری، همیاری و مشارکت کنند و مسایل درون مدرسه و کلاس را بکاوند، جوابی بیابند و آن را در عمل بکار بندند و در پایان یک ارزیابی گروهی از کار آموزشی یکدیگر داشته باشند. در درس پژوهی معلمان به صورت گروهی تمرین می کنند، دیدگاه های خود را تبادل و تعامل می کنند و از یکدیگر می آموزند. در درس پژوهی بیش از این که معلمان مبانی نظری آموزش و یادگیری را بیاموزند، مهارت های علمی و کاربردی مربوط به فرایند یاددهی – یادگیری، ارزیابی روش های تدریس، خود ارزیابی و فعالیت های آموزشی را می آموزند. معلمان به طور گروهی موضوع مورد پژوهش را انتخاب کرده و به صورت مشارکتی و در گروه، طرح پژوهش مربوط به آن را تهیه می کنند و به ارزیابی دقیق فعالیت های آموزشی انجام شده در ارتباط با آن موضوع می پردازند. در این شیوه، معلمان دانش آموزان را در پژوهش خود سهیم کرده و در واقع در حین عمل پژوهش می کنند.

درس پژوهی و اقدام پژوهی

درس پژوهی مانند اقدام پژوهی، پژوهش حین عمل است که می تواند تأثیر بسیاری در بهبود کیفیت کاری، آموزش در مدرسه و پرورش حرفه ای معلمان داشته باشد.

درس پژوهی و اقدام پژوهی چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟

- درس پژوهی نقطه عزیمت عمل است در حالی که اقدام پژوهی عزیمت نظریه و عمل است.

- هدف درس پژوهی، پرورش حرفه ای معلم است در حالی که هدف اقدام پژوهی، انجام پژوهش در حین عمل است.

- ماهیت درس پژوهی، باز اندیشی است در حالی که ماهیت اقدام پژوهی تفسیر داده هاست.

- درس پژوهی فقط در کلاس و مدرسه قابل اجراست در حالی که اقدام پژوهی در همه جا و در هر سازمانی قابل اجراست.

- درس پژوهی بیشتر ارگانیک و کمتر سیستماتیک است در حالی که اقدام پژوهی بیشتر سیستماتیک است.

- درس پژوهی خیلی جزئی و محدود است در حالی که اقدام پژوهی گسترده است.

- درس پژوهی گروهی است در حالی که اقدام پژوهی را فردی هم می شود انجام داد.

- درس پژوهی ارایه طرح درس و راهنمایی عمل خاصی است در حالی که در اقدام پژوهی راهنمایی عمل خاصی وجود ندارد.

- در درس پژوهی تأکید بر غنی سازی فرایند آموزش و یادگیریست در حالی که در اقدام پژوهی شناخت مساله و بهسازی عمل در مدرسه و سازمان های مختلف مورد نظر است.

- در درس پژوهی برنامه درسی مورد توجه است در حالی که در اقدام پژوهی شناخت مساله و کاربرد یافته ها در محل کار مورد توجه است.

- درس پژوهی مبتنی بر برنامه درسی است در حالی که اقدام پژوهی کاری به برنامه درسی ندارد.

- در درس پژوهی هدف اصلی، یادگیری معلم است در حالی که در اقدام پژوهی هدف عمده شناسایی و حل مساله و کاربرد آن در عمل است.

درس پژوهی و اقدام پژوهی چه شباهت هایی با یکدیگر دارند؟

- هر دو به توسعه و پرورش حرفه ای کمک می کنند.

- هر دو مشارکتی اند.

- هر دو گروهی اند و تأ کید بر کار جمعی دارند.

- هر دو چرخه ای (گردشی ) اند.

- هر دو توسط معلم شروع می شوند.

- هر دو پژوهشی اند و با پرسش و مساله ای شروع می شوند.

- هر دو به ترویج و گسترش علم کمک می کنند.

- هر دو معلم تازه کار و با سابقه را در کنار هم برای هم آموزی و از دگرآموزی دعوت می کنند.

- هر دو نیازمند نقادی فعال و متفکرانه اند.

- هر دو به زمان و نتیجه اهمیت می دهند.

- هر دو تمرکز در مسایل واقعی مدرسه و کلاس دارند.

- هر دو برای کاربرد یافته ها و نتایج در عمل بکار گرفته می شوند.

اهداف درس پژوهی

- ایجاد نشاط و پویایی علمی

- گسترش فرهنگ یادگیری در مدارس

- تولید و توسعه دانش حرفه ای معلمان

- مشارکت معلمان در تحول مستمر آموزش و پرورش

- ارایه مدلی مؤثر جهت پژوهش در مدارس

- ترویج تفکر سیستمی، مشارکتی و انتقادی

- تبدیل مدارس به سازمان های یادگیرنده

مراحل درس پژوهی

درس پژوهی، یک حلقه پژوهشی است که در آن، معلمان به صورت گروهی درباره موضوعات برنامه درسی به پژوهش می پردازند. آنها در ابتدا به تبیین مساله ای می پردازند که فعالیت گروه درس پژوهی را برانگیخته و آنرا هدایت خواهد کرد. مساله می تواند یک سوال عمومی(مثلاً ،برانگیختن علاقه دانش آموزان به پژوهش) و یا یک سوال جزعی تر ( مثلاً، بهبود فهم دانش آموزان از چگونگی جمع کردن مطالب برای تحقیق جزعی) باشد. سپس گروه به مساله شکل داده و بر روی آن متمرکز می شود، به نحوی که بتواند در یک درس خاص کلاسی مطرح شود. معلمان معمولاً مساله ای را انتخاب می کنند که از فعالیت های خود به دست آورده اند یا برای دانش آموزانشان دشواری هایی را ایجاد کرده است.

هنگامی که یک هدف یادگیری انتخاب شد، معلمان برای برنامه ریزی و طراحی درس تشکیل جلسه می دهند. اگرچه در نهایت یک معلم، درس را به عنوان بخشی از فرایند پژوهش تدریس خواهد کرد، ولی خود درس محصول کار گروه تلقی می شود. در اینجا هدف نه تنها تولید یک درس اثر بخش بلکه درک چگونگی و چرایی کارکرد درس برای افزایش فهم مطالب در میان دانش آموزان است. اغلب، برنامه اولیه ای که گروه تولید می کند، در جلسه ای برای همه معلمان مدرسه مطرح می شود تا به نقد درآید.

برای تدریس، تاریخی مشخص می شود. معلمان گروه هر کدام نقشی را بر عهده می گیرند و زمینه های لازم برای اجرای موفق درس در شرایط واقعی مورد بررسی قرار می گیرد. هنگام شروع درس، معلمان در قسمت عقب کلاس می ایستند یا می نشینند. ولی زمانی که از دانش آموزان خواسته می شود سر جای خود تمرین کنند، معلمان ناظر، قدم می زنند، کار دانش آموزان را مشاهده می کنند و همچنان که درس ادامه می یابد از فعالیت دانش آموزان یادداشت بر می دارند. گاهی به منظور تجزبه و تحلیل درس و بحث درباره آن در زمان دیگر، فیلمبرداری می شود. سپس معلمان، طی یک جلسه به نقد کار مشترک خود می پردازند. در این جلسه، معمولاً به معلمی که درس را آموزش داده است اجازه داده می شود اول از همه صحبت کند و نظر خود را درباره چگونگی اجرای درس و مسائل عمده آن، اظهار نماید. سپس معلمان دیگر گروه معمولاً از دیدگاه انتقادی درباره قسمت هایی از درس که به نظر آنها مشکل داشته است، صحبت می کنند. تمرکز بر درس است نه معلمی که آن را آموزش داده است؛ هر چه باشد درس، محصول کار گروهی است و همه اعضای گروه در مورد نتیجه برنامه خود، احساس مسئولیت می کنند. در واقع آنها از خود انتقاد می کنند. چنین کاری نه یک ارزیابی شخصی بلکه فعالیتی است که به بهبود فردی منجر می شود و از همین رو حائز اهمیت است.

معلمان گروه درس پژوهی با توجه به مشاهدات و بازخورد ها، در درس تجدید نظر می کنند. آنها ممکن است مواد آموزشی، فعالیت ها، سوال ها و مسائل مطرح شده یا همه این موارد را تغییر دهند. تأکید آنها اغلب بر تغییر مواردی است که در جریان کلاس درس، شواهد دقیقی مبنی بر ضرورت آنها یافته اند. زمانی که طرح درس تجدید نظر شده، آماده شد، درس در کلاسی متفاوت تدریس می شود. گاهی معلم درس، همان معلم قبلی است ولی در بیشتر موارد، معلم دیگری از گروه پژوهشی، تدریس را بر عهده می گیرد. یکی از ویژگی های این مرحله آن است که همه اعضای شورای معلمان برای شرکت در پژوهش به کلاس دعوت می شوند. حضور آنان در مدرسه ای بزرگ که تعداد معلمان جمع شده در یک کلاس آن احتمالاً از تعداد دانش آموزان کلاس بیشتر است، کاملاً شگفت انگیز به نظر می رسد. در این مرحله معمولاً همه اعضای شورای معلمان در یک جلسه طولانی شرکت می کنند. گاهی یک فرد متخصص از خارج از مدرسه برای شرکت در این جلسه دعوت می شود. معلمان و ناظران، درس را نقد و تغییراتی پیشنهاد می کنند. هنگام بحث درباره درس، نه تنها یادگیری و فهم دانش آموزان بلکه آن دسته از مسائل عمومی که به وسیله فرضیه های اصلی درس پژوهی بیان شده اند، مورد توجه قرار می گیرد و بالاخره درباره این که چه چیزی از درس و اجرای آن آموخته شده است، صحبت به میان می آید. در پایان، درسی که معلمان درباره اش بحث کرده اند و خلاصه همه جلسات در یک کتابچه جمع آوری و منتشر می شود تا سایر معلمان نیز از آن آگاهی یابند.

کارکردهای درس پژوهی

- درس پژوهی به گسترش فرهنگ یادگیری در مدارس یاری می رساند و محیطی را فراهم می سازد تا معلمان از یکدیگر بیاموزند، دانش حرفه ای خود را ارتقا دهند، در رفتار خود باز اندیشی کنند و در تحول مستمر آموزش مشارکت نمایند.

- معلمان از طریق درس پژوهی، به عنوان مدلی اثر بخش برای پژوهش در مدرسه، یاد می گیرند که چگونه از یکدیگر بیاموزند، در تجارب آموزشی و تربیتی یکدیگر سهیم شوند. آنها بدین ترتیب می توانند با باز اندیشی در رفتارهای آموزشی خود، راه های بهتری برای یاد دادن و یاد گرفتن بیابند و به تولید دانش حرفه ای بپردازند.

- درس پژوهی با درگیر ساختن معلمان در فرایند تبیین مساله، طرح نقشه عمل، مشاهده، بازاندیشی و بازنگری، فرهنگ مشارکتی حرفه ای را ارتقا می دهد.

- درس پژوهی به تغییر فرهنگ مدرسه کمک می کند و محیط انعطاف پذیر برای دستیابی به یادگیری سازمانی را توسعه می دهد.

- درس پژوهی به معلمان اجازه می دهد که مسوولیت بیشتری را در اداره مدرسه احساس کنند و آن را عاملی برای فراهم آوردن یادگیری از خود از طریق مشاهده، بازاندیشی در عمل انجام شده و خود ارزیابی می دانند.

- درس پژوهی باعث می شود تا معلمان به همکاری با محققان در حمایت از ترویج تفکر مشارکتی، سیستماتیک و انتقادی تشویق شوند و هنگامی که توجه اصلی شان به فرایند یاددهی یادگیری است، علاقه بیشتری در زمینه توجه به یادگیری دانش آموزان در کلاس درس پیدا کنند.

- درک عمیق تر مدیران آموزشی از درس پژوهی، باعث بکارگیری راهبردهای مؤثرتر در ارتقای مدیریت آموزشی شده، یاد دهنده را به یاد گیرنده و مدرسه را از جایی برای آموزش به مکانی برای یادگیری به مثابه سازمان یادگیرنده تغییر خواهد داد.

منابع:

- استیپانک، جنیفر و همکاران. هدایت درس پژوهی: راهنمایی عملی برای معلمان و مدیران. ترجمه دکتر رضا ساکی و داریوش مدنی، تهران، انتشارات حکمت علوی، چاپ اول، 1389.

- بختیاری، ابوالفضل.درس پژوهی: الگوی ژاپنی برای رشد حرفه ای معلمان در کلاس درس.

http://a-bakhtiyari.blogfa.com/post-102.aspx

- خاکباز،عظیمه السادات؛ فدایی، محمد رضا و موسی پور، نعمت اله. تأثیر درس پژوهی بر توسعه حرفه ای معلمان ریاضی. فصلنامه تعلیم و تربیت، نشریه پژوهشکده تعلیم و تربیت.24،94:ص 146-123. 1387.

منابع برای مطالعه بیشتر:

- استیگلر، جیمز و هیبرت، جیمز.شکاف آموزشی: بهترین ایده ها از معلمان جهان برای بهبود آموزش در کلاس درس. ترجمه محمد رضا سرکار آرانی و علی رضا مقدم.تهران، انتشارات مدرسه، چاپ دوم، 1384.

- بختیاری،ابوالفضل و ایرانی،یوسف.پژوهش عملی یا اقدام پژوهی.تهران، انتشارات لوح زرین، چاپ سوم، 1386.

- سرکار آرانی، محمدرضا. درس پژوهی: هسته تحول در آموزش و پرورش. رشد مدیریت مدرسه، شماره 52، 1387.

- www.lesson research.net

- www.lessonstudy.net

- www.tc.edu/lessonstudy

- www.lessonstudy.blogs.com

- www.nsdc.org/library/strategies/lessonstudy.cfm

- www.tc.edu/lessonstudy/doc/lesson-syudy-protocol.pdf

- www.lib.umich.edu/icollege/lessonstudy/index.htm