کتابخانه های دیجیتال

کتابخانه های دیجیتالی

مقدمه

کتابخانه ها در اواخر قرن بیستم و در اوایل قرن بیست و یکم از ویژگی ها ، امکانات و ساختاری متفاوت با گذشته برخوردارشدند . این دگرگونی ها که همچنان با شتاب ادامه دارد حاصل پیشرفت ها و دستاوردهایی است که طی سالهای اخیر در حوزة فناوری اطلاعات به وقوع پیوسته و باعث شده تا مفاهیم جدیدی مانند «کتابخانه الکترونیکی»، «کتابخانه دیجیتالی» و «کتابخانه مجازی» ابداع شوند. اکنون در آستانه دوران کتابخانه های دیجیتالی هستیم. کتابخانه های دیجیتالی مظهر تاثیرمتقابل افراد سازمانها و فناوری اند و شامل مجموعه های گوناگونی از اطلاعات برای کاربران مختلف بوده و از هرنوع ابزار ورود اطلاعات ونرم افزارهای مناسب برای سازماندهی اطلاعات ودر دسترس قراردادن آنها بر روی شبکه استفاده می کنند بنابراین نوید بخش دستیابی به اطلاعات بیشتر ، سریعتر،کاهش هزینه ها و قابلیت استفاده چند منظوره اند.

نسل بندی کتابخانه ها

به طور کلی کتابخانه ها از لحاظ ساختاری به پنج دسته اصلی و در واقع به پنج نسل طبقه بندی می شوند.
نسل اول : کتابخانه های سنتی          Traditional libraries
در این کتابخانه ها همه متون و مواد آموزشی و تحقیقی به صورت نسخه های چاپی و یا خطی در قرون گذشته بوده و انواع خدمات کتابداری به صورت دستی و توسط کتابدار انجام می شد.
نسل دوم : کتابخانه های خودکار          Automated libraries
در این کتابخانه ها از نظر نوع و ساختار کتاب ها و مواد آموزشی تفاوت چندانی با نسل اول وجود ندارد. در این نسل نیز کتاب ها و دیگر مواد به صورت نسخه های چاپی نگهداری می شدند. هر چند ممکن است منابعی نیز به صورت نوار کاست ، فیلم ، ویدئو ، میکروفیلم وجود داشته باشد ولی خدمات کتابداری از قبیل فهرست نویسی و امانت بین کتابخانه ای طریق ماشین انجام می شد.
نسل سوم : کتابخانه های الکترونیکی       Electronic libraries
در این کتابخانه ها مواد آموزشی عمدتا به صورت الکترونیکی وجود دارند.البته منابع چاپی نیز در کنار منابع الکترونیکی وجود دارد اما خدمات کتابخانه ای بیشتر به صورت الکترونیکی یعنی در قالب لوح های فشرده یا دستیابی از طریق اینترنت انجام می شود.

نسل چهارم : کتابخانه های دیجیتال Digital libraries
این کتابخانه ها موسسات یا سازمان هایی هستند که منابع مختلف شامل منابع انسانی و تجهیزات مورد نیاز برای ارائه خدمات کتابخانه ای را با استفاده از شبکه های پرسرعت مهیا می سازند.

نسل پنجم : کتابخانه های مجازی Virtual libraries
کتابخانه های مجازی کتابخانه های بدون دیوار هستند و همه خدمات کتابخانه ای نیز در آنها فقط از طریق وب انجام می پذیرد. منابع این نوع کتابخانه ها از نوع کتاب های الکترونیکی بر روی شبکه است و محیط کاری نیز محیط شبکه های رایانه ای بسیار سریع از نوع شبکه های ماهواره ای یا فیبر نوری است. سیر تحول کتابخانه های دیجیتالی
1945:ونیور بوش در مقاله ای با عنوان "As we may think" در مورد ظرفیت های بالقوه گردآوری ، ذخیره ، کشف و بازیابی اطلاعات پیشنهاداتی ارائه داد و درباره ایجاد کتابخانه های دیجیتالی و مزایای فناوری و اینکه چطور باید در فواصل زمانی معین در آینده به کار گرفته شوند بحث کرده است.

1950 :جس شرا و جیمز دبلیو پری شروع به انجام مطالعاتی در زمینه بازیابی خودکار اطلاعات کردندکه ازاین طریق ارتباط میان رایانه ها وکتابخانه ها شکل گرفت.

1960 :لایک لایدر در مورد تاثیر ورود اطلاعات دیجیتال در کتابخانه ها در کتابی تحت عنوان ((کتابخانه های آینده)) به بحث پرداخت.

1969: توسعه عملی کتابخانه های دیجیتال با پروژه آرپانت در وزارت دفاع آمریکا شکل گرفت.
1970 :رایانه های شخصی وارد بازار شدندکه کتابخانه ها اولین مشتریان آنها بودند.پس ازآن همگام با توسعه اینترنت تلاش هایی در جهت دیجیتال سازی کتابخانه ها انجام گرفت از جمله پروژه گوتنبرگ که در سال 1971 با هدف تبدیل کتاب های چاپی با متن اسکی آغاز شد و تا امروز ادامه دارد.
1980: علم اطلاع رسانی یشرفت کرد طوری که سیستم های پیچیده ذخیره و بازیابی اطلاعات، استفاده از سیستم های دیجیتالی برای فهرست نویسی و استفاده از روش های جدید برای اشتراک رکورد های کتابشناختی توسعه یافتند.
1990 :با گسترش کتابخانه های دیجیتالی و ایجاد تفاهم نامه هایی برای انتقال داده ها و جستجو همراه بود. از جمله این تفاهم نامه ها گوفر بود که در سال1991 آغاز به کار کرد.

1993به بعد: وب گسترده جهانی پا به عرصه وجود گذاشت و این روند همچنان در حال پیشرفت وتکامل است و امروزه شاهد ظهور کتابخانه های دیجیتالی در اقصی نقاط جهان هستیم

تعاریف و دیدگاهها

کتابخانه های دیجیتالی به مثابه هسته مرکزی فعالیت بسیاری ازحوزه های پژوهشی مختلف مطرح اند وپژوهشگران این حوزه نظرات مختلفی برای توصیف آن دارند که از آن جمله به موارد زیر می توان اشاره کرد:

- از دیدگاه بازیابی اطلاعات، کتابخانه دیجیتالی بانک اطلاعاتی در طیف گسترده است .
- از دیدگاه افرادی که روی فناوری ابرمتن کار می کنند کتابخانه دیجیتالی کاربردی اختصاصی از روش های ابرمتنی است .
- از دیدگاه علم کتابداری کتابخانه دیجیتالی گامی دیگر در ادامه راه خودکار سازی کتابخانه هاست که از حدود 25 سال پیش آغاز شده است. از اینرو تعریف کاربردی برای کتابداران این است که کتابخانه دیجیتالی،کتابخانه ای است با همان اهداف و وظایف کتابخانه سنتی که توسعه و مدیریت مجموعه ، تحلیل محتوا ، نمایه سازی ، سرویس دهی ، خدمات مرجع و حفاظت را در دستور کار خود دارد با این تفا وت که از بعد دیجیتالی به آن نگریسته می شود که شامل مجموعه های گوناگونی از اطلاعات برای کاربران مختلفند واز هرنوع ابزار ورود اطلاعات ونرم افزارهای مناسب برای سازما ندهی اطلاعات و در دسترس قراردادن آنها بر روی شبکه استفاده می کنند.

آرمز کتابخانه دیجیتالی را مجموعه ای مدیریت یافته از اطلاعات همراه باخدمات مربوطه که در آن اطلاعات درقالب های دیجیتالی ذخیره گردیده و از طریق شبکه قابل دسترس است تعریف کرده است.

اهداف کتابخانه های دیجیتالی

- تسریع در توسعه نظام مند ابزارهایی برای ذخیره سازی و سازماندهی اطلاعات و دانش به شکل دیجیتال

- تشویق تلاشهای مشترک برای سرمایه گذاری صحیح در منابع تحقیقاتی و شبکه های رایانه ای و ارتباطی

- تقویت ارتباطات ومشارکت میان نهادهای ذینفع در مقوله های آموزش، پژوهش وتجارت

- تعمیم و ترویج دانش در بخش های مهم و راهبردی

- ارائه فرصتهای آموزشی دائمی برای تمامی افراد

ضرورت وجودی کتابخانه های دیجیتالی

از جمله دلایل اساسی این است که این کتابخانه ها امکان مبادله اطلاعات را در سطحی بهتر از گذشته فراهم می آورند. با اینکه کتابخانه های سنتی هنوز به عنوان پایه های فرهنگی جامعه محسوب می شوند اما پاسخگوی نیازهای فعلی نیستند.از جمله ضرورت وجودی کتابخانه های دیجیتالی:

1- اطلاعات همیشه در دسترس اند 2- از امکانات رایانه ای برای جستجو و دریافت اطلاعات استفاده می شود.
3- استفاده همزمان از یک منبع توسط افراد بی شمار4- سهولت روزآمد نگه داشتن اطلاعات5- ارائه اشکال جدید اطلاعات ممکن می شود.6- هزینه کتابخانه های دیجیتالی هر روز در حال کاهش است.

مشخصه ها و ویژگی های کتابخانه های دیجیتالی
-یک کتابخانه دیجیتال مجموعه ای از اطلاعات سازماندهی شده درقالب دیجیتالی است.
-اطلا عات دیجیتال باید مبتنی بر اصول مجموعه سازی گردآوری یا تولید شده باشند.
-اطلا عات دیجیتال باید به صورت منسجم و مناسبی نظیر دیگر منابع اطلاعاتی در کتابخانه ها توسط استفاده کنندگان قابل دسترس و بازیابی باشند.
- اطلا عات دیجیتال باید در مدت زمان طولانی به مثابه منابع اطلاعاتی پایدار قابل دسترس باشند.
-در کتابخانه های دیجیتال ارتباط مستقیم و رودر رو میان کتابدار و کاربر وجود ندارد.
- در این کتابخانه ها چندین کاربر در آن واحد از یک منبع خاص استفاده می نمایند.
اجزاء کتابخانه های دیجیتالی

1- نرم افزار واسط : ابزاری است که کاربر به واسطه آن با کتابخانه ارتباط پیدا می کند.

2- زیر ساختهای فن آورانه یا همان استفاده از تکنولوژی های نوین شبکه ها و رایانه ها

3- محتوا یا منابع موجود در کتابخانه که همان داده ها و ابر داده ها می باشند . داده ها مواد دیجیتالی و ابرداده ها پیوند هایی هستند که:
- دستیابی به پایگاه های اطلاعاتی
-دستیابی به فهرست کتابخانه های الکترونیکی
-دستیابی به منابع تمام متن
- دستیابی به مجلات الکترونیکی
-دستیابی به وب سایت های مرتبط را برقرار می کنند.

وظایف کتابداران کتابخانه های دیجیتالی

-اداره کتابخانه های دیجیتالی
- سازماندهی دانش و اطلاعات دیجیتالی
-نشر اطلاعات دیجیتالی که به صورت رایانه ای نگهداری می شود
- ارائه خدمات مرجع دیجیتالی و خدمات اطلاع رسانی الکترونیک
- پرداختن به وظیفه دیجیتالی کردن فرآیند ذخیره سازی دیجیتالی و حفاظت دیجیتالی
- ایجاد امکان دسترسی و بازیابی به دانش دیجیتالی
-فهرست و طبقه بندی اسناد و دانش دیجیتالی
-حمایت از حق مولف الکترونیکی

مشکلات کتابخانه های دیجیتالی

1- عدم وضوح قوانین مربوط به حق مولف
2- نبود روابط عاطفی میان کاربر و کتابخانه
3- استاندارد نبودن نظام های ارتباطی
4- عدم هماهنگی ما بین متخصصان رایانه و کتابداری و اطلاع رسانی
5- برخوردهای مقطعی و سطحی مدیران موسسات
6- عدم توجه به استانداردهای مورد نیاز
7- هزینه نسبتا بالای ایجاد
8- لزوم داشتن مهارت جستجو و بازیابی اطلاعات
9- موانع مالی
10- حفاظت از منابع اطلاعاتی موجود
معرفی چند کتابخانه دیجیتالی

1- کتابخانه دیجیتالی دید http://www.did.ir

کتابخانه‌ دیجیتالی مبتنی بر وب در حوزه تخصصی «امور بین‌الملل و علوم سیاسی» است و به گردآوری و سازماندهی انواع مدارکی که دارای اطلاعات مفید در زمینه امور بین‌الملل و علوم سیاسی می‌باشند می‌پردازد. بالغ بر ۲۲ نوع مدرک از قبیل کتاب، مقاله، تحلیل خبری، تحقیق و پژوهش، توصیف شخصیت‌ها، سازمان‌ها و مراکز، گزارش، پایان‌نامه، مصاحبه، نقشه، نقد و بررسی و همایش توسط کتابخانه دیجیتالی «دید» ارائه می‌شود. این کتابخانه امکانات جستجو برای کاربر را با انتخاب «کل عبارت»، «هر کدام» یا «هیچکدام» از عملگرهای بولی فراهم کرده است. نتایج بازیابی‌شده براساس میزان مرتبط بودن منابع رتبه‎بندی می‌شوند. در این کتابخانه امکان جستجو و مرور چکیده منابع وجود دارد ولی برای مشاهده متن کامل باید عضو کتابخانه بود. اطلاعات داده ‌شده در صفحه چکیده عبارت‌اند از: عنوان، منبع، تاریخ، نویسنده، کد بازیابی، چکیده، موضوع، زبان مدرک، نوع مدرک، شاخه‌های مرتبط .

2- کتابخانه دیجیتالی تبیان http://www.tebyan.net
مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی است.اکنون بالغ بر 5253 کتاب و 119 مقاله در کتابخانه دیجیتالی تبیان موجود است که از این تعداد سهم کتابخانه فارسی 1938، کتابخانه عربی 1957 و کتابخانه انگلیسی 1239 عنوان می‎باشد. امکانات جستجوی این کتابخانه به کاربر امکان می‎دهد در قسمت «فهرست‌ها» یا «متن کتاب‌ها» یا هر دوی آنهابه جستجو بپردازد. امکان جستجو بر اساس نام نویسنده و عنوان کتاب نیز وجود دارد. همچنین امکان انتخاب تمامی موضوعات یا موضوعی خاص برای انجام جستجو نیز پیش‎بینی شده. اطلاعاتی درباره امکان استفاده از عملگرهای بولی، کوتاه‎سازی واژه و امکانات دیگر در اختیار نیست. با کمک سیاهه الفبایی و موضوعی موجود در این کتابخانه دیجیتالی کاربر می‌تواند اقدام به انتخاب و مرور منابع نماید. سیاهه الفبایی بر اساس عناوین کتاب‌ها و سیاهه موضوعی در 22 موضوع اصلی تنظیم شده است.نتایج بازیابی‌شده ضمن ارائه اطلاعات مختصر کتابشناختی، قسمتی از جمله‌ای را که واژه مورد نظر در آن است همراه با شماره صفحات مورد نظر نمایش می‎دهد .

ب-کتابخانه های دیجیتالی خارجی:

1-طرح گوتنبرگ:

پروژهٔ گوتنبرگ اولین کتابخانه دیجیتالی است که در سال۱۹۷۱ توسط مایکل هارت با هدف تبدیل نسخه‌های خطی و چاپی به دیجیتال راه اندازی شد .دارای 30هزار عنوان کتاب الکترونیکی که تاریخ حق مولف آنها به پایان رسیده است میباشدکه به صورت رایگان در اختیار کاربران قرار میگیرد و تا کنون ادامه دارد .

2- کتابخانه دیجیتالی آمریکن مموری www.memory.loc.gov

این طرح از سوی کتابخانه کنگره در حال اجرا است که شامل دیجیتال سازی صدها هزار منبع تاریخی و فرهنگی از مجموعه کتابخانه کنگره آمریکا می باشد. دارای مجموعه‌هایی است که کاربران با مراجعه به هریک از این مجموعه‌ها یا ‌در کل مجموعه‌ها می توانند به جستجو بپردازند. با جستجو در کل مجموعه‌ها واژه یا واژه‌های مورد نظر در اطلاعات کتابشناختی و در موارد معدودی در متن جستجو می‌شوند. ترتیب واژه‌ها در دامنه نتایج جستجو تأثیری نخواهد داشت ولی در نمایش نتایج بازیابی‌شده مؤثر خواهد بود. در قسمت جستجوی کتابشناختی می‌توان جستجوی ترکیبی یا عبارتی انجام داد. فیلدهای پیش‌بینی‌شده عبارت‌اند از: پدیدآور، عنوان، موضوع، و شماره بازیابی. نتایج بازیابی‌شده بر اساس میزان مرتبط بودن، تکرارپذیری بیشتر واژه‌ها و نزدیک‌بودن واژه‌های جستجو به یکدیگر مرتب‌سازی می‌شوند.

3- کتابخانه دیجیتالی کالیفرنیا http://www.cdlib.org
کتابخانه دیجیتالی کالیفرنیا دارای سه بخش مجموعه ها ، تصاویر و متون است.موتور جستجوی کتابخانه دیجیتالی کالیفرنیا اطلاعات توصیفی مانند عنوان ، پدیدآور منابع پیوسته آنلاین را جستجو می کنددر قسمت eScholarship Editions (که همان کتاب‌های متن کامل است) امکان جستجوی ساده و پیشرفته وجود دارد. در قسمت جستجوی پیشرفته می‌توان مرتب‌سازی منابع بازیابی‌شده را بر حسب عنوان یا میزان مرتبط‌بودن منابع تعیین کرد .

ازدیگر کتابخانه‌های دیجیتالی خارج از کشور می‌توان به طرح بین‌المللی دان‌ هونگ، کتابخانه دیجیتالی دانشگاه استانفورد،کتابخانه دیجیتالی نیوزلند، کتابخانه اسکندریه و کتابخانه ملی مجلس ژاپن اشاره داشت.

کتابخانه های دیجیتال

کتابخانه دیجیتال (الکترونیکی ) کتابخانه‌ای است که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه‌های محلی به شکل الکترونیکی ذخیره شده‌اند. اساس این کتابخانه‌ها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است. به این صورت که هر فردی در هر نقطه با استفاده از یک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتوانند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند. از این رو کافی است منابع را جمع‌آوری شده و در واحدهای حافظه در این نوع کتابخانه‌ها قرار داده شوند. مجموعه روشها، خدمات و ساختارهای اطلاعاتی که باعث می‌شوند تا اطلاعات در قالب یک فن‌آوری نوین با دسترسی آسان، سریع، و گسترده ارائه شوند، کتابخانه دیجیتال نام دارد.

تعریف کتابخانه دیجیتال

به طور کلی، کتابخانه الکترونیکی، سازمانی است حاوی منابع خاص که نگهداری آنها، دارای ارزش زیادی بوده و لذا در آن راهکارهایی جهت گزینش، سازماندهی، ارائه دسترسی‌های کنترل شده، امکان توزیع، حفظ یکپارچگی و اطمینان از ماندگاری مجموعه اطلاعات در طول زمان، پیش بینی گردیده‌است. سهولت دسترسی به منابع و مقرون به صرفه بودن آن، امکان تبادل اطلاعات و منابع موجود با دیگر سازمانها، بکارگیری مکانیزمهایی جهت حفظ، گسترش و توسعه، توجه به مسئله مالکیت معنوی، از مهمترین ملاحظات در کتابخانه دیجیتال می‌باشد.

سر در گمی‌های موجود در مورد این عبارت ناشی از آن است که در طول سالها عبارات متنوعی برای این مفهوم به کار برده شده‌است (مانند کتابخانه‌های الکترونیکی، مجازی، کتابخانه‌های بدون دیوار) و دقیقا مشخص نبود که معنای واقعی هر کدام از این مفاهیم چیست؟ از سوی دیگر، کتابخانه‌های دیجیتال مورد توجه حوزه‌های مختلف پژوهشی و تحقیقاتی است.

کتابخانه دیجیتال شامل امکانات متعددی فراهم می‌آورد، به عنوان مثال:

گرد آوری ذخیره و سازماندهی اطلاعات
کمک به انتقال مقرون به صرفه اطلاعات
تاثیر قابل توجه در سرمایه گذاری روی ساختار رایانهای و ارتباطی
ارتباط قدرتمند و همکاری فی ما بین جوامع پژوهشی، بازرگانی، حکومتی و آموزشی
استفاده از فرصت‌های آموزشی مادام العمر

تاریخچه فناوری اطلاعات در کتابخانه‌ها

هر چند تا دیروز شکل مرسوم دسترسی محققان به اطلاعات پژوهشی به اشکال کاغذی و لوح فشرده بوده‌است، لیکن امروزه عرضه کنندگان اطلاعات، شبکه‌های وب را به عنوان رسانه‌ای مناسب‌تر برای پایگاه‌های اطلاعات مرجع و مجلات پژوهشی تمام متن یافته‌اند. کاربران می‌توانند از طریق وب، اطلاعات مورد نیاز تحقیق خود را در طول شبانه روز و در تمام روزهای هفته از هر مکانی بازیابی کنند. به علاوه، بسیاری از پایگاه‌های مبتنی بر وب، به شکل قوی تری تجهیز شده‌اند ویا اینکه اطلاعات بیشتری نسبت به شیوه‌های سنتی کاغذی یا لوح فشرده ارائه می‌کنند. تغییرات سریع و همه جانبه، کتابخانه‌های تخصصی و کتابداران متخصص در این کتابخانه‌ها را در آستانه عصر جدیدی قرار داده‌است که با گذشته نه چندان دور، بسیار متفاوت است. سیستمهای رایانه‌ای که در کتابخانه‌ها تا دهه ۸۰ مورد استفاده قرار می‌گرفت، ارتباطی پیوسته و مستقیم با عملکردهای سنتی کتابخانه‌ها برقرار می‌نمود، علی رغم توانایی و قابلیتهای عملی و گسترده فهرستهای قابل دسترسی برای عموم (online public access catalog) و سیستمهای محلی متصل بدانها، کتابخانه‌ها هنوز مدلی سنتی از مجموعه‌های فیزیکی و محلی هستند که عمدتا از طریق ابزارهای کتابشناختی ناهماهنگ، می توان بدانها دسترسی یافت. هم اکنون پیشرفت‌های قابل توجهی دیده می‌شود که در حال تغییر بنیاد این مدل است. فناوریهای نو، فهرست‌های کتابخانه را از راهنماهای ساده منابع به سیستمهای جامع اطلاعاتی تغییر داده‌اند و در مرحله ایفای تعهد خود در انتقال مستقیم منابع اطلاعاتی کتابخانه‌های دنیا و مراکز اطلاع رسانی، به میز استفاده کنندگان هستند. داده‌های رقمی و تصاویر الکترونیکی، کم کم جایگزین منابع اطلاعاتی فیزیکی شده اند. روشهای سریع دستیابی به منابع اطلاعاتی به تدریج اهمیت بیشتری از گردآوری مجموعه‌های جدید پیدا کرده‌است. به گفته کینگ در سال۲۰۱۰ بیش از۸۰ درصد روزنامه‌ها و نشریات به صورت پیوسته و از طریق شبکه‌های دور بین‌المللی در دسترس خواهند بود. این پیشرفتها پیامدهای عمیقی کتابخانه‌های تخصصی دارد . فناوری تقریبا تمام جنبه‌های کار کتابخانه را تحت تاثیر خود قرار داده‌است: کتابداران شاغل در بخش فراهم آوری اکنون باید به دنبال راهی جهت دسترسی مراجعان به منابع دیجیتال باشند، فهرستنویسان باید این منابع را دسترس پذیر سازند و کتابداران مرجع نیز ضمن کمک به مراجعان در داخل کتابخانه باید پاسخگوی ارباب رجوع از راه دور باشند.

تاریخ استفاده ازرایانه در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی را می‌توان به چند دوره نسبتا مشخص تقسیم کرد: در دهه ۱۹۴۰ نخستین روشهای نیمه ماشینی ذخیره و بازیابی اطلاعات با استفاده از نظام برگه‌ای لبه منگنه مورد توجه قرار گرفت. این نظام در واقع پیش آمد نظام‌های رایانه‌ای دهه ۱۹۶۰ بود. در دهه ۱۹۸۰ شاهد گسترش نظام‌های پیوسته چه از نظر تنوع و ایجاد نرم‌افزارهای آماده و تجهیزات چاپ و نمایش اطلاعات و چه از نظر نفوذ و کاربرد این نظام‌ها در کشورهای در حال رشد بود. دهه ۱۹۹۰ دهه رشد اینترنت به حساب می‌آید و کتابخانه‌ها نیز از این پدیده حاصل از فناوریهای جدید در کارهای خود به خوبی استفاده کردند. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش توانایی‌های انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می‌باشد. استفاده از فناوری اطلاعات نیازمند آموزشهای ویژه نه تنها برای کتابداران که مستقیما دست اندرکار اطلاع رسانی اند، بلکه برای استفاده کنندگان عادی نیز می‌باشد. باسواد کسی است که سواد رایانه‌ای داشته باشد و خود بتواند مستقیما از امکانات رایانه‌ای استفاده کند.

راههای مختلف گردآوری و تهیه منابع

اسکن و دیجیتال کردن منابع انتخاب شده
خریداری و یا تهیه منابع موجود به صورت دیجیتال و چندرسانه‌ای
گردآوری برخی منابع مرتبط با اهداف سازمان از شبکه جهانی وب با رعایت مسائل مربوط به حق مؤلف
گزینش و تبدیل منابع میکروفرمی موجود در سازمان به صورت دیجیتال
تهیه برخی منابع مورد نیاز از طریق مبادله با سایر مراکز و کتابخانه‌های داخلی و خارجی

سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای مورد نیاز کتابخانه دیجیتال

سخت‌افزار:

اسکنرهای مناسب کار با بررسی کامل از طرف کمیته کتابخانه دیجیتال به منظور اسکن هر چه بهتر و سریعتر منابع و اشیای مختلف
دوربینهای دیجیتال مناسب با کارکرد مورد نظر
سخت‌افزارهای مبدل میکروفرمها به داده‌های دیجیتال
سیستم‌های کامپیوتری ذخیره اطلاعات
سیستم‌های کامپیوتری برای تهیه نسخه پشتیبان از اطلاعات موجود

نرم‌افزارها:

نرم‌افزار مناسب انتخاب شده باید دارای شرایط زیر باشد:

تبعیت از استانداردهای بین‌المللی فرمت تولید و نشر منابع الکترونیکی و دیجیتال و نیز ذخیره و بازیابی مانند دوبلین کور، Z۳۹٫۵۰ و غیره
قابلیت دسترسی در محیط وب
دارای رابط کاربری کاربرپسند
قابلیت کنترل واژگان
امکان انجام جستجوی ساده و پیشرفته در فیلدهای مختلف
پشتیبانی نرم‌افزار از مدارک به خط و زبانهای مختلف
قابلیت پشتیبانی از منابع چندرسانه‌ای

خط مشی دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال

الف ـ در مرحله اول کار، دسترسی به بیشتر منابع برای عموم آزاد و رایگان خواهد بود. در مراحل بعدی بنا به صلاحدید رؤسای ادارات و با تأئید رئیس سازمان ممکن است محدودیتهایی اِعمال شود. این محدودیتها می‌تواند شامل تعریف نام کاربر و کلمه عبور، دریافت هزینه برای مرور برخی از بخشها، اجازه دسترسی به برخی منابع فقط برای جامعه‌ای خاص از استفاده‌کنندگان مانند محققان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و غیره باشد.

ب ـ منابع انتخاب شده برای ارائه از طریق کتابخانه دیجیتال به سه شکل زیر عرضه می‌شود:

منابع دیجیتال که فایل آن در اختیار کتابخانه‌است
منابع دیجیتال که نسخه‌ای مجاز از یک فایل موجود در سایر کتابخانه‌هاست
منابع دیجیتال که تنها به صورت پیوند فرامتنی عرضه می‌شود اما فایل آن متعلق به کتابخانه‌های دیگر است نظارت بر امور کتابخانه دیجیتال و ارزیابی آن در تمام مراحل تشکیل کتابخانه دیجیتال و بعد از اتمام و راه‌اندازی کتابخانه، کمیته موظف به نظارت و ارزیابی کلی امور انجام یافته و نیز بررسی مزایا و نارسایی‌های کتابخانه خواهد بود. نظارت و ارزیابی می‌تواند به پیشنهاد ادارات و از طریق انجام طرحهای مختلف پژوهشی و نظرسنجی از کاربران انجام پذیرد.

سیر تحول کتابخانه‌ها از سنتی تا مجازی

سیر تحول کتابخانه‌ها از سنتی تا مجازی از چند مرحله گذر کرده است:

کتابخانه سنتی : موجودی به صورت چاپی که هیچ کار رایانه‌ای روی آن انجام نشده‌است
کتابخانه خودکار : خودکار کردن فعالیت‌های کتابخانه، فهرست نویسی، امانت، فراهم آوری ... رایانه‌ای، موجودی بطور عمده به شکل چاپی با تعدادی محدود منابع
کتابخانه الکترونیکی : فعالیت‌ها کاملا خودکار، شبکه دیسک فشرده، منابع به دو شکل الکترونیکی و متعارف است .
کتابخانه دیجیتال: کاملا خودکار، تمام منابع به شکل دیجیتال در آمده، شبکه محلی فیبرهای نوری با سرعت بالا و دستیابی به شبکه‌های گسترده
کتابخانه مجازی : کتابخانه بدون دیوار با تامین دستیابی به منابع، کتابخانه بدون منابع

ویژگیهای کتابخانه سنتی:

غالبا موجودیها به صورت چاپی هستند .
کلیه عملیات کتابخانه‌ای و ارائه خدمات اطلاعاتی بصورت دستی انجام می‌شود، و هیچ کار رایانه‌ای روی فعالیت‌های کتابخانه‌ها انجام نشده‌است
فرایند سازمانی و مدیریت در این کتابخانه‌ها معمولاً دستی است .
فرایند بازیابی اطلاعات بر مبنای استفاده از نمایه‌ها، کارت برگه‌ها که ماهیتا دستی هستند صورت می‌پذیرد .
همیشه در دسترس نبودن مواد اطلاعاتی به دلیل استفاده همزمان آن سند توسط استفاده کننده دیگر بدلیل محدودیت ساعات کار اغلب کتابخانه‌ها، زمان استفاده از این کتابخانه‌ها معمولاً محدود است .

ویژگیهای کتابخانه‌های دیجیتال:

کتابخانه‌های دیجیتال . وجه دیجیتال کتابخانه‌های سنتی هستند که مجموعه‌های دیجیتال و سنتی یعنی مواد الکترونیکی و کاغذی را در بر می‌گیرد.
کتابخانه‌های دیجیتال هم به مهارت کتابداران احتیاج داردو هم مهارت دانشمندان کارآمد رایانه.
در کتابخانه‌های دیجیتال فاصله میان جویندگان و پدید آورندگان تقریبا به صفر می‌رسد.
کتابخانه دیجیتال علاقمندان به موضوعات مشترک را از سراسر کشور کنار هم می‌آورد و به آنها امکان می‌دهد که در هرجای ایران و حتی جهان در موضوعات مورد علاقه شان به بحث بنشیند و این باعث می‌شود فاصله میان نخبگان کشور از بین برود و آنها بتوانند مسائل خودشان را با دانشمندان و نخبگان جهان مطرح نمایند.
در کتابخانه‌های دیجیتال . امکان استفاده همزمان از یک منبع خاص برای استفاده کنندگان فراهم است .* .برخلاف کتابخانه‌های فیزیکی برای کتابخانه‌های مجازی دو مقوله زمان و مکان . کلمات بی مفهومی هستند. از این نظر که خدمات کتابخانه‌ای را به زمان و مکان خاص محدود نمی‌سازند و اطلاعات موجود در این کتابخانه‌ها در تمامی روزهای هفته و در تمامی ساعات شبانه روز قابل دستیابی می‌باشند.

کتاب الکترونیکی (e-book)

e-book یا کتاب الکترونیکی، پدیده‌ای کاملا تازه‌است و می‌رود تا نظام آموزش و اطلاع رسانی کشورمان را با دگرگونی‌هایی اساسی مواجه سازد. کتاب‌های الکترونیکی، صرفا نسخه‌های دیجیتال کتابهای مکتوب نیستند، بلکه این مجموعه‌های اطلاعاتی طیف وسیعی اعم از انواع مختلف متون، تصاویر، اصوات را شامل می‌گردند. بعلاوه می‌توانند در قالب فایلهایی که می‌توانند توسط یک رایانه اجرا شوند، مانند قالبهای text, word, PDF, HTML و فایلهای اجرایی در آیند. سادگی اجرا، سادگی جستجو در متن، داشتن قالب زیباتر، م بودن مطالب، امکان عرضه یا فروش ساده ترو سریع تر، داشتن قابلیت افزودن امکانات مالتی مدیا و...... از جمله ویژگی‌هایی هستند که کتاب الکترونیکی را به عنوان یک رسانه رو به رشد، از سایر رسانه‌هایی از این دست متمایز می‌گرداند.

علل گرایش به کتابخانه‌های دیجیتال

فنآوری اطلاعات

فناوری اطلاعات یا IT به فناوری‌هایی اطلاق می‌شود که امکانات لازم برای جمع آوری، انباشت پردازش و توزیع اطلاعات فراهم می‌کند. محور این فن آوری، رایانه و ارتباطات راه دور است . رایانه‌ها اساسا کارپردازش و انباشت اطلاعات را انجام می‌دهند و ارتباطات راه دور، امکان پخش و توزیع این اطلاعات را در سطحی بسیار وسیع فراهم می-سازد. فناوری یکی از دستاوردهای آدمی است که در ایجاد فرهنگ و تمدن بشری نقش مهمی داشته‌است. هیچ جنبه‌ای از زندگی انسانها را نمی‌بینیم که از فناوری تاثیر نپذیرفته باشد. کتابخانه‌ها ازجمله کتابخانه‌های تخصصی از این قاعده کلی مستثنی نیستند. خود فناوری ساخت کاغذ و چاپ متحرک، مجموعه کتابخانه‌ها را به سرعت بی سابقه‌ای افزایش داد، این افزایش بر همه جنبه‌های کتابداری تاثیر نهاد و عامل مهمی در بوجود آمدن کتابداری حرفه‌ای بود. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش تواناییهای انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می‌باشد. . فناوری رایانه‌ای باتوجه به این که از توانایی انباشت وآماده سازی حجم بزرگی از اطلاعات برخوردار بود به کتابخانه‌ها راه یافت و مورد استفاده قرار گرفت. جستجوی پیوسته در بانکها و پایگاههای اطلاعاتی تحولاتی را بوجود آورد که به متخصصان رایانه یا متخصصان شبکه کتابخانه منجر شد. شبکه اینترنت باهدف تسهیل ارتباطات بشری، رایانه‌ها را به خدمت گرفت. توسعه این شبکه به ایده دهکده جهانی و به دنبال آن مفاهیمی مانند کتابخانه‌های الکترونیک یا مجازی انجامید.

آنچه موجب شده‌است که کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی از فن آوری نوین استفاده کنند عبارتست از: سرعت، حافظه، دقت بسیار زیاد در فراهم آوری، انباشت و بازیابی اطلاعات به مدد رایانه و صرفه جویی در نیروی انسانی، ایجاد ارزش افزوده، انعطاف پذیری در برابر نیازهای گوناگون، دسترسی یکپارچه به اطلاعات، امکان استفاده ارزان از اطلاعات سایر کتابخانه‌ها و پایگاهها داده‌ها، امکان روزآمد کردن و اصلاح اطلاعات به شکلی ساده و سریع و اشتراک منابع . فنآوری اطلاعات در کتابخانه‌ها کارکردهای مختلفی دارد. این کارکردها را می‌توان به دو گروه کلی دسته بندی کرد: فعالیتهای اساسی و داخلی کتابخانه نظیر :مجموعه سازی، فهرستنویسی، امانت و کنترل نشریات ادواری دیگری خدمات اطلاع رسانی مانند: آگاهی رسانی جاری، اشاعه گزینشی اطلاعات، خدمات مرجع، خدمات پیوسته، تحویل مدرک و...

فراهم آوری مواد اطلاعاتی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی تخصص آینده

کارکردهای جدیدگزینش و فراهم آوری منابع جدید گزینش و فراهم کردن منابع دانش بشری از نخستین کارکردهای حرفه‌ای کتابداری تلقی می‌شود و کتابداران برای انجام آن اصولی را تدوین کرده‌اند که مبتنی برچند قرن تجربه و دانش است. بدون تردید، این وظیفه در حیطه مستقیم کارکردهای کتابداران متخصص بوده و متولی دیگری ندارد. اکنون که در عصر اینترنت حجم منابع اطلاعاتی و تنوع در اشکال فیزیکی آنها نیز بطور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته‌است، حرفه کتابداری می‌تواند با تکیه بر اصول مترقی گزینش و مجموعه سازی، همچنان خدمات سودمند خود را به جامعه در دسترسی به مجموعه‌های کیفی تداوم بخشد که این امر با توجه به شرایط کنونی و با توجه به آشفتگی محیط اطلاعاتی و عدم آشنایی جامعه نسبت به چگونگی شناسایی منابع مناسب بسیار ارزشمند است. استفاده از فناوریهای جدید بویژه پست الکترونیکی و وب سایت برای برقراری تعامل با کاربران و شناسایی نیازهای آنان الزامی است. مجموعه مواد اطلاعاتی کتابخانه‌های تخصصی امروزی حتی با کتابخانه‌های تخصصی دهه گذشته بسیار تفاوت کرده‌است. جلوه‌های گوناگون این تفاوت را می‌توان در فراهم آوری انواع مواد جدید مشاهده کرد. اکنون بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به ویژه منابع مرجع، مانند دایره المعارف‌ها، انواع واژه نامه‌ها، اطلسهای جغرافیایی و جز آن و پایگاهها اطلاعاتی مانند چکیده نامه کتابداری و اطلاع رسانی LISA به شکل الکترونیکی منتشر می‌شوند. وجود مجله‌های الکترونیکی و پایگاههایی که متن کامل مقاله‌ها را به صورت الکترونیکی در بردارند و همچنین وجود شبکه‌های اطلاع رسانی پیوسته (online) تحولات زیادی را در امر فراهم آوری مواد موجب شده‌است. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی اکنون با استفاده از انواع شبکه‌های محلی، ملی و جهانی قادرند اطلاعات مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی نیاز گردند، امری که تا چند سال پیش میسرنبود.

کتابدارانی که وظیفه مجموعه سازی و فراهم آوری در کتابخانه‌های تخصصی آینده را بر عهده خواهند داشت، باید بتوانند از امکانات پست الکترونیکی ارتباط خود را با کسانی برقرار کنند که در کار انتخاب مواد با کتابخانه همکاری می‌کنند. باید امکان دسترسی پیوسته و همیشگی انتخاب کنندگان را با فهرستهای ناشران و منابع کتابشناختی تجاری مانند BIP، فراهم کرد .

خدمات مرجع در کتابخانه‌های تخصصی

اصطلاح مرجع الکترونیک از تاره‌ترین اصطلاحات رایج در حرفه کتابداری است. همگان متفق القول و براین باورند که مرجع الکترونیکی، خدمات مرجع را از طریق پست الکترونیکی یا نرم‌افزار گپ زنی و یا ویدئوکنفرانس، که به مرجع زنده نیز معروف است، فراهم می‌آورد. اصطلاح مرجع‌های الکترونیک و مرجع‌های مجازی هم عنوان با مرجع دیجیتال به کار می‌رود اگرچه مرجع‌های مجازی تنها به مرجعی اشاره دارد که بواسطه مسافت و فضای فیزیکی نامحدود می‌باشد. همچنین هورن خدمات مرجع الکترونیکی را خدمات مرجعی می‌داند که با استفاده از امکانات و ابزارهای الکترونیکی و شبکه‌های رایانه‌ای به مراجعه کنندگان ارائه می‌شود.

کتابداران در عصر الکترونیک

کارشناسان خصوصیاتی را برای کتابداران عصر الکترونیک بر می‌شمرند که عبارتند از:

همانند مشاوران اطلاعاتی عمل می‌کنند و بهترین منابع را برای گشایش گروهها و برآوردن نیازهای اطلاعاتی مردم نشان می‌دهند.
کاربرد منابع اطلاعاتی الکترونیکی را به مردم آموزش می‌دهند.
منابعی را که استفاده کنندگان خاصی به آنها آشنایی دارند، موجب جست و جو قرار می‌دهند .
وظیفه بازکاوی اطلاعات را انجام می‌دهند، یعنی تالیف و ترکیبی از نتایج پژوهش‌های منابع متعدد به عمل می‌آورند و برآیندگزیده و ارزیابی شده را به متقاضی عرضه کنند و در صورت امکان مستقیما به رایانه او ارسال کنند.
با ایجاد بایگانیهای مختلف و ارتباط با پایگاههای اطلاعاتی، مراجعه کننده را در دریافت اطلاعات مورد علاقه خودش یاری می‌نمایند.
کتابدارن لازم است طرز کار با نرم‌افزارهای رایانه‌ای و ابزارهای الکترونیکی، مهارتهای سودمندی را از طریق شبکه‌های نرم‌افزاری در اشاعه اطلاعات الکترونیکی بیاموزند.

چشم‌انداز آینده

تغییرات و تحولات همه جانبه ای که در محیط اطلاعاتی، به ویژه در دسترسی راه دور به اطلاعات و کاهش مراجعه حضوری کاربران به کتابخانه‌ها، به وقوع پیوسته، انواع کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی را تحت تاثیر قرارداده است و کتابخانه‌های تخصصی از این قاعده مستثنی نیستند. کتابخانه‌های تخصصی و کتابداری همیشه از فناوری‌های زمان خود متاثر شده اند. فناوریها همواره در کار کتابخانه‌ها و کتابداران تحول به وجود آورده اند، در واقع تخصصی شدن کتابداری و ظهور کتابداری حرفه ای، حاصل رونق کتابخانه بوده است. فناوری رایانه ای که به کارگیری آن در امور مربوط به ارائه اطلاعات حرفه اطلاع رسانی را بوجود آورد گشایشی دیگری در کار کتابداران به شمار آمد، اما این واقعیت بر کتابداران ثابت شد که کل بازار اطلاع رسانی دیگر متعلق به آنها نیست و حرفه کتابداری از س

کتابخانه های دیجیتال

کتابخانه های دیجیتالی

مطالب مشابه :

اسامی ۱۱۲ نامزد احتمالی انتخابات شورای شهر کرمانشاه

ثبت نام مرحله چهارم وام ودیعه مسکن مستاجران کم درآمد

ثبت نام مرحله سوم وام ودیعه مسکن مستاجران کم درآمد

اعلام نتایج مسابقات علمی عملی کشوری هنرجویان هنرستانها ی فنی وحرفه ای

تذکرات کتبی نمایندگان به مسئولان اجرایی کشور

چرا ابگوشت مظلوم است؟؟؟؟؟؟؟

اخبار هواشناسی مازندران

کتابخانه های دیجیتال