شهرنشینی در مهاباد

کالبد شهری (از1335 ه-ش تا 1385 ه-ش)
حسن رشیدی (دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی )

کالبد شهر در دورة اول ( بعد از 1335 تا 1357 هـ . ش )‌:
به نظر ارنست برگس((Ernstw.Burgess متابولیسم اساسی شهر در مفهوم «تحرک»( Mobilityدر تمام ابعاد آن از جابجاییهای اجتماعی، اقتصادی گرفته تا حمل ونقل های فیزیکی و...) می باشد که این امرسبب پدید آمدن فرآیندهای چرخه ای و پیوسته از سازمان زداییها و تضادها و در کنار آنها انطباق ها Adaptation)‌) و باز انطباقها می شود که بین افراد، نهادها و فضاها در جریان است. بدین ترتیب در شهر شاهد تفاوتهای هستیم که گروهای مختلف را بوجود آورده اند جدا شدن گروهای اجتماعی و اقتصادی از یکدیگر به آنها محل مشخصی در شهرداده است که همین دلیل افراد و فعالیتهایی را به خود جذب و یا از خود دفع می کنند. افراد بر اساس تقسیم اقتصادی مشاغل، طبقات اجتماعی و گروههای فرهنگی در شهر جای می گیرند و ممکن است موقعیت برخی از آنها با یکدیگر متعارض باشد، به نظر برگس شهر یک کل منسجم نیست بلکه مجموعه ای تکمیل شده از پهنه های متفاوت است که وی آنها را در دوایر متحدالمرکز قرارمیدهد ( فکوهی ، 1383 ، 187 )( ضمیمه 3 )
هومر هویت( Homer Hoyt) نیز الگوی گسترش قطاعی شهر را مطرح کرد و آن را در مقابل نظریه گسترش بر اساس دوایر متحدالمرکز برگس قرار می داد. هویت شهر را به مثابه دایره یزرگی تصور می کند که بخشهای مختلف آن به صورت قطاعهایی از مرکز شهر به خارج کشیده شده اند (همان،224) (ضمیمه 4)
شهر مهاباد در کالبد فعلی توسط صارم بگ از ملوک کُرد ساوجبلاغ مکری در اوایل قرن11 هجری در بخش شمال نزدیک به خم رودخانه مهاباد (محلات باغ سیسه و دباغیان) فعلی بنا گردید. وقوع سیل و خرابی محل قدیمی باعث انتقال خانه ها به قسمتهای جنوبی و ایجاد محلات تازه در حوالی میدان چهارچراغ (شهرداری فعلی)گردیده است. بعدها بداق السلطان حکمران مهاباد شهر متروک شده سابلاغ را بار دگر آباد ساخت و در دورة قاجاریة مهاباد به علت موقعیت سرحدی و ارتباط دارای اهمیت بودکه موجب رونق و آبادانی آن گردید. در دوران قاجار از شهرهای مختلف ایران و کشورهای همسایه تجار و بازرگانان به مهاباد آمده و در سراها وکاروانسراهای متعددی از جمله سرای موصلیان، کریمخان، کاشی ها و...کاروانسرای سیمون، همدانیها، تاجرباشی ، کوسه و...نسبت به مبادلة کالا و مال التجاره وارده از شام و بیروت و عراق و توزیع آن در داخل کشور و از طرفی صدور کالاهای داخلی به کشورهای همسایه و بخصوص عراق می پرداختند.
رشد کالبدی شهر مهاباد از اطراف هستة اصلی مناطقی که از قدیم الایام به عنوان محله های قدیمی شهر وجودداشته اند شروع شده است. این رشد در اراضی مزروعی چسپیده به شهر صورت گرفته است. بیشتر بخش های جدید در مناطق توسعه یافته در گذشته پوشیده از باغات سرسبزی بوده است و هنوز نام بعضی محلات وکوی های شهر به نام باغات سابق مشهور است از جمله: باغ سیسه، باغ قوپی، باغ گولان، باغ ساوا، باغی حسنخان، باغ اسماعیل آقا و... خیابان و ادارات و تأسیسات و سازمانهای دولتی و کشت و صنعت، سد، رادیو تلویزیون ( ادارات دولتی ) نمایندگان نظم فضایی نوین در شهر مهاباد می باشند. آسفالت خیابانهای موجود داخل شهر و جاده های ارتباطی با مناطق و شهرهای دوروبر شروع شده و فضای کالبدی نوین شهری شکل یافته است. بی شک شهری که قدمت آن حداقل به دوران صفوی برمی گردد و ریشه های آن به هزاره های قبل و دوران مادها برمی گردد دارای بافت شهری کهن می باشد و کالبد نوین که در حال استقرار می باشد. در کنار و در بطن آن باید رشد یافته باشد که این رسم تاریخ است که اغلب عناصر برجستة دوره های قبلی در دورة جدید کم کم دچار تحول می شوند و یا با تغییر عملکرد مواجه می شوند (بازار، حمام و بعضی کارگاهها و خانه ها و...) بافت شهری که دوره های پیشین به عنوان خانه های مسکونی، بازار و سازمانهای دولت کاربرد داشت. در این دوره به عنوان بافت شهری یا در حال تخریب و یا نوسازی می گردد. در سال 1355ه-ش در شهرستان مهاباد از کل واحدهای مسکونی خانوارهای معمولی ساکن 7/5 درصد با مصالح بادوام (اسکلت فلزی، آجر و آهن، سنگ وآهن)9/33 درصد با مصالح ساختمانی نیمه بادوام (آجر و چوب، سنگ و چوب و بلوک سیمانی)،‌3/60 درصد با مصالح ساختمانی کم دوام(چوب، خشت و چوب، خشت وگل).5/0درصد با مصالح ساختمانی بی دوام(حصیر، چادر)‌ساخته شده است. در دورة قبل اکثر واحدهای مسکونی شهرستان کم دوام بوده اند(خشت و چوب 61/45 درصد) و (‌خشت و گل 2/27درصد)، (‌سرشماری نفوس و مسکن سالها45 13و55 13)
خیابانها، ادارات و مؤسسات خدماتی و بانکها عناصر برجسته شهر در این دورة می باشند. در این مرحله خیابانهای اصلی شهر احداث می شوند . هر چند که امروزه نام محله های قدیمی مهاباد بر سر زبانهاست ولی با احداث خیابانها و وسعت تدریجی محدوده شهر تا اندازه ای مفهوم محله که مخصوص دوره های قبلی شهرنشینی می باشد. کم کم منسوخ می گردد. قدیمی ترین منطقه مهاباد « باغ سیسه» نام داردکه یکبار هم بر اثر سیلاب ویران شده است و امروزه دارای معماری قدیمی و بافت آن رو به فرسایش است.
«خیابان یکی از فضاهای شهری است که تاریخی به قدمت شهرها دارد، در تمدنهای باستانی(نینواوبابل، یونانی، رومی) خیابانها از نظر مسائل بهداشتی و کاربردی (حمل ونقل کالاها و عابران) همچنین آمایش خیابانها در ردة امور عمرانی مطرح بوده است. همچنین خیابانها با شلوغی و سروصدا همراه بوده به علاوه مکانی برای مشاغل کوچک و شکننده بوده است. همچنین خیابان محل اصلی تفریح و گشت و گزار عابران است. زیرا کناره های آن زنجیره ای از نمایشهای کوچک صحنه های روزمره را عرضه می کند، خیابانها عرصه ای برای بیان شهری به حساب می آید. (احساسهای جمعی و شادی، غم و خشم و...) بیش از هر جا در زبان خیابان» درمی آیند. همچنین خیابانها کارکردی مشخصاً سیاسی دارد و مکان بیان عقاید و آرام در هیچ جایی بهتر از خیابانها محلی برای حضور و انعکاس خود نمی یابند» (فکوهی،1383،312–314) با احداث خیابانها و ادارات و سازمانهای دولتی علاوه بر ارتباطات سریعتر و گسترش بهداشت بر ارزش زمینها و ساختمانهای همجوار آنها افزوده گردیده و ارزش مبادلاتی آنها بیشتر می گردد.
ترمینال شهری که پایانه حمل ونقل مسافر بین شهری می باشد در جوار بازار و مرکز شهر ایجاد شده است. به علت مرغوبیت زمین های نواحی بازار باعث گرایش به استقرار ادارات، بانکها، تجارت خانه ها و مغازه ها در این ناحیه شده است و تمرکز دوره های قبلی در این مناطق شدید گردیده است؛ به طوری که در امتداد خیابان های جمهوری اسلامی، سید نظام، طالقانی، بلوار توحید و جام جم ادارات، بانکها و سازمانهای دولتی و مغازه ها و فروشگاهها گسترش یافته است. هسته اصلی شهر و محله های قدیمی شهر در بین تقاطعات خیابانها شکل گرفته و شمایلی چهارگوش را شکل داده است در اطراف آن و به طرف حاشیه های شهر و در زمینهای مزروعی به ندرت شهرکها شکل گرفته است. متقاضیان اراضی و ساختمانهای شهری، در این دوره اکثراً روستائیان شهرستان می باشند که برای کسب درآمد و شغل یا کسب کافی در شهر ماندگار شده اند. به غیر از روستائیان کارمندان دولت نیز در زمره متقاضیان اراضی و ساختمانهای جدید جای دارند به علاوه به علت موقعیت قومی، سیاسی و جذبه ظاهری و تاریخی شهر مهاباد معمولاً از شهرهای دیگر کردنشین استان آذربایجان غربی به این شهر مهاجرت صورت گرفته است. با افزایش چشمگیر مهاجرت به شهردرطول دهه55-1345ه-ش و همچنین توسعه زمین شهری تملک در سطح شهرستان از 48 درصد به7/78درصد رسیده است. جمعیت بیش از 1.5 برابر افزایش داشته و تراکم جمعیت در کل شهرستان از27 نفر در سال 1345هـ.ش به2/35 نفر در سال1355هـ.ش رسیده است. بی شک این تراکم در نقاط شهری بسی بیشتر بوده است.
نیاز به مسکن بالا رفته است. در این دوره و بعد از آن شاهد شکل گیری شهرکهای جدید در امتداد حاشیه های شهر هستیم
در مورد آب مصرفی مهاباد باید گفت که تا قبل از لوله کشی آب مردم شهر از آب چشمه ها و جوی و ... استفاده می کردند. در ساوجبلاغ (مهاباد فعلی) از آب قنات، چشمه، چاه و جوی ها برای آب مشروب استفاده می گردد و مسجد و حمام هم از آب قنات و چشمه ها بهره می گردید و در اغلب منازل و مساجد قنات و چاه شخصی وجود دارد (بالکی،1383،144) ولی اولین لوله کشی آب در سال 1340هـ.ش در شهر مهاباد شروع به کار کرد و تصفیه خانه و آب مهاباد نیز در سال 1353ه.ش شروع به کار کرد. در سرشماری آبان 1345،4درصد از واحدهای مسکونی دارای لوله کشی آب و داخل ساختمان اعلام شده است که این نسبت در نقاط شهری به 4/18 درصد می رسد. در شهرستان مهاباد آب مورد استفاده خانوارها در واحدهای مسکونی به ترتیب اهمیت از چشمه و چاه تأمین می شد. نوع سوخت مصرفی خانوارها در این دوره نفت، هیزم و زغال و سوخت حیوانی بوده است که خانوارهای مناطق شهری نسبت استفاده از نفت و دیگر سوختهای بیشتر بوده است و خانوارهای مناطق روستایی علاوه بر نفت و دیگر سوختها از هیزم و زغال نیز استفاده شده است
کالبد شهر در دورة دوم(بعداز سال 1357 تا قبل از سال 1385 هـ . ش) :
« شهر در حیات مدنی از سه رکن اصلی شهروند و کالبد شهر و مدیریت شهری تشکیل می شوند. شهروند و مدیریت شهری ماهیت فاعلی دارند و کالبد شهری ماهیتی مفعولی، انسان بنا به مدنی الطبع بودن میل به شهروندی دارد و نیازمند حیات مدنی است و مدیریت شهری مکلف به ساماندهی و مدیریت کالبد شهر است».
توسعه کالبدی شهر بیشتر در نیمه شمالی شهر (بطور رسمی و قانونی) و باتشکیل شهرکهای جدیدالاحداث صورت گرفته است ولی اغلب نقاط نیمه جنوبی شهر بطور غیررسمی و بی رویه توسعه یافته است. بطوری که می توان ادعا کرد اغلب قاچاق رایج در شهر در این مناطق صورت می گیرد. توسعه کالبدی شهرستان مهاباد بر دو عامل استواراست یکی ارتباط با مشاغل کاذب (واردات و صادرات که اغلب به صورت قاچاق می باشد) دیگری فعالیت تعاونیهای مسکن که معمولاً در ارتباط با نفوذ زمینداران شکل می گیرد. تعاونیهای مسکن ادارات و سازمانها و غیره که اغلب در نیمه شمالی هسته قدیمی شهر اقدام به فعالیت کرده اند و زمینهای کشاورزی حاشیه ای شهر را به محدوده شهری دخول داده اند. بهرحال این شهرستان طی حدود بیست ساله این دوره از میزان شهرنشینی بالایی برخوردار نبوده است که به بعضی دلایل از جمله تغییرات محدودة جغرافیایی، مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن اشاره گردیده است. میزان شهرنشینی از8/18درصد در سال 1355به33/17درصد در سال 1375 رسیده است.
نظام نوین اجتماعی در این دوره در دل هر دو بافت قدیم و جدید جریان دارد . (ضمیمه 7) فضای نوین شهری در دامنة باغات که قبلاً شرح آن آمد وکوهها که دورادور شهر مهاباد را احاطه کرده اند درحال رشد است. راههای ارتباطی در این دوره بر روی همان راههای قدیمی شکل گرفته و راههای آسفالته توسعه یافتند. در زمینه ارتباط داخل شهرستان تا اواخر دوره (سال1385هـ.ش) اغلب راههای ارتباطی به مراکز دهستانها آسفالت گردیدند و در سطح شهر نیز تقریباً اغلب محله ها و شهرکها آسفالت شدند و اما ارتباط بین شهری بر محورهای راههای قدیمی ایجاد شدند ولی همانطور به صورت قدیمی گسترش یافتند.از اهم راهها می توان به مسیر مهاباد – میاندوآب در اتصال مهاباد به پایتخت( تهران ) و مهاباد به

ارومیه در اتصال مهاباد به مرکز استان (ارومیه) دارای اهمیت بیشتری است. با دایر شدن مسیر کمربندی موسوم به سه راه دارلک (که از 20 کیلومتر مانده به مهاباد بر روی مسیر مهاباد–میاندوآب به مسیر دیگر مهاباد–ارومیه وصل گردید و به نوعی از ارتباطات داخلی و خارجی از طریق شهر مهاباد کاست و از موقعیت استراتژیک ارتباط مهاباد در اتصال مهاباد به داخل و خارج کشور کاسته شد. خیابانهای جدید شهر هسته قدیمی و بافت جدید شهر را به یکدیگر متصل کرده اند بافت قدیمی شهر به صورت تدریجی در حال نوسازی بوده و بافت قدیمی اطراف بازار به صورت تجاری در حال تغییر عملکرد است. در این دوره و هر چه به سالهای آخر این دوره نزدیکتر می شویم از کاربرد مصالح ساختمانی بادوام چون آجر، آجرسفالی، تیرآهن، تیرچه، بلوک وسیمان و کچ بیشتر بهره گرفته شده است. طبق سرشماری سال1355ه-ش از کل واحدهای مسکونی خانوارهای معمولی ساکن7/5درصد با مصالح ساختمانی بادوام9/39درصد با مصالح نیمه بادوام3/60درصد با مصالح ساختمانی کم دوام و1/0درصد با مصالح ساختمانی بی دوام ساخته شده است. درسرشماری سال1365ه-ش از 11058 واحد مسکونی معمولی یک چادر و 19 آلونک، زاغه، کپر و مشابه و بقیه انواع دیگر واحدهای مسکونی بوده اند. سرشماری سال 1375ه-ش از1968 خانوار16447 واحد مسکونی معمولی و 7 خانوار در آلونک، زاغه، کپر و مشابه بوده اند.
« هر مرحله در فرآیند نوسازی به وسیلة مکانیزیمی که مستقل از تنوعات فرهنگی و عقیدتی عمل می کند موجب پدید آمدن مرحله بعدی می شود،‌ مرحله اول یعنی شهری شدن کالبدی( Physical Urbanization) دربرگیرندة انتقال مردم از مناطق پراکندة روستایی به مراکز شهری است که موجب ایجاد تقاضا برای ارتباط غیرشخصی و در نتیجه سواد آموزی می گردد. سواد آموزی هم شاخص و هم عامل مرحله دوم نوسازی است زمانی که بیش از 10 درصد جمعیت یک جامعه در شهرها زندگی کنند و ببش از 40 درصد جمعیت آن باسواد باشند آن گاه امیال جدید و راههای جدید ارضای این امیال آفریده می شود و سومین مرحلة نوسازی ( یعنی مرحلة مشارکت در استفاده از رسانه ها ) در راه خواهد بود. مرحلة چهارم یعنی مرحلة مشارکت سیاسی نیز پس از این مرحله خواهد آمد (کاستللو ، 1383،3 و122) بعد از ورود تکنولوژی ارتباطاتی نوین و راهیابی تلفن، همراه و اینترنت بعضی از مغازه ها تغییر عملکرد داده و در این عرصه ها فعالیت می کنند و درصدی از اشتغال نیروی کار در این حوزه مشغول است. در سالهای اخیر بازارچه کالاهای وارداتی با بهره گیری از مصالح ساختمانی نوین ساخته شده است و همچنین بازار پوشاک و لوازم دست دوم غربی به نام (تاناکورا ) در چادر هایی مستقر بودند در حال احداث بازارچه ای برای استقرار آن می باشد. می توان گفت که این دو در کنار طبیعت جذاب و مکانهای قدیمی شهرستان و با تزاید نسبی امنیت در سطح شهرستان در جذب مهاجر مؤثر بوده اند. همچنین ایجاد اشتغال، جذب سرمایه و گردش سرمایه در شهر را باعث شده اند.
در این دوره مکان قدیمی ترمینال تغییر کرده و در امتداد توسعه شهر ( محور شمالی مسیر مهاباد- میاندوآب ) و کنار دو بازار فوق با بهره گیری از نقشه مهندسی و معماری زیبا و با استفاده از مصالح ساختمانی بادوام بنا گردیده است. به علاوه وجود بازارهای فوق الذکر و ترمینال در کنار بازار میوه تره بار باعث تمرکز مغازه های متنوع از عرضه خدمات ارتباطی و بیمه ای تا خرده فروشی و مواد غذایی و تعمیرگاهها شده است.
از مکانهای اشتغالزا و شایسته بحث در شهرستان مهاباد شهرک صنعتی می باشد که در کیلومتر18 جاده مهاباد-میاندوآب قرار دارد و مساحت آن 06/55 هکتار می باشد که 9 واحد آن به بهره برداری رسیده اند و برای 184 نفر ایجاد اشتغال کرده است و از لحاظ میزان اشتغال پنجمین شهرک صنعتی استان می باشد مهاباد به عنوان منطقه ای سرسبز و جلگه ای حدود 10 درصد سطح شهرستان دارای پوشش سبز است و سطح زیر کشت باغات و سایر محصولات کشاورزی 242646 هکتار می باشد.
امروزه شهرستان مهاباد در 119 کیلومتری مرکز استان آذربایجان غربی ( ارومیه ) و در بین شهرستانهای نقده، پیرانشهر، سردشت، بوکان و میاندوآب قرار گرفته و از شمال به دریاچه ارومیه محدود می گردد. این شهر دارای 2 بخش به نامهای مرکزی و خلیفان و دارای 5 دهستان است. بخش مرکزی دهستانهای آختاچی غربی، مکریان شرقی، مکریان غربی و بخش خلیفان و دهستانهای کانی بازار و منگور شرقی را شامل می شود.
شهرستان مهاباد با وسعت 583/2591 کیلومتر مربع به حدود 6/9 درصد از سطح استان را به خود اختصاص داده است. اغلب نواحی که مهاباد در آن واقع شده است جلگه ای و کوهستانی می باشد. در واقع شهر در بین چندین کوه واقع شده است که از علل عدم توسعه یکنواخت نواحی مختلف می توان به کوهستانی بودن شهر اشاره کرد. نواحی مختلف شهر بعضاً در بین این کوهها واقع شده اند.

منابع :‌
1- باله کی ، عُمر (2004) ، مهاباد و کورته میژوویه ک ، سلیمانیه : وه زاره تی ره وشه نبیری.
2- بلو ، ژویس (1379) مسئله کُرد، ترجمه دکتر پرویز امین، تهران، نشر شالوده.
3- بنی فاطمه، دکتر حسین و دیگری (1385)، بررسی عامل و پیامدهای تراکم جمعیت شهری و ارائه راهکارهای مناسب برای تعیین تراکم بهینه و متعادل، شوشتر: فصل نامه علمی پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، سال اول، پیش شماره اول .
4- پاپلی یزدی، محمد حسین (1382 )، نظریه های شهر و پیرامون، تهران: انتشارات سمت.
5- پدرام، محمود (1373)، تمدن مهاباد، تهران: نشر هور.
6- تقوی، نعمت الله (1383)، مبانی جمعیت شناسی، تبریز: نشر جامعه پژوه و نشر دانیال.
7- توسلی، عباس (1378 )، جامعه شناسی شهری، تهران: ‌انتشارات دانشگاه پیام نور.
8- حسامیان، فرخ و دیگران (1383)، شهرنشینی در ایران، تهران: نشر آگاه.
9- زیاری،کرامت الله،(1383) برنامه ریزی شهرهای جدید، تهران: انتشارات سمت.
10- سایت فرمانداری شهرستان مهاباد.
11- سرشماری نفوس و مسکن سالهای (1335،1345،1355،1365،1375،1385) شهرستان مهاباد.
12- شیخی، محمدتقی (1382)، تحلیل و کاربرد جامعه شناسی، تهران: انتشارات اشراقی.
13- صمدی، سیدمحمد (1363)، تاریخچة مهاباد، مهاباد: مؤلف.
14- صمدی، سیدمحمد (1373)، تاریخ مهاباد، مهاباد: انتشارات رهرو.
15- فکوهی، ناصر(1385 )، انسان شناسی شهری، تهران: نشر نی.
16- کاستللو، وینسنت فرانسیس(1383) شهرنشینی در خاورمیانه، ترجمه پرویز پیران و عبدالعلی رضایی، تهران: نشر نی.
17- کوچرا، کریس (1373)، جنبش ملی کرد، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: انتشارات آگاه.
18- کوهن، آلوین استانفورد(1381 )، تئوریهای انقلاب، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نشر قومس.
19- نشریات مرکز آمار ایران.
20-اظهارات شفاهی احمد شریفی

شهرنشینی در مهاباد

مطالب مشابه :

بازار لباس های دست دوم یا تاناکورای مهاباد

"تاناكورا"ی مهاباد پاتوق خریداران دارا و ندار

پوشاک کوهنوردی

از کجا باید خرید؟ (درخواستی نظر دهندگان)

نگاهی به رواج لباس های تاناکورا در کشور . . .

مهاباد لینک

شهرنشینی در مهاباد