آتشکده فیروزآباد

آتشکده فیروزآباد (کاخ اردشیر بابک)

Firouzabad Fire Temple (Palace of Ardashir)

اردشير يکم ، سر سلسله دودمان ساساني ، کمي قبل يا اندکي پس از پيروزي بر "اردوان پنجم" آخرين پادشاه اشکاني در نزديکي شهر گور ( 2 کیلومتری شهر فیروزآباد) که خود بنيانگذار آن بود در مجاورت برکه اي که همچنان جوشان است ، يکي از مهمترين ساختمانهاي دوره ساساني را بنا نهاد (حدود 1800 سال قبل ) ، اين بنا از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شده و تزئينات به کار رفته در آن شامل گچ بري هاي زيبا و رنگي در داخل بنا مي باشد . درباره اتفاقات و رويدادهاي که براي اين کاخ رخ داده قولهاي مختلفي وجود دارد اما بر اساس يکي از اين قولها گفته مي شد که زماني که پيامبر اسلام (ص) متولد شدند معجزاتي در سراسر عالم به وقوع پيوسته که از آنجمله مي توان به شکستن ايوان کسري و سقوط 14 کنگره آن ، خاموشي آتشکده فارس پس از هزار سال ، فراموشي علم کاهنان عرب و... نام برد .

کاخ اردشير را مهمترين و عظيم ترين اثر تاريخي فيروزآباد مي دانند عده اي معتقدند اين بنا کاخ نبوده بلکه کاربري آن را آتشکده ميدانند . زيرا معتقدند که هر بناي مهمي که در کنار آب ساخته مي شده محلي براي پرستش آناهيتا بوده است ، اما طبق سنديات به دست آمده احتمال کاخ بودن بنا بيشتر است . اين بنا در کنار روستايي به نام آتشکده بنا شده است ، اردشير بابکان اين کاخ را نزديک مدخل تنگاب در کنار چشمه اي به قطر 50 متر احداث کرده که از کاخ هاي ييلاقي اردشير به حساب مي آمده است . از ويژگي هاي منحصر به فرد اين بنا مي توان به اين اشاره داشت که اين بنا یکی از معدود بناهاي تاقدار ساساني محسوب مي شود . زير بناي اين کاخ 115 X 55 متر مربع است و اطراف آن ساختمان ها و ديوارهايي پوشانده که هنوز آثار آن باقي است . اين بنا امروز ميزبان گردشگراني از سراسر جهان است و حتي گفته مي شود سالانه برخي از هنديها نيز براي بازديد از اين بناي عظيم تاريخي به فيروزآباد سفر مي کنند .

از ساير آثار اطراف اين کاخ مي توان به بناي آشپزخانه در پشت کاخ ، تل نقارخانه در مجاورت کاخ و قلعه حسن آباد و برخي روستاهاي باستاني ديگر اشاره کرد . همچنين بناي امامزاده جعفر در محدوده شهر قديم که از دوره ايلخاني باقي مانده و يا سنگ قبرهاي بسيار جالب که يکي از آنها داراي تاريخ 741 هـ . ق است از ديگر آثار اطراف اين کاخ هستند . اين بنا را جالب توجه ترين ساختمان معماري دوره ساساني مي دانند . از بناهاي هم رديف آن مي توان به بقاياي مانده در فراش بند ، کازرون ، يزدخواست و سروستان اشاره کرد .

شرايطي که امروزه براي محافظت بنا در نظر گرفته شده با محصور کردن آن به نسبت مناسب بوده و اين اقدام تا حدود زيادي کاخ را از گزند تخريب در امان نگه داشته و در بخشهايي از آن نيز مي توان مصالحي را ديد که براي مرمت قسمتهايي از بنا به محل انتقال داده شده اند . در عين حال مسيري که اين بنا را به زوال و نابودي مي کشاند با مشاهده آن قابل درک و مشاهده است . ديوارهايي که خراب شده و بر زمين ريخته ، سنگهايي از بدنه بنا جدا شده اند و تزئينات تاريخي رو به فرسايش داخل بنا عواملي بوده که شکوه اين بناي تاريخي را به ويرانه اي تاريک و رو به فرسايش تبديل کرده است . در بخشهاي مختلف اين کاخ به وضوح ريزش ديوارها که در طول سالها رخ داده به چشم مي خورد و تزئيناتي که در بخشهايي از بنا همچنان پا برجا مانده نيز در اين رهگذر در حال فرسايش و از بين رفتن است . در بخشهايي از کاخ آثاري از مرمت ديده مي شود که خود جاي تقدير و ستايش دارد اما به گفته برخي از کارشناسان اين اقدامات بيشتر به آنچه که مرمت گفته مي شود ، نزديک باشد به بازسازي نزديک تر است و در اين رهگذر تکه سنگ هاي افتاده بر روي زمين را مي توان مشاهده کرد که در جريان اين عمليات از بدنه بنا جدا شده اند .

این کاخ دارای تالارهای تو در تو است و با گذشت سالها گچبری قسمت بالای دیوارهای داخلی آن همچنان سالم مانده است . در ضلع شرقی کاخ ، چهار ساختمان گنبدی شکل عظیم وجود دارد ، این گنبدها به وسیلهٔ فیل پوش بالا رفته که مشابه آن در قلعه دختر (قلعه اردشیر) دیده می شود. قسمتی از نوک سقف گنبدها در دایره ای به قطر یک متر باز است . در ضلع شمالی خارج از دیوار کاخ نیز چشمه ای زلال از دل خاک می جوشد و استخری طبیعی جلوی این چشمه به وجود آمده است . نهری از کنار دیوار شرقی کاخ عبور می کند که موجب آبادانی شهر گور و کاخ ساسانی بوده است . کمی بالاتر از کاخ آتشدانی برای مراسم مذهبی وجود دارد . وجود چهار عنصر طبیعی آب ، باد ، خاک و آتش امتیار ویژه ای به این منطقه داده است .

در متون تاريخي نيز در مورد عظمت اين بنا بسیار صحبت شده است . در زير به نمونه اي از آن که بر گرفته از کتاب آثار عجم تدوين دکتر منصور رستگار است اشاره مي شود . با توجه به اين اثر مشاهده مي شود که در گذشته اين بنا را آتشکده مي دانسته اند نه کاخ .

{ از جمله آثار غريبه فيروزآباد ، آتشکده آنجاست که آن را «آتشکده اعظم» نامند . زيرا که در فارس آتشکده ای بزرگتر از آن نیست گویند آن را نيز اردشير بابکان بنا نهاده و آن در سمت شمال قصبه حاليه واقع است . به مسافت يک فرسنگ دور از آن تقريباً .

الحق بنيان عجيبي و آثار غريبی است . عقل از مشاهده اش حيران است. عمارات اين آتشکده ، همه تو بر توست . غديري که اکنون آب از آن مي جوشد و به جدولي که در کنارش بريده اند ، جاري مي گردد ، قريب به آتشکده است . دور تا به دور آن ، خمپ آتشکده 150 قدم است عمقش را خدا داناست . خيلي عميقتر از خمپ تنگ کرم و خمب دارابجرد است که مذکور شد .

وضع آن عمارت اعظم از همه عمارتي است مربع که هر يک از طول و عرض درون آن عمارت ، 15 ذرع است و سقف آن طاق بلندي است که ارتفاعش تقريبا 25 نوع ذرع است و از هر چهار سمت اين بقعه دري بزرگ هلالي مانند است که آن درها به عمارات ديگر مي روند .

نادره : هنوز اثر گچکاري که به ديوار اندرون آن ایوان نموده اند ، باقي است بلکه بعض از گچبريها که به طور گل و برگ ساخته اند ، برقرار است و جلوي عمارت بزرگ مذکور ايواني بوده است که پيش طاقش خراب شده است .}

فرصت الدوله شیرازی در حدود 110 سال پیش درباره بنای آتشکده فیروزآباد می نویسد :

« از جمله آثار غریبه فیروزآباد آتشکده آنجاست که آن را آتشکده اعظم می نامند زیرا که در فارس آتشکده بزرگتر از آن نیست . گویند آن را اردشیر بابکان بنا نهاده و آن در شمال قصبه حالیه واقع است به مساحت یک فرسنگ دور از آن تقریباً - عمارات این آتشکده همه توبرتوست . غدیری (برکه) که اکنون آب از آن می جوشد به جدولی که در کنارش بریده اند جاری می گردد . (وضع آن عمارت) اعظم از همه ، عمارتیست مربع که هر یک از طول و عرض درون آن عمارت پانزده ذرع است و سقف آن تاق بلندیست که ارتفاش تقریباً بیست و پنج ذرع است و از هر چهار سمت این دری بزرگ هلالی مانند است که از آن در ها به عمارات دیگر می روند . هنوز اثر گچ کاری که به دیوار اندرون آن ایوان نموده اند باقیست بلکه بعضی گچ بری ها که به طور گل و برگ ساخته اند برقرار است و جلو عمارت بزرگ مذکور ایوان بوده است که پیش تاقش خراب شده است طول و عرض آن ایوان دوازده ذرع در ده ذرع است . تمام آن عمارت سراپا از سنگ و گچ ساخته شده ابداً آجر به کار نرفته و سنگ های آن مختلفاً از نیم ذرع تا یک چارک و کمتر می باشد و در سمت جنوب شرقی آن آتشکده نیز در جلو ایوانی است که قدری از تاق آن خراب گردید . طول و عرض این ایوان هم دوازده ذرع در ده ذرع است و در این ایوان نیز دربهای هلالی است . از این درب ها در عمارت مذکور می شوند و در دو طرف ایوان چندین تاق به ردیف بوده که اکنون سقف های آنها فرو آمده بالجمله این آتشکده در کنار شاه راهی واقع شده که از آن می روند به سمت بوشهر . »

در کتاب سبک شناسی استاد پیرنیا آمده است :

آتشکده فیروزآباد یا بارین (224 میلادی) از دیگر بناهای مهمه این دوره است . ایران شناسان مغرب زمین سعی دارند آن را کاخ اردشیر بدانند در صورتی که به نظر چنین نمی آید و لازمه کاخ بودن داشتن بعضی فضاهاست که این بنا ندارد .

نکته مهم در این آتشکده استفاده از انواع و اقسام فنون معماری است . ساختمایه آن بوم آورد بوده ، مانند سنگ لاشه که به صورت طبیعی روی هم چیده شده اند . تا این زمان این آتشکده بزرگترین بنای سنگ لاشه ای است که ساخته شده است . از تاق آهنگ و گنبد برای پوشش فضاهای مختلف آن استفاده شده است . بعد از بنای بازه هور دومین گنبد (بر سطح چهار گوش ) در این بنا دیده می شود که بزرگترین گنبد زمان خود نیز بوده است . گوشه سازی گنبد ها (ترنبه) می باشد . پس از آن در قلعه دختر ، گوشه سازی سکنج کار شده است . سه فضای گنبد را به گفته اصطخری ، جایگاه سه آتش مقدس بوده است . گنبد میانی بر روی یک هشت ضلعی کامل است ، اما دو گنبد طرفین آن روی یک شش ضلعی محاط در مربع ساخته شده است و اصطلاحاً به آن گنبد کمبیزه نیز گفته می شود . نکته مهم دیگر ساختن خیشخان (باد پروا یا باد پیچ) است که برای جریان یافتن هوا در داخل دیوار ها ساخته شده است .

از همین روش در شرق خراسان در گناباد نیز بهره گیری شده است . در جلوی آتشکده چشمه خودجوشی وجود دارد . این بنا نشان می دهد که ساخت این گونه بناهای پیشرفته ، در ابتدای کار خود نبوده و خیلی پیشتر از این روش ها معمول بوده است .

در رابطه با این مطالب می توان اظهار داشت که پروفسور هوگی پس از مطالعاتی که بر روی کاخ های ایرانی انجام داده اعلام نموده که این بنا احتمالاً کاخ بوده است ، اما در متون قدیمی ایران هیچ گاه به این مسئله اشاره نشده است و هرگاه از این بنا یاد شده آن را به اسم آتشکده خوانده اند . علاوه بر آن گنبد های این بنا را مقدم بر گنبد قلعه دختر دانسته است اما در برخی منابع دیگر با عکس این مسئله مواجه هستیم ، آنچه واضح است این که تاریخ دقیق ساخت هیچ یک از این بنا ها مشخص نیست ، بلکه مورخین تنها به این نکته دست یافته اند که احتمالاً هر دو این بنا ها در دوره اردشیر بابکان احداث شده اند . در مورد فضای گنبد خانه ها به زمینه هشت ضلعی و شش ضلعی اشاره شده اما در بقایای بنای مذکور و نقشه های تهیه شده از آن هیچ اثری از هشت ضلعی یا شش ضلعی دیده نمی شود ، پلان ها و بقایای بنا همگی به زمینه مربع در گنبدخانه تأکید دارند .

آتشکده فیروزآباد

مطالب مشابه :

برداشت و رولوه

ابنیه تاریخی استان تهران

روش تحقیق از بناهای تاریخی

پلان کلیه بناهای باستانی و تاریخی-فرهنگی استان هرمزگان

دانلود و خرید پروژه مرمت ابنیه تاریخی

آتشکده فیروزآباد

درس آشنایی با مرمت ابنیه تاریخی