| تکاپوها و چالش های فرهنگی انطباق
آمیز با فرهنگ تجددطلب غرب، در پی تحرکات زنان در عصر مشروطه، درصدد تحول
اندیشه و نگاه به زنان و نیز دگرگونی انتظارات جامعه و زنان نسبت به هم، در
قالب مدارس، انجمن ها و نشریات زنانه برآمد.
البته محافل تبلیغاتی این تفکر، همزمان با شکل
گیری مدارس، انجمن ها و نشریات خاص زنان، درصدد جا انداختن اندیشه های خود
در سطح اجتماع نیز بودند.
نخستین اشاره ها به تعلیمات و تربیت همه جانبه
زنان در عصر قاجار، دیدگاهی است که بی بی خانم استرآبادی نویسنده معایب
الرجال در جواب نویسنده کتاب تأدیب النسوان ارائه می کند.
وی در شرط تربیت می نویسد: چون انواع و اقسام از
خواص و عوام، زن و مرد، خوب و بد، هر دو می باشند، صفات حمیده و رذیله، از
همه و همه مشاهده می شود.
اگر باید تربیت بشوند، همه باید بشوند. تربیت هم
موقوف به تمام قوانین تمدن، تدین، ملتیّه، و دولتیّه، شرعیّه و عرفیّه،
کشوریّه و لشکریّه می باشد.
در کتاب دیگری که در زمان مظفرالدین شاه به نام
تربیت البنات نگارش می یابد، کفالت امور خانواده، حفظ نوع بشر و تربیت
اطفال... در گرو تعلیم و تربیت زنان دانسته شده است.
در نوشته های اشخاصی چون قاسم امین مصری که از
منادیان رفع حجاب و آزادی زنان به سبک و شیوه غربی بود و ترجمه هایی که از
آثار وی در ایران منتشر شد، همه تحولات در درجه اول منوط به تحصیل و تعلیم
زنان بود.
روزنامه ها و مجلات عصر قاجار، به ویژه بعد از
مشروطیت در سطحی وسیع از طریق نامه ها و مقالاتی که از نیازهای جامعه به
تحصیل دختران سخن می راندند، از جمله این نشریات، روزنامه کاوه است که در
برلین چاپ می شد.
در مقاله ای که در این روزنامه با عنوان «اساس
انقلاب اجتماعی؛ تربیت زنان» به قلم همسر اروپایی محمدعلی جمالزاده
نویسنده معروف به نام ژزی خانم (ژوزفین) نوشته شده است، نکاتی به چشم می
خورد که حائز اهمیت است.
مطلب وی شامل اظهار مسرت از گسترش مدارس دخترانه
در طهران، تأکید بر حقوق و تکالیف زنان همچون مردان در جامعه، مقایسه
پیشرفت های زنان اروپا و امریکا با دیگر نقاط دنیا، تأکید بر پیشرو بودن
زنان ژاپنی در آسیا با تأسیس دارالفنون زنان که «در سال ۱۹۰۷م، محصله های
ژاپنی در آن سی ودو هزار نفر» بوده است و نیز بیان مطالبی در ردّ نظریات
کسانی که کم وزنی مغز زنان را دلیل نقص آنان می دانند، بود.
وی سپس به دسته بندی گروه های مخالف با آزادی و
تعلیم و تربیت زنان پرداخته و به این نتیجه می رسد که با تربیت و تعلم
زنان، علاوه بر محیط خانوادگی، کشور نیز از تبعات تربیت علمی آنان برخوردار
خواهد شد و نهایت اینکه، خوشبختی و بدبختی زنان در گرو تلاش آنان است.
همانگونه که «زن های فرنگی، این کار را پرداخته و این راه را یافته و هر
روز در میدان شرافت گوی تازه ای می ربایند».
مهم ترین تلاش فرهنگی برای آمادگی اذهان عمومی در
جهت تحصیل و تعلیم زنان توسط خود زنان، در روزنامه های مخصوص آنان بود.
نکته مهم اینکه در اولین روزنامه ها، این مباحث به صورت جامعه نگر و متأثر
از جو فرهنگی ایران و با نوعی موضع گیری ملی در برابر رخنه اثرات سوء فرهنگ
غربی همراه است.
روزنامه شکوفه که یکی از این روزنامه هاست
«جلوگیری از تحصیل دختران را در ممالک مستبد، اول سِرُمی که بر ضد میکرب
آزادی و ترقی یک مملکت و پیشرفت خیالات ظالمانه» به کار می رود، تلقی می
کند.
در مجله دیگر یعنی زبان زنان، تعلیم و تربیت
زنان، راهی برای دستیابی آنان به تعصب ملی چنانکه در زنان امریکا و اروپا
به وجود آمده است، انگاشته شده و متذکر می شود که «بیداری خواهران هموطن با
کسب معارف، حتی در علوم فنی که فقط مردان بدان اشتغال دارند، به دست خواهد
آمد.» و همچنین، تحصیل علم معاش را برای بانوان از ضروریات می داند.
در مجله عالم نسوان، در مقاله ای با عنوان «فقر
ابدی نتیجه بی علمی است»، ضمن تشبیه علم به گنج شایگان به وصف حال زنانی می
پردازد که به خاطر عقاید خانوادگی و تعصبات ناشی از آن، دور از علم و
تحصیل مانده اند.
در مقاله ای با عنوان «نقش تعلیم و تربیت در عفت و
پاکدامنی زنان» بیان می شود که «بی سوادی و جهل زنان، نداشتن تربیت صحیح
خانوادگی مردان، از عوامل قوی انحطاط اخلاقی به شمار می روند و از این رو
علاقه مندان به این آب و خاک باید توجه کامل تری به تربیت زنان نمایند.»
در مراحل بعدی، اهداف تعلیم و تربیت نسوان با
ابعاد مختلف آن مو شکافی و عرضه می شود: نورالهدی منگنه در مقاله ای اعتلاء
و ترقی زنان در راه تمدن را در سه محور علم، تربیت و اخلاق ذکر می کند
که با تحقق آن، در فرزندان و اطفال آنان نیز متجلی خواهد شد.
در نگاه تجددمآبانه به تربیت زنان این اهداف مورد
نظر بوده است: «سلامت و چابکی جسم، موزونی اندام، رشد قوه عاقله و توسعه
فکر، پرورش و راهنمایی احساسات و تمایلات، تهذیب اخلاق و عادات مفید،
اطلاعات علمی، آشنایی به وظایف خانوادگی و عملیات خانه داری، مهیا کردن
دانش آموزان برای اینکه در موقع لزوم بتوانند، پیشه و شغلی مطابق استعداد
روحی و جسمی خود پیدا کنند».
نکته حائز اهمیت در جهت گیری های فکری و فرهنگی
مجلاتی چون زبان زنان، عالم نسوان و... درباره اهداف و چگونگی انتشار آنها
سخن خواهیم گفت ــ و زنان تجددمآبی نظیر بدرالملوک بامداد و دیگران، تأسی
به الگوهای رفتاری زن غربی است که در قالب فریبنده اعتلای معنوی زنان
ایرانی تعقیب می شد.
اقدامات بعدی در سال های بعد نشان داد، شعارهایی
که در لزوم تعلیم زنان مطرح می شد و حاکی از رسیدن آنان به مرحله ای که از
ضعیفه بودن و ناقص العقل تلقی شدن، رهایی یافته و شریک زندگانی مردان محسوب
می شوند وهم و خیالی بیش نبود و علاوه بر آنکه آنان را شریک زندگانی مردان
نساخت، بلکه اسیر مسیر و جریان تجددمآبی و ظاهر اندیشی غربی نیز کرد.
از آنجا که ورود اثرات فرهنگی ـ اجتماعی تمدن
غرب، در همه زمینه ها جامعه ایران را تحت پوشش خود قرار داد، مقوله آموزش و
فرهنگ نیز از این امر مستثنی نبود.
نظام آموزشی در ایران به شیوه سنتیِ مکتب خانه
بود و در تمام دوره قاجاریه و حتی تا دوره پهلوی نیز پا به پای روش های
نوین آموزشی در جامعه حضور داشت. بیشتر زنان و دختران نیز از طریق این مکتب
خانه ها به یادگیری سواد و تحصیل علوم متداول زمان می پرداختند.
نکته قابل طرح در دوره قاجاریه و اوایل پهلوی این
است که پراکندگی و تراکم مکتب خانه ها با درجه اعتقادات مذهبی و ملی مردم و
میزان رسوخ فرهنگ اروپایی رابطه مستقیمی داشت.
در کنار آموزش به شیوه سنتی، فکر رواج آموزش و
پرورش زنان به سبک غربی، از اوایل دوره قاجاریه شکل گرفت. این امر، نتیجه
مسافرت ها و آشنایی های سیاحان ایرانی و مشاهده روش هایی که برای آموزش
دختران اروپایی به کار گرفته می شد، بود.
از جمله این افراد میرزا صالح شیرازی است که در
سال های ۱۸۱۹ ۱۸۱۶م در انگلستان به سر برد. وی به ویژه درباره آموزش دختران
گزارشاتی از آموختن زبانهای مختلف انگلیسی، فرانسه، ایتالیایی، لاتین و
همچنین «خواندن و ساز زدن» «خیاطی و آداب خانه داری و طریقه رفتار با
شوهران و منسوبان آنها» ارائه داد و چنین نوشت که «اهالی ولایت مجبور هستند
که تحصیل کنند.»
از سوی دیگر، رفت و آمد اروپاییان نیز زمینه را
برای تأسیس آن نوع مدارس در ایران آماده ساخت. به طور کلی، بعد از این
آشنایی ها و تحول در سطح و روش سوادآموزی، دو نوع از مدارس تاسیس شد: نوع
اول، مدارسی که خارجیان تأسیس می کردند که بی شک دارای صبغه استعماری و ضد
دینی بودند.
نوع دوم، مدارسی بودند که ایرانیان با عشق و
علاقه وطنی، ولی متأثر از نظام آموزش و پرورش اروپایی تأسیس می کردند که
برخی از آنها با نظام سنتی تعلیمات ایرانی کمابیش هماهنگی داشت و بسیاری از
آنها به کلی از تداوم فرهنگی بریده بودند که احتمالا، سرّ اصلی عدم باروری
آموزش در جامعه معاصر ایرانی را باید در آن جستجو کرد.
از مدارس نوع اول مخصوص دختران، می توان به مدرسه
امریکاییان در ارومیه در سال ۱۲۱۴۶۵۲۵۹; . ش اشاره کرد که در پی آن
امریکاییان مدرسه ای دیگر در تهران با موافقت ناصرالدین شاه، به شرط
نپذیرفتن دختران مسلمان در آن مدرسه، تأسیس کردند. و در پایان در سال
۱۲۵۴۶۵۲۵۹; . ش، اجازه شاه برای نام نویسی دختران مسلمان در مدرسه را
نیز کسب کردند.
بعدها در مشهد، تبریز، رشت و همدان نیز چنین
مجوزی به آنها داده شد. مواد درسی این مدارس، زبان خارجی، حساب، تاریخ،
جغرافیا، خانه داری بود. فرزندان بزرگان و دولتمردان جزء اولین شاگردان این
مدارس بودند.
بعدها انگلیسی ها بیشتر در نواحی جنوبی کشور و
فرانسوی ها در تهران توسط میسیون کاتولیک های فرانسوی، مدرسه سن ژوزف را
در سال ۱۲۶۵ش که بعدها به ژاندارک تغییر نام یافت، تأسیس کردند.
تأسیس مدارس از نوع دوم، همزمان با برقراری
مشروطیت آغاز شد اولین مدرسه از این دست، توسط بی بی خانم وزیر اف
(استرآبادی) با نام دوشیزگان در سال ۱۳۲۴۶۵۲۵۹; . ق در زمان تصدی
وزارت معارف توسط صنیع الدوله آغاز به کار کرد.
به جهت روندی که در تربیت غیردینی دختران در این
مدارس در پیش گرفته شده بود و آموزش و پروش غربی معیار اصلی آنها بود، از
طرف روحانیونی چون حاج شیخ فضل اللّه نوری نوری و سیدعلی شوشتری با مخالفت
شدیدی روبرو شد و آنها تأسیس چنین مدارسی را «مایه وحشت و حیرت رؤسا و ائمه
جماعت و قاطبه مقدسین و متدینین» دانستند.
اگرچه مخالفان شیخ فضل اللّه، علت اصلی صدور
لایحه مخالفت با تأسیس مدارس دخترانه را استفاده از کلمه دوشیزه در نام
مدارس عنوان کردند و در روزنامه ها و نشریات آن زمان، با نوشتن مقالات
متعددی به مقابله با نظر شیخ فضل الله و همفکرانش پرداختند، اما به نظر می
رسد که علت اصلی مخالفت این روحانیون، همان گونه که در مقالات اعتراض آمیز
مخالفان شیخ نیز پیداست، زمینه سازی این مدارس در گرایش و پیروی زنان و
دختران ایرانی از اصول و مبانی فرهنگ غرب و سست شدن پایه های ایمان اسلامی
مردم بود. بالاخره، این مدرسه بعد از به توپ بستن مجلس با حذف نام دوشیزه،
به شرط ثبت نام از دختران ۴ تا ۶ سال دوباره شروع به کار کرد.
از جمله مدارس دیگری که قابل ذکر است، مدرسه
ناموس به مدیریت طوبی آزموده است که در سال ۱۲۸۶۶۵۲۵۹; . ش با
استفاده از تجارب مدرسه دوشیزگان و با وفق دادن برنامه های درسی مدرسه با
عرف و اعتقادات جامعه، از جمله تدریس قرآن و برقراری مجالس روضه خوانی،
شروع به کار کرد که بدون مشکل حادی به کار خود ادامه داد.
طبق خبری که در روزنامه ایران نو درج شده است،
مدرسه دیگری به نام ناصریه در تهران افتتاح شد که دروسی چون فارسی، عربی،
جغرافی، حساب، فرانسه و اقسام مختلفه صنعت از قبیل خیاطی، کاموادوزی، و
عکاسی تدریس می شد.
سال های بعد، مدارسی چون تربیت بنات، صدریه،
عصمتیّه، حسنات،و فرحیة نوباوگان نیز تأسیس شدند. در سال ۱۳۳۱۶۵۲۵۹; .
ق، نشریه شکوفه که متعلق به زن ها بود، فهرستی از اسامی شصت و سه مدرسة
دخترانه را در تهران منتشر کرد که حدود دو هزار وپانصد دانش آموز داشتند.
در این نشریه اعلام شده بود که از هر هفت تن محصل تهرانی، یک تن دختر است.
در پی گسترش مدارس دخترانه در سال
۱۳۲۹۶۵۲۵۹; . ق ار طرف حکیم الملک وزیر معارف وقت به منظور
انتظام امور مدارس نسوان، سیدحسین سعادت یکی از آزادیخواهان به عنوان
مدیرکل نسوان تعیین شد.
در سال ۱۲۹۷ ۶۵۲۵۹; ش، نصیرالدوله، ــ
وزیر معارف کابینه وثوق الدوله ــ به تأسیس یک دارالمعلمات و ده دبستان
دخترانه اقدام کرد. بعدها با اجرای سیاست مذکور نوبت به پرورش زنانی از خود
ایرانیان بود که با فراگیری آموزش های نوین در خصوص علوم تربیتی به اداره
این تشکیلات بپردازند.
بعد از توسعه مدارس نسوان، برای اولین بار زنانی
چون صدیقه دولت آبادی به منظور تحصیلات عالیه عازم خارج کشور شده، و با
فراگیری آموزش های نوین، به خصوص درباره علوم تربیتی به منظور پیاده کردن
آن در ایران تلاش کرد. نکته مهم در زمان حضور دولت آبادی در فرانسه، عضویت
وی در مجمع بین المللی تساوی حقوق زنان در سال ۱۹۲۶م ۱۳۰۴۶۵۲۵۹; . ش و
مقارن با اولین سال سلطنت رضاشاه در ایران است.
صدیقه دولت آبادی دختر حاج میرزا هادی دولت آبادی
در سال ۱۳۰۰ ۶۵۲۵۹; . ق در اصفهان متولد شد و پس از یک دوره تعلیم و
تربیت و آموزش در محیط خانواده در سن پانزده سالگی با اعتضادالحکما ازدواج
کرد. پدر وی از رهبران بابیه اصفهان بود که در پی مخالفت های مردمی به
تهران عزیمت کرد. وی پس از مدتی اقامت در تهران به اصفهان بازگشت و در
تشکیل انجمن های زنانه ای چون شرکت خواتین اصفهان و شرکت آزمایش بانوان،
دخیل بود.
وی همچنین روزنامه زبان زنان را در سال ۱۲۹۹
۶۵۲۵۹; . ش تأسیس کرد. در فرودین ۱۳۰۱۶۵۲۵۹; . ش از راه
کرمانشاه، بغداد، بیروت و حلب به پاریس رفت و در سال ۱۹۲۷م در رشتة تعلیم و
تربیت فارغ التحصیل شد.
در ۱۹۲۶م در کنگرة بین المللی زنان در پاریس به
نمایندگی زنان ایران شرکت جست و پس از شش سال در سال ۱۳۰۷۶۵۲۵۹; . ش
به ایران بازگشت و بدون رعایت حجاب به مدت دو سال، مدارس را از نظر
تشکیلات، ملاحظه و نواقص آن را بر اساس تعلیماتی که دیده بود، رفع کرد.
سپس مدتی ریاست بازرسی کلیة مدارس دختران را بر
عهده داشت. بعد از سال ها فعالیت در مدارس نسوان، در سال ۱۳۱۵۶۵۲۵۹;
. ش به سرپرستی کانون بانوان (که موضوع مورد بحث ماست) برگزیده شد. وی
خواهر یحیی دولت آبادی از رجال مشهور مشروطیت در ایران است.
دولت آبادی در سن هشتاد و پنج سالگی فوت کرد و در
وصیت نامه خود نوشت: «... در مراسم تشییع جنازه ام حتی یک زن با حجاب شرکت
نکند. زنانی را که با چادر بر سر مزار من بیایند، هرگز نمی بخشم.»
بنابه گزارشی که در سال ۱۳۱۴ ۶۵۲۵۹; . ش به
وزارت امور خارجه ارسال شده است، از سال ۱۳۰۷ه . ش تا ۱۳۱۴ ۶۵۲۵۹; .
ش، تأسیس و گسترش مدارس نسوان، شتاب بیشتری گرفت:
تاکنون [۱۳۱۴ ] زنها می توانستند در مدارس
ابتدایی و متوسطه تحصیل کنند و تعلیمات عالی برای آنها وجود نداشت. اخیرآ
از طرف وزارت معارف اجازه ورود به مدارس عالی به زنان داده شده است. در
تعلیمات نسوان در ظرف پانزده سال اخیر، پیشرفت های جالب توجهی رخ داده است و
اکنون، دبستان ها و دبیرستان های زیادی در سرتاسر کشور برای زنها وجود
دارد. اکنون (۵۸۷۰۰) دختر در مدارس ابتدایی و مکاتب مشغول تحصیل هستند و
عده زن هایی که به آموزگاری اشتغال دارند، به دو هزار نفر بالغ می شود. عده
دخترانی که در مدارس متوسطه تحصیل می کنند، متجاوز از ۳۴۷۹ نفر و عده
دبیران زن (معلم متوسطه) بیش از ۲۹۵ نفر می شود. عده زیادی از دختران نیز
در مدارس صنعتی، فنون نقاشی و خیاطی و دفترداری و ماشین نویسی را می
آموزند».
اثرات چنین وضعیتی، چه در عرصة سیاست و چه در
عرصه فرهنگ و تعلیم و تربیت از دید ناظران خارجی نیز به دور نماند. در
سلسله مطالبی که به صورت پاورقی، با عنوان «مکتوب یک نفر انگلیسی مشهور» در
روزنامه ایران نو چاپ می شد، به این موارد، چنین اشاره شده است: «زن های
اینجا (ایران) خیلی آزادتر از آن هستند که گمان می رود. و خیلی بیشتر از
مردها در سیاست و پلتیک مداخله و اشتراک دارند...»
در کنار تلاش برای گسترش مدارس نسوان، روزنامه
ها به انعکاس اخباری در جهت مقایسه زنان ایران با ملل دیگر از جمله زنان
ژاپنی و اروپایی می پرداختند.
در مقاله ای با عنوان «نسوان ایران و ژاپون» در
روزنامه ایران نو، ضمن ذکر خبر تأسیس دانشگاه مخصوص زنان و مقایسه حال و
روز زنان ایرانی با زنان ژاپنی و سایر ملل دیگر، خواهان تأسیس مدارس خانه
داری و تربیت اطفال برای نسوان شده ودر نهایت به این نتیجه می رسد که: «ملت
بسته به خانواده و خانواده بسته به نسوان است.»
توجه به لوایح و سخنانی که در مدارس و روزنامه
ها بیان می شد و شعارهایی که روند حضور زنان را در عرصه اجتماع به تصویر می
کشید و از طرف دیگر با تبلیغاتی چون استفاده از مصنوعات وطنی و توصیه به
صرفه جویی به زنان ایرانی در کنار اشتغال آنها در جامعه، در برخورد اول و
بدون در نظر گرفتن اقدامات بعدی، بارقه ای از امید و آرزو در ذهن خواننده
نقش می بندد امازمانی که نوبت به ارائه الگوهای عملی و چگونگی پیاده کردن
آن ایده ها می رسد، جز پیروی و دنباله روی بی حساب از اقدامات زنان اروپایی
و به تبع آن، ژاپن، مصر و ترکیه، الگوی دیگری مطرح نمی شود. و متأسفانه،
حتی شعارهایی چون خودکفایی اقتصادی و توجه به فرهنگ خودی بعد از انقضای
تاریخ مصرف شان در کنار سیل واردات خارجی و مصرف زدگی زنان، بی اثر و به
فراموشی سپرده شدند. |
