جنگلهای قره داغ (ارسباران) قطب گردشگری استان آذربایجان شرقی

ارسباران (قره داغ – نام محلی) ناحیه کوهستانی است در شمال استان آذربایجان شرقی و جنوب رودخانه عظیم و تاریخی ارس، که به لحاظ ویژگی های اکو سیستمی و وجود گونه های جانوری کمیاب و چشم اندازهای بکر و وسیع در سال 1355 از طرف یونسکو عنوان ذخیره گاه زیست کره (بیوسفر) را به خود اختصاص داده است .این جنگلها به گفته کارشناسان در بین جنگلهای دنیا به عنوان فسیل زنده معروف می باشد. ارسباران یکی از نواحی رویشی سه گانه ایران بشمار میرود جنگل های این ناحیه با وجود برخی شباهت ها با جنگل های خزری، به دلیل تفاوت های آب و هوایی و گیاهی، ویژگی خاصی دارند و به همین دلیل در برنامه «انسان و زیست کره» یونسکو، این منطقه را در سال ۱۳۵۵ ذخیره گاه زیست کره معرفی کرد. جنگل‌ها پوشاننده‌ی بخش عظیمی از خشکی زمین هستند و نقش بسیار مهمی در قبال انسان‌ها و دنیای طبیعی ایفا می‌کند. جنگل‌ها برای بشر، ارزش‌های دینی، فرهنگی، تاریخی ، اقتصادی، تفریحی و هنری دارند. هنوز هم معاش و بقای مردمان زیادی به جنگل‌ها وابسته است و در واقع، جنگل به مثابه‌ی منبعی اقتصادی و گردشگری به شمار می رود. جنگل های شمالی ایران خصوصاً جنگل های ارسباران نیز یکی از مناطق مهم و ارزشمند اقتصادی و گردشگری به شمار می رود. در این مطالعه به تعریف جنگل و معرفی جنگل ارسباران به عنوان منبع ارزشمند گردشگری آذربایجان شرقی اشاره شده است. - محدوده جغرافیایی ارسباران ارسباران در محدوده جغرافیایی 38 درجه الی 39 درجه و 2 دقیقه عرض شمالی و 5/46 تا 5/47 درجه طول شرقی در شمال غرب ورزقان قرار دارد. این منطقه از شمال به رود مرزی ارس، از شرق به استان اردبیل، از جنوب به هریس، از غرب به مرند و جلفا محدود است. ارتفاع این منطقه از سطح دریا برابر 2896 متر با دمای متوسط سالیانه 10 درجه سانتیگراد و بارندگی برابر 275 میلی متر بوده و دارای اقلیمی نیمه خشک و نیمه مرطوب معتدل است. این منطقه یکی از سحرانگیزترین مناطق کشور و جلوه گاه شکوه طبیعت در ایران می باشد. کوههای صعب العبور و سربه فلک کشیده این منطقه، سالهای متمادی بافت طبیعی خود را از انواع حوادث طبیعی و مصنوعی حفظ کرده و چهره زیبا و استوارش را به صورت طبیعی حفظ کرده است، در این منطقه جنگلهای انبوه ارسباران در دل این کوه های صعب و العبور جنگل های زیبا و بکر ارسباران قرار دارد. این جنگل ها از انبوه ترین مناطق جنگلی محسوب می شود، به گونه ای که ورود به آنها برخلاف جنگلهای شمالی کشور به آسانی ممکن نیست. جنگل های اَرَسباران: جنگل های این ناحیه با وجود برخی شباهت ها با جنگل های خزری، به دلیل تفاوت های آب و هوایی و گیاهی، ویژگی خاصی دارند و به همین دلیل در برنامه «انسان و زیست کره» یونسکو، این منطقه را در سال ۱۳۵۵ ذخیره گاه زیست کره معرفی کرد. منطقه جنگلی ارسباران در گذشته نه چندان دور دارای وسعت زیاد بوده و به علت قطع یکسره جنگل برای تامین ذغال وسعت زیادی از این جنگل از بین رفته است، طی آخرین اطلاع وسعت جنگل ارسباران 164000 هکتار بوده که از این وسعت 148000 هکتار از آن به عنوان جنگل حمایتی و حفاظتی است. ارسباران که در گذشته ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حد فاصل جلفا تا مغان و بلندی های سبلان، بزقوش و سهند اطلاق می شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه های منحصر به فرد جنگلی به مرزهای شهرستان های کلیبر و اهر محدود می شود. این منطقه حفاظت شده در شمال غربی آذربایجان شرقی میان سه رودخانه مهم « ارس» در شمال، « ایلگنه چای » در غرب و «کلیبرچای» در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات «سایگرام» متصل است. تلاقی رشته کوه های البرز و زاگرس و قرار گرفتن مبدأ رشته کوه های مرکزی ایران در آذربایجان شرقی همراه با برخورداری آن از تأثیر چهار اقلیم، تنوع و غنای زیادی را در ساختار گیاهی و جانوری آن فراهم کرده است. اکوسیستم جنگل های ارسباران اکوسیستم این جنگل دارای ویژگی های منحصر به فردی است که مجموعه ای از عناصر هیرکانی و قفقازی و خصوصیات دیگر مناطق گیاهی کشور را در خود جای داده است. افزون بر تنوع عظیم گیاهی، عمده ترین گونه های پستانداران و پرندگان حمایت شده کمیاب را در چتر حمایت خود دارد. توده های کوهستانی آرارات در مناطق شمالی آذربایجان شرقی، نفوذ گسترده ای داشته و قوچ و میش از شاخص ترین حیوانات این مجموعه است. در این میان زیستگاه های ییلاقی و قشلاقی تپه ماهوری «کیامکی»، ییلاق «قره چی» و مناطق صخره ای و صعب العبور « کنتال» مأمن طبیعی انواع گونه های جانوری مانند: کل، بز وحشی، پلنگ و سیاه گوش است. قسمت های میانی که به فلات مرکزی ایران می پیوندد آهو و میش مرغ از گونه های خاص این تیپ به شمار رفته و گونه آهو در دشت « ساری یاز» و میش مرغ نیز در منطقه «قره قشلاق » قابل مشاهده هستند. جنگل های ارسباران با برخورداری از جلوه های طبیعی متنوعی ازصخره ها، جنگل ها، مراتع، رودخانه ها و کشتزارها، انواع زیستگاه های منحصر به فرد کشور شامل «آنزا»، «کلن»، « پیر دره سی»، « قارونلار»، «قلعه دره سی وینق»، « شاه اتران» و «وایقان» را در خود جای داده است. * تنوع زیستی ارسباران معیار تنوع زیستی در ارتباط با حفظ و مدیریت تنوع زیستی در اکوسیستم های جنگلی است . بطوریکه باید تنوع زیستی در سطح تنوع گونه ای، تنوع ژنی و تنوع اکوسیستم ها حفظ شوند. بر طبق این معیار حتی باید اکوسیستم های حساس هم در مناطق حفاظت شده مورد حمایت و نگهداری قرار گیرند تا میزان تنوع زیستی در سطح به میزان بالاتری حفظ و بتوان در شرایط فعلی یا آینده از ارزش های تنوع زیستی استفاده بعمل آورد. میزان تنوع زیستی حیات نیز به نحو چشمگیری در مناطق جنگلی نسبت به دیگر مناطق، غنی‌تر است، اما به رغم وجود چنین سرمایه ای، قراین بیانگر آن است که این منابع سودآور واقعاً مورد تهدید بشریت قرار گرفته است. در این میان منطقه حفاظت شده ارسباران از نظر تنوع گونه ای جانوری در سطح جهان کم نظیر است. تاکنون ۲۱۵ گونه پرنده، ۲۹ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۱۷ گونه ماهی در مناطق مختلف ارسباران شناخته شده، و برخی دیگر از گونه های جانوری در این جنگل ها به دلایل مختلف ناشناخته مانده است. این منطقه همچنین، زیستگاه پستاندارانی دیگر چون: گراز، خرس قهوه ای، قره قولاغ، گربه جنگلی، سمور سنگی، خرگوش، شغال، روباه معمولی، تشی، خارپشت اروپایی و... از دوزیستان تریتون تاجدار و انواع قورباغه ها و ... از ماهی های ساکن رودهای این منطقه: انواع متنوع زردک، سیاه ماهی، کپور نقره ای، گامبوزیا، اسبله، سوف و انواع سگ ماهی جویباری و.... از خزندگان معروف نیز: مار قیطانی، مارمولک چشم ماری، لاسترمای دشتی پشت مشبک و غیره در این زیستگاه زیبا زندگی می کنند. از گونه های پرندگان بومی ارسباران می توان به « خروس سیاه قفقازی »، کبک، دراج و قرقاول و انواع پرندگان شکاری و تعداد بی شماری پرندگان آبزی و خشکی اشاره کرد. در سال های اخیر اجرای مطالعات در باره احیای نسل « مارال» ، گوزن منقرض شده در این منطقه یکی از کارهای انجام شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی در فضایی به وسعت ۷ هکتار از اراضی مرکز تحقیقاتی آینالو است. پوشش گیاهی منطقه حفاظت شده ارسباران از جلوه های طبیعی آن است که متناسب با تغییر فصول سال، زیبایی خاصی به طبیعت منطقه می دهد. جنگلهای ارسباران بدلیل داشتن 785 گونه گیاهی و 170 گونه درختی، شامل 42 تیپ مرتعی و 143 واحد جنگلی از زمره یکی از مناطق با ارزش ژنتیکی جهان شناخته شده است و به جهت برخی ویژگی های خاص یک منطقه رویشی مستقل، با نام منطقه جنگلی ارسباران معروف است. درختان این جنگل پهن برگ و مخلوط به چیزی بین حالت نم پسند جنگلهای شمال و نیمه خشکی پسند استپها و جنگل های زاگرس می باشد. نمونه درختان آن کرب، داغداغان، زبان گنجشک، اوری، سماق، بلوط، گیلاس وحشی، افراه و غیره است. ناحیه جنگلی ارسباران با داشتن 8 درصد از سطح کل کشور بیش از 10 درصد گونه های گیاهی را داراست. * گیاهان و درختان دارویی منطقه ارسباران دامنه ها و دره های سرسبز آمیخته از درختان، درختچه ها، گلهای رنگارنگ، چمن زارها، چشمه سارها و نهرها همراه با آبشار های مرتفع و دیدنی با حیات وحش منحصر به فرد خود ترکیبی بی نظیر و بی همتا از ذخیره گاه های بیوسفر جهان بوجود آورده است. متاسفانه نسل ما وارث سنت نامبارکی است، زیرا اولین نسلی است که پا به دنیایی گذاشته که ثروت طبیعی آن که در واقع همان جنگل و گونه های آن است به سرعت در حال کاهش است. قسمت عمده ای از تنوع زیستی و جنگلها تا به حال ناپدید شده است. حیوانات و گیاهان با سرعتی حدود ۱۰۰۰ برابر سرعت نرمال از بین می روند و تعداد بیشتری نیز در معرض خطر هستند. تخمین زده می شود که یک چهارم کلیه حیوانات و گیاهان روی کره زمین در طی چند دهه آینده منقرض خواهند شد. جنگل بکر و زیبای ارسباران با تمام جاذبه های گردشگری و اقتصادی نیز در خطر انهدام است با آنکه در سال 1976 این جنگل به عنوان اندوختگاههای زیست کره برنامه انسان و کره مسکون(MAB) به عنوان منطقه حفاظت شده معرفی شده است. اجرای برخی برنامه های حفاظتی مانند موارد زیر لازم و ضروری است: نهالکاری درختان و درخچه های بومی در حال منقرض و منقرض شده در مناطقی که پوشش درختی از بین رفته. فنس کشی( دیوارهایی که با سیم خاردار) برای حفاظت از گونه های در حال انقراض و حفاظت شده. ایجاد و جلوگیری از تخریب کمپ های گردشگری برای مقابله با انواع حوادثی که انسان در آن دخیل است مثل: آتش سوزی، قطع درختان برای هیزم مقابله با قاچاق چوب برای تولید ذغال و یا مصارف دیگر و.... جلوگیری از ایجاد شرکت های تحقیقاتی برای کشف یا احداث معادنی که موجب از بین رفتن غنای موجودات و طبیعت موجود در منطقه می باشد. توقف قطع درختان بومی و جنگلی برای توسعه مزارع و مراتع و پرورش دامها. اجرایی شدن طرح صیانت از جنگلها بخصوص جنگل های بکر ارسباران و حمایت دولت و مسئولین اجرایی از طرح های پیشنهادی دیگر برای حفظ و حراست از جنگلهای ارسباران و ... . با توجه به مطالب عنوان شده و وجود گونه های مهم ژنتیکی، کمیاب و منحصر به فرد در جنگل بکر و سرسبز ارسباران همچنین وجود مناطق بسیار دیدنی و لذت بخش منطقه اجرای برنامه های حفاظتی و سرمایه گذاری دولت و بخش خصوصی در امر توسعه و ایجاد صنعت گردشگری و توریسم در این منطقه می توان در آینده امیدوار بود که جنگل ارسباران به عنوان قطب گردشگری و توریستی مطرح شده و توان منطقه را در پیشرفت اقتصاد و جهانگردی بالا ببرد. عشایر ارسباران مراتع ارسباران