مانی پیامبر نقاش

تاریخ و فرهنگ ایران مملو از فرزانگان و بزرگانی است که زندگی و اندیشه و روش و منش آنها در فرهنگ و زندگی امروزی ما حضور و بروز دارد و شناخت آنان شناخت خود ماست و ترسیم آینده ی ماست و بی تردید یکی از آن نام داران مانی پیام آور مهر ُ هنر و عشق و صلح می باشد . آیین مانی و زندگی و مرگ او برای هر ایرانی واجد پیام ها آموزه ها و در س هایی است که همه بدان نیازمندیم .حال او را یک پیغامبر یا مصلح یا اندیشمند بدانیم یا یک آزادیخواه روشنفکر و هنرمند شورشی زمان خودویا یک فیلسوف مذهبی یا معجزه گر عارف و عالم .هرچه هست نیاز به شناخت او است تا حافظه ی تاریخی ما بیش از این تهی از گذشته و درمانده در امروزه و بی پناه در آینده نباشد.

زندگی مانی :

مانی د ر۱۴ آوریل سال ۲۱۶میلادی در بابل نزدیکی تیسفون به دنیا آمد پدرش شاهزاده ای اشکانی به نام پاتیک (بابک) که از همدان به بابل کوچ می کند و مادرش مریم از خاندان کامسراگان اشکانی بود .

محیطی که مانی در آنجا بزرگ می شود اولین بذر اندیشه های او را در جان مانی می کارد و بعدها آن را با چشمه سارهای ادیان ایرانی (زرتشت) هندی( بودا ) و فلسطینی(مسیح) سیراب و شکوفا می کند.

دکتر شریعتی در توصیف هنرمندانه ای از تولد مانی می نویسد:(( عشق تنها کار بی چرای عالم است ُ چه ُ آفرینش بدان پایان می گیرد .نقش مقصود در کارگاه هستی او است .او یک فعل بی برای است . غایت همه ی غایات عالم "برای" نمی تواند داشت . می گویند چون در پایان دوازدهمین سال بعثت ُ مانی ارژنگ را به پایان برد و به خدا داد ُ خدا در آن نگریست و سه شب و سه روز از آن چشم بر نداشت و چون به فصل "اشک و درد و انتظار" رسید ناگهان سر بر داشت ُ نفسی را که آغاز خلقت در سینه نگه داشته بود بر کشید و در حالیکه اشک شوق در چشمش حلقه می بست گفت :"شمعی پنهان بودم دوست داشتم مرا بشناسند ُ مانی را آفریدم و اکنون به کام دل خویش رسیدم .و سپس به اندیشه فرو رفت و شبی را تا سحر بیدار ماند در اندیشه ی انسان ُ و سحر گاه از شوق فریاد زد که :تبارک ا... احسن الخالقین ُ (آفرین بر خودم بهترین آفرینندگان) یعنی: به! ببین چه ساخته ام! از آب و گل! روح خودم را در او دمیدم و این چنین شد ! و این است که مرا این چنین می شناسد! که خود را می شناسد که گفته اند :خود را بشناس تا خدا را بشناسی ُ چه ُ "خود" روح خدا است در اندام تو ای مانی من! ای مبعوث هنرمند بسیار دان منُ ای آشنای نازنین گران بها ی نفیس من ُ ای روح من ُ خود من .))۱

((بابل جنوبی سرزمین باستانی فرقه های تعمیدی عرفانی است و این سنت ها از زمان سومری ها تا دوران معاصر ادامه داشته است . در حقیقت نهضت تعمیدی بابل جنوبی یک شعبه از گروه باستانی شرقی بوده که برای دفع شر شیاطین ُ وضوی مقدس و تعمید ربانی را اساس فعالیتهای مذهبی خود قرار داده بود و عقیده به منجی نجات دهنده که یک تصور عرفانی ایرانی است و هسته ی اصلی تفکر ماندایی محسوب می گردد از بنیان های این فرقه مذهبی بوده است .این چنین است که عرفان ایرانی مانی در محیط ماندایی که شریعت عرفانی و زاهدانه ای است پرورش می یابد))۲

گفته می شود اولین وحی به مانی در دوازده سالگی به سال ۲۲۸میلادی به او نازل می شود تا اینکه او به سال ۲۴۰میلادی در ۲۴سالگی دعوت خود را آشکار می کند و این دعوت آشکار با سفر به هند گسترش می یابد و در آنجاست که تحت تاثیر بودا قرار می گیرد و مانی هم آیینش را نشر می دهد و هم خود از بودیسم متاثر می شود .وقتی به سوی ایران می آید اردشیر ساسانی درگذشته است و فرزند او شاهپور جانشین او شده است .مانی با عرضه کردن دین و آیین خود به شاهپور او را حامی خویش می کند و حتی برادر شاهپور یعنی پیروز نیز پیرو او می شود و در این دیدار است که مانی کتاب خود با نام شاهپورگان را به شاهپور تقدیم می کند و از ملازمان شاهپور می شود .

دکتر شریعتی درباره ی علل ظهور مانی و فراگیری پیام او معتقد است که :((... در ایران ساسانی نیز عامل اصلی نهضت های اجتماعی و مذهبی این دو {عدالت اجتماعی و آزادی فکری } بود .زیرا مردم از تقسیم بندی جامد و ابدی طبقاتی رنج می بردندو روشنفکران از دستگاه موبدان که در عصر ساسانی تعصب فکری و انحطاط مذهبی را با قدرت سیاسی و ثروت اقتصادی در خود جمع کرده بود و مذهب زرتشت را که در آغاز مذهب " کار ُ روشنایی ُ و اخلاق " بود و با توحیدی روشن و اصولی ساده و فطری ُ به صورت تار عنکبوتی پیچیده و تشریفاتی بیهوده و با خرافه های بسیار بدل کرده بود و در نتیجه نمی توانست اندیشه های روشن و روح های آزادیخواهانه را به خود وفادار نگاه دارد و دو نهضت مزدکی و مانوی در این دوران ُ تجلی این دو خواست طبقاتی مردم و فکری روشنفکران ایران بود تا هم نظام اجتماعی را نو کنند و هم نظام مذهبی را .))۳

شاهپور به سال ۲۷۳م فوت کرد و هرمز اول جانشین او می شود هرمز نیز گرچه از حامیان مانی بود ولی او بیش از یک سال حکومت نکرد و در نتیجه بهرام اول به پادشاهی رسید .در این زمان بود که شعله های اندیشه و افکار و آیین مانی می رفت که دین رسمی کشور را با خطر جدی قرار دهد و این قدرت و منافع بسیاری از بزرگان را به خطر می انداخت به همین علت بود که اتحادی از موبدان و سران آتشگاه به رهبری موبد بزرگ کرتیر با سران سیاسی و نظامی کشور شکل گرفت که هدف آن حذف مانی از عرصه ی دیانت و آیین ایرانی بود. در محاکمه ی از پیش طراحی شده ای که کارگردان اصلی آن کرتیر بود مانی محکوم و زندانی می شود و به فرمان بهرام شاه دستها و پاها و گردن مانی در زنجیر می شود و مانی پس از ۲۶روز زندان و شکنجه در ۶۰ سالگی در گذشت و به فرمان شاه مشعلی مشتعل در جسد او فرو می کنند و سپس جسد او را قطعه قطعه کرده و سر او را بر دروازه ی بیت لاپات می آویزند و در نهایت بقایای جسد او توسط پیروانش در تیسفون به خاک سپرده می شود.

در روایت دیگری از مرگ مانی آمده است که ((برادرش بهرام (ورهران)جای شاپور را گرفت و او در دست موبدان و نجبا بازیچه ای بی اراده بود . کرتیر موبد ُ که دشمن مانی و مخالف شدید سیاست تسامح در نزد هرمز و شاپور بود ُ بر احوال وی تسلط داشت و شاه به اصرار او مانی را تسلیم مخالفان کرد .مانی در محکمه ی موبدان و با حضور شاه محاکمه شد و به قتل رسید.))۴

آیین مانی با مرگ او پایان نیافت و بعدها و قرنها پس از مرگ او نیز تاثیرات خود را بر جامعه ی ایرانی و جهان مسلمان گذاشت به طوریکه گفته می شود :((قابل مطالعه و پر معنی است که فقهای خشک و قضات دستگاه خلافت ُ روشنفکران آزاده ای را که به قشریات مذهبی و ظواهر رسمی و عامیانه و دیکته شده ی مذهبی پای بند نبودند و یا دارای عصیان های فکری و فلسفی بودند و یا افکار مذهبی آزادانه ای داشتند و یا کسانی را که می خواستند به این جناح فکری متهم کنند ُ عموما " زندیق" می خواندند و زندیقان در اصل پیروان مانی بودند که پس از اسلام برخی ازآنان خود را با اسلام توجیه کرده بودند و می دانیم که یکی از فرق صوفیه به نام " صدیقان" معروفند و صدیق که با کلمه ی عربی "صدیق" برای عموم هم ریشه جلوه داده شده می شد معرب زندیک است منسوب به "زند" که پس از اسلام ُ اشتباها به مذهب و کتاب مانی نسبت داده شده بود و چنین می پنداشتند که زند در برابر اوستای زرتشت کتاب مانی است . به هر حال ف این مسئله نشان می دهد که زندیقان یا صدیقان در این عصر تا چه حد خاطره ی نهضت روشنفکران را پیش از اسلام ُ که برای رهایی از خفقان مذهبی موبدان و در گریز از مذهب رسمی و قشری حاکم به سوی مانویت روی آورده بودند ُ به یاد می آورده است . اینان غالبا نه زندیق بودند و نه مانوی ُ بلکه همان روشنفکران جامعه ی ما بودند که در جستجوی آزاد اندیشی و احساس نیاز به تجددخواهی پیش از اسلام ُ به مانویت گراییدند و اکنون ُ به فلسفه و تصوف رو کرده اند تا عصیان های فکری و مذهبی خود را در برابر موبدان فعلی که نام فقها و قضات رسمی را به خود گرفته اند در آن جولان دهند.))۵

آیین مانی و اندیشه های او:

مانی اندیشه و آیین خود را بر پایه های آیین گنوسی بنا کرد و با الهام از آیین زرتشت ُ بودا و مسیح دین جدیدی بنا کرد که همه ی این ادیان را در آن به نوعی تلفیق کرد و روح مشترک آنان را در دین خود جای داد. زبور او (مانوی) نیز به پیروی از زبور داوود سروده شده است و آیینش ارتباط نزدیکی با مهرپرستی و دین مهری دارد.دین او به قدری توسعه پیدا کرد که به دین رسمی اویغورها در اویغورستان چین تبدیل شد و به گفته ی ویدن گرن (( فدائیان مذهب نور ُ در چین با وجود همه ی کشتارها ُ تا ۱۲قرن حیات داشتند)۶

اندیشه نور و ظلمت در آیین مانی:

اعتقاد به وجود دو نیروی نور و ظلمت در طبیعت در آیین مانی از مهم ترین و محوری ترین ارکان اندیشه مانی به شمار می رود که حتی تاثیرات خود را بر ادیان و نهضت های فکری و دینی بسیاری گذاشته است .دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور محقق برجسته و مانوی شناس مشهور می نویسند:((مانی مروج آیین یا مکاشفه ی دو بن بود که بر جدایی ازلی روح و ماده و بر جدایی نور و ظلمت تاکید داشت . مانی برای نور و ظلمت ازلیت قائل بود ... پیش از آفرینش ُ دو نیروی ازلی نور و ظلمت بودند چونان که هماره بودند و هستند و خواهند بود . اقلیم نور و اقلیم ظلمت هر یک را شهریاری نیرومند است . شهریار سرزمین روشنی پدر بزرگی یا رزوان و همتای او در سرزمین ظلمت شهریار تاریکی یا اهریمن . دو سرزمین نیک و بد و خیر و شر از هم جدایند چونان دو درخت سپید و سیاه با میوه های نیک و بد .))۷

شریعتی درباره ی اندیشه نور و ظلمت در آیین مانی معتقد است که :((...با اینکه مانی دوگانه شناس است و ثنوی است و به وجود نور و ظلمت با هم در عالم معتقد است ُ ولی پیروزی نهایی را از آن نور می داند و ظلمت را فنا شدنی و انسان را حلول کرده در خدا.))۸

مانی خود در سروده ای می گوید:

در منزل گاه نوران

عهد می بندیم

که دست به گریز زنیم

سرشار از نور

پس هنگامی که نور به جایگاه خویش فراز رود

ظلمت فرو افتد

و هرگز بر نخیزد

مانی مخالف آزار جانداران -خاموش نمودن و آلودن آتش -تخریب منابع طبیعی-و آلودن آب است . او داشتن برده -کنیز و غلام را رد می کند و منادی دوستی ُ بردباری ُ آشتی ُ عقل ُ راستی ُ شادی ُ مهربانی ُ خوش اخلاقی و پاکدامنی ُنماز و روزه و صدقه به محرومان بود .مانی تحت تاثیر دین گنوسی دوری از شراب ُ گوشت و زن را توصیه می کرد و زهد را تبلیغ می کرد .آیین او از چین تا اروپا هر جا که رفت رنگ آن محیط را گرفت .در هندوستان توران شاه را به آیین خویش در آورد و پیروان او در هندوستان و نواحی سغد و ترکستان چین به سامسارا (تناسخ ) و نیروانااعتقاد دارند و در جوامع مسیحی به غسل تعمید و صلیب و ظهور منجی .

خودآگاهی و خرد از مهم ترین ویژگیهای کیش مانوی است . مانی خود را <<فارقلیط>> یعنی ناجی و حواری مسیح و نجات دهنده و روح القدس و کسی که مسیح وعده ی آمدن او را داده بود می دانست.

در آیین او چهار بار نماز خوانده می شد دو بار در روز رو به خورشید و دو بار در شب رو به ماه که وضو و مسح کردن با آب هم جزء آن بود روزه از مهم ترین آداب مانویان بود که در پایان ماه جشن بزرگ و با شکوهی برگزار می شد .از جشن های مهم مانویان جشن <<بما>> است این جشن به یادبود عروج مانی و رهایی او از جسم تنگ مادی و رفتن به بهشت روشنی انجام می گیرد که در روز دوشنبه برگزار می شود .

کتاب های مانی :

کتاب های بسیاری به مانی نسبت داده شده که مهم ترین آنان عبارتند از : شاهپورگان-انجیل جاودان( کبیر )- گنجینه حیات-پراگماتیا-اسرار-کاوان-تاریخ زندگی-کفالایا- و مهم ترین یا معروف ترین آن ها ارژنگ می باشد ترکیب کلمه و تصویر و بیان ساده ی اندیشه ها مهم ترین کار مانی در این کتاب است مانی خود در این مورد می گوید:((چون همه ی رسولان ُ برادران منُ که قبل از من آمدند{ننوشتند} دانش خود را ُچنانچه من مال خود را نوشتمُ و {نه} نقاشی کردندُ دانش خود را در تصاویر ُ چنانچه{من نقاشی کردم} مال خود را.و می افزاید :این را من از آسمان با خود آوردم تا معجزه ی پیامبری من باشد.))۹ دیوار نگاره ها و سنگ نگاره های دیگری نیز وجود دارد که حاکی از تصویر نگاری مانی و مانویان می کند.

دکتر علی شریعتی در وصف این هنر مانی و کار او می گوید:((باز این معنی هم چنان سر در دنبال من دارد و گریبانم را رها نمی کند ! از هنگامیکه غرق در ادیان شده ام کار مانی مرا در میان همه ی پیغمبران شرق و غرب تاریخ بیش از همه مرا "دچار" کرده است . این پیغمبران دیگر همگی همانند همند ُ یکی بهتر یکی کمتر ُ ... جز مانی که پیغمبر هنرمند است . و این برای من بسیار شورانگیز است زیرا برای آن نظریه ی خاص من که هنر و مذهب و عرفان زاده ی یک سرچشمه و آن سرچشمه اضطراب و دغدغه ی غربت و تنهایی انسان متعالی است که بر روی خاک خود را تبعیدی می یابد و هوای وطن دارد و آنچه در این تبعیدگاه می بیند بسش نیست ُ همسرشتش نیست ُ زیباترین "شاهد" است .هنر نیز تجلی اضطرابی است درست هم چون مذهب و حال که مانی را می یابم که پیغمبر است و هنرمندُ از شادی در پوست نمی گنجم که بزرگترین" دلیل من است و "شاهد" ارجمند من است . پیغمبری و کتاب آسمانیش ارژنگ! در شش فصل . فصل اول گل اشتباهُ فصل دوم انتظار و اشک (" من انتظار در پس درهای بسته ام" از اینجاست) فصل سوم اسارتُ فصل چهارم شمع محرابُ فصل پنجم پنجره ای به بهشتُ فصل ششم تنهای محزون. و من همواره می خواندم که مانی معجزه اش هنر بوده است بر خلاف دیگر انبیا( گر چه محمد نیز معجزه اش قرآن است و فصاحت و بلاغت ). اما داستان مانی معجزه اش هنر محض است ُ نقاشی است.من با اینکه او را سخت می شناسم و به مذهبش و شخصیتش و معنویت شگفتش تعصب می ورزم و پیونها ی پنهانی نزدیک و شگفتی را میان مانویت و اسلام کشف کرده ام ۰ (گرچه بعضی از محققان نیز به این حقیقت پی برده اند و حتی شاندل و بعضی از مستشرقان معتقدند که اسلام ساخته مانویت است و نماز اسلام همان نماز مانوی هاست و پیداست که اسلام نماز و نیایش را از مانی گرفته است و این درست است ولی اعتقاد خودم این است که مانی تاثیرات عمیق و تعیین کننده و بسیار مهمی در محمد و مذهبش داشته است) ولی دسترسی نداشتن بر آثار هنری مانی که در گوشه و کنار پیدا شده است مرا سخت رنج می داد و بسیار مشتاق بودم که هر چه بیشتر آثاری را که از ارژنگ مانده است ببینم و آن را با قرآن مقایسه کنم و جلوه ی درخشان مذهب مانی را درست و عمیق بشناسم تا درست دوازده سال سال پس از نخستین اثری که از مانویت خواندم و با این مذهب آشنا شدم چند سوره از این کتاب هنری آسمانی را دیدم و که می داند چه قدر خوشحال شدم ؟ که می داند؟ فرضیه ی فلسفی ام را در باب هنر و مذهب به چشم دیدم ُ نظریه ی پیوند اسلام و مانویت را آشکارا حس کردم.))۱۰

همین دیدگاه را ویدن گرن دارد که :(( تفکر مانی از طریق اعدادُ علم نجوم ُ ادای آداب دینی و همه گونه های مختلف علم شبه روان شناسی از طریق مانویت به اسلام انتقال یافته.))۱۱

سروده های مانی را نخستین شعر سپید در جهان می دانند که سروده شده است که بجاست نمونه ای از این اشعار زیبا را بخوانیم :

ماه که خواب به چشمانش راه ندارد

خورشید

که فراز می کشد

انوار پالوده را

نشان شادی

پیروزی سرفراز

یا نمونه ای دیگر:

شهریار روشنی را بشناختم

که درخت زندگی است

ظلمت را دریافتم

که درخت مرگ است

و در جای دیگر می سراید:

هر که خرد را به من آموخت

تاج گل نیز بر سرم خواهد نهاد

هر که مرا به سوی مقدسان رهنمون گشت

به روشنان نیز رهنمونم خواهد شد ۱۲

منابع:

۱- گفتگو ها ی تنهایی جلد ۱ صفحه ۱۹ علی شریعتی

۲-مانی و تعلیمات او صفحات ۳۱ تا ۲۶ویدن گرن ترجمه نزهت صفای اصفهانی

۳-بازشناسی هویت ایرانی-اسلامی صفحه۱۹۱ علی شریعتی

۴-روزگاران تاریخ ایران صفحه ۱۹۷ عبدالحسین زرین کوب انتشارات سخن ۱۳۸۴

۵-باز شناسی هویت ایرانی-اسلامی صفحات۱۹۳و۱۹۲ علی شریعتی

۶-مانی و تعلیمات او ویدن گرن صفحه۱۷۹

۷-اسطوره ی آفرینش در آیین مانی دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور صفحه ۶۲ انتشارات کاروان ۱۳۸۱

۸-گفتگوهای تنهایی جلد ۱ صفحه ۱۹

۹-مانی و تعلیمات او ویدن گرن صفحه ۱۳۸

۱۰-گفتگوهای تنهایی ج۱ صفحه۲۴و۲۳

۱۱-مانی و تعلیمات او صفحه ۱۷۹

۱۲-زبور مانوی سی آر سی آلبری ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پورصفحه ۱۶ انتشارات فکر روز ۱۳۷۵

مانی پیامبر نقاش

مطالب مشابه :

فهرست آثار ملی ایران در استان قم

ليست اعضا

*شهرستان علی آباد کتول*

نصب و راه اندازی جدیدترین نسل ماشین XL 75 هایدلبرگ آلمان توسط شرکت ایران روتاتیو در موسسه فرهنگی ه

نقاشی کارتونی خرسهای مهربون خرس های مهربان خرسک خرس عروسکی عروسک خرسی

معرفی شهر صوفیان

مانی پیامبر نقاش

معرفی شهر صوفیان

روز کارگر مبارک

شهرستان علی آباد کتول