مبانی نظری معماری

غلامحسین نامی :

فرم کمیتی دو بعدی ویا سه بعدی با ساختاری عینی است که مفهوم آن گسترش ابعاد و جهات آن در فضا بوسیله اجزایش است و نیز فرم جنبه سه بعدی اجسام تعریف شده است که از زوایای مختلف قابل دیدن باشد.

در تاریخ هنر، به ویژه هنرهای بصری همواره تقابل شکل و محتوا از مباحث مهم بوده است

در معماری موضوع مهم رابطه میان فرم معماری، سازه و کارکرد بناو عناصر دیگری چون محیط است.

رابطه میان معماری و این عناصر را به این مراحل تقسیم کنیم:

1- زمانی که در آن برای ساخت یک بنا تنها یک فرایند ذهنی طی می شد و نقشه یا ماکتی برای آن ساخته نمی شد.

2- بر روی کاغذ آوردن عناصر بصری بیشتر دو بعدی و اغلب هندسی، پیش از اجرای معماری که نمونه های آن در معماری اسلامی و ایرانی فراوانند.

3- تلاشی که از رنسانس به بعد در معماری اروپا صورت گرفت تا تقریبا تصویری نزدیک به واقعیت تمام شده از بنا را پیشاپیش روی کاغذ بیاورند.

4- از قرن هجدهم و استفاده از هندسه ترسیمی، تبدیل کردن واقعیت به نماهای گوناگون و ترسیم آن ها به عنوان یک سیستم آغاز شد و تا امروز ادامه دارد.

5- امروزه با استفاده از قابلیت های نرم افزارها و امکانات دنیای مجازی می توانیم تمام فضاها را از قبل ساخته و مجازأ تجربه کنیم.

ǂ مفهوم نگرش شکلی

منظور آن وجهی از شکل گرایی ست که معمایری را برابر ترکیب اشکال یا روندی شکلی می بیند. در واقع آن چه از نظر یک محقق شکل گرا مهم است، شاخصه های شکلی عناصر یک معماری است و براساس این هاست که معماری ها از یکدیگر متمایز یا به هم شبیه تشخیص داده می شوند.

منشاء شکل گرایی

قرون هجدهم و نوزدهم زمان شکوفایی علوم گوناگون در در اروپا بود، در این میان سهم فرانسه بیشتر بنیان نهادن علوم نظری چون ریاضیات و فیزیک و سهم انگلستان تجربه کردن عملی نظریه ها، تولید مصالح فلزی، اجرای نخستین پل ها و پیشرفت هایی در زمینه ساخت و ساز بود.

دوران Durand یکی از اساتید پلی تکنیک پاریس بود که کمبود توجه به رشته معماری را نسبت به سایر رشته ها دریافت و با تحقیق و تالیف سعی در رفع این نقص داشت.

از میان علوم گوناگون، زیست شناسی و تحولات آن بیشترین تأثیر را بر معماری و بخصوص مطالعه تاریخ معماری داشت.

دغدغه زیست شناسی در آن زمان پرداختنن به ریشه های موجودات بود و دو نظریه در آن زمان وجود داشت. در اولی که کوویه Cuvier مروج آن بود، موجودات دارای خلقتی جدا و مستقل بودند و دومی، تغییر تدریجی گونه های بوفن Buffon که بعدها توسط داروین تکمیل شد.

با مطرح شدن این نظریات بحث ریشه تاریخی و دسته بندی ها مطرح شد، دوران معتقد بود که می توان این دسته بندی را در بناها ا روند تغییر از ساده به پچیده مشاهده کرد، پس نمونه هایی از آثار تاریخی پیشین را انتخاب و دسته بندی کرد.دوران با انتشار کتاب خود و بکارگیری علومی چون زیست شناسی و هندسه در جهت علمی نمودن معماری و از بین بردن تضادی که در ایجاد محصول رشته های مهندسی و معماری وجود داشت، سعی کرد. به همین منظور او شروع به یافتن اصول و معیارهایی کرد که در این راه یاری اش دهند. برای دسته بندی بناها، آن ها را با سه مبنا و به سه گروه تقسیم کرد:

1- بر مبنای تاریخ و دسته بندی در دوره های تاریخی مانند مصر، روم و ...

2- بر مبنای کارکرد آن ها مانند تئاتر، بیمارستان و ...

3- بر مبنای فرم یا شکل مانند معبد با نقشه محدود، چهارگوش و ...

فرایند شکلی دوران

از نگاه دوران، فرایند شکلی از گذشته آغاز می گردد و برای حال و آینده طراحی می گردد، آنچه مهم است این است که واقعیت های موجود به شکل های هندسی تبدیل، و در گروه های گوناگون دسته بندی شوند. دوران معماری را ترکیبی از علم و هنر می داند که برای وجه علمی آن از نظریه تکامل گرایی و هندسه کمک می گیرد و برای وجه هنری آن ذوق و استعداد را لازم می داند. فرایند شکلی او به سرعت در اروپا، برای آموزش معماری به کار رفت و خود او از تاریخ معماری برای معرفی نگرش و روش خود بهره می گرفت. آنچه او انتخاب می کرد فارغ از زمان ساخت، سبک یا مکان بود. او معماری را" هنر ترکیب و اجرای ساختمان های عمومی و خصوصی " می داند که این ترکیب از مونتاژ اجزاء مرکبی بدست می آید که آن ها هم از عناصری مانند دیوار، سقف و ... ساخته شده اند. برای به دست آوردن اشکال متنوع او از فرم های پایه، چون مرربع، مستطیل و دایره کمک گرفته است و از خواصی چون تناوب، تکرار، دوران و تقارن نیز استفاده کرده است.

شکل گرایی در دوران معاصر

دوران مطالعات خود را در آغاز انقلاب صنعتی در اروپا ارایه کردکه تب و تاب پیشرفت در غرب به شدت وجود داشت ولی سالها بعد و در دو دهه اول قرن بیستم، با شکل گرفتن معماری مدرن، شعار قطع رابطه با گذشته مطرح شد که برخلاف نگاه دوران بود که تاریخ را مرجعی مهم برای فهم بهتر معماری و طراحی مطلوب تر می دانست و این روند تا دهه 70 ادامه داشت. برونو زوی که قبلأ هم از او نام بردیم، نگاه به تاریخ و بهره گیری از آن را مرتجعانه معرفی می کرد و برای مدتی تاریخ معماری از آموزش دور ماند. در دهه های 60 و 70 کسانی چون آلدو روسی Aldo Rossi و Rob Krier که به نو مدرنیست ها معروف بودند با سه کتاب معماری شهرArchiecture of the City و فضای شهری Urban Space و ترکیب معماری Architectural Composition دوباره بر نقش تاریخ در طراحی در مقیاس معماری و شهری تأکید کردند.

ǂ نگرش شکلی کرایر

آن چه به وسیله انسان بر روی زمین ساخته می شود در نگاه شکلی دارای سه مقیاس شهری، معماری و معماری داخلی است. از نظر کرایر عناصر پایه در مقیاس شهری و معماری دارای ویژگی های هندسی مشترک هستند که به آن شکل فضایی می گوییم و تفاوت این دو مقیاس در اجزای سازنده آن ها، الگوی کارکرد و گردش در هریک است.موضوع اصلی نگرش شکلی کرایر، فرایند شکل یابی و ارایه نمونه های تاریخی برای هرکدام از شکل های به دست آمده در هر مقیاس می باشد. به علاوه در نگرش کرایر با توجه به اثرات کارکرد مدارانه جنبش مدرن، کارکرد، سازه و شکل ارتباط انکار ناپذیری با یکدیگر دارند.

- در مقیاس شهری، ابتدا گونه های فضایی به اشکال پایه ( مربع، مثلث، دایره ) تبدیل می شوند، به شش حالت ( زاویه، قطاعی، افزودنی، ادغامی، همپوشانی، تغییر شکل ) تغییر می یابند، به دو شکل منظم یا نامنظم با مقاطع ساختمان های مجاور جمع می شوند و در نهایت به گونه های باز یا بسته تبدیل می شوند. شکل باز بوسیله مسیرها یا عناصر دیگر با پیرامون ارتباط برقرار می کند و شکل بسته بوسیله ساختمان های پیرامون محصور میشود.

- در مقیاس معماری، اشکال پایه با سازه به سه حالت دیوار باربر، اسکلت ستوندار و یا تلفیق این دو، ترکیب می شوند، به هفت حالت تغییر می یابند و نمونه هایی برای آن ها از معماری سراسر جهان یافته می شود.

نادیده گرفتن زمان و مکان در فرایند شکلی

نگاه دوران و کرایر به معماری، نکاه بی زمان و بی مکان است و پیامد این تفکر نگاه سطحی به معماری است. مثال: کرایر مسجد جامع اصفهان را از 1200 سال پیش در کنار یک بنای قرن شانزدهمی اروپایی قرار می دهد.

مسجد جامع برای دو قرن دارای نقشه شبستانی با تاقهای تکرار شونده بسیار بوده است، در قرن پنجم و ششم به یک مسجد چهار ایوانی تغییر یافت، تعدادی از تاق ها با تاق های جدید جایگزین شدند و اکنون تعداد زیادی ستون در پلان، نماینده تکرار یک شکل تاق نیست. این مسجد تحولات بسیاری را از زمان خلفای عباسی تا همین روز شاهد بوده است.

در روش کرایر هنگامی که شکل های پایه در این دو روش ارایه می گردند، به دلایل انتخاب، تاریخ شکل گیری، نحوه کاربردشان در جوامع اولیه و معانی نمادین آن ها اشاره ای نمی شود. اهمیت این موضوع در این است که شاید پاسخ به چرایی به کارگیری این شکل ها و عوامل شکل دهنده آن ها بتواند در فهم فرایند شکلی مخاطب را یاری نماید.

پیوند محیط، مقیاس، سازه و شکل بنا

پلان و تحلیل آن نمی تواند به تنهایی بیانگر ویژگی های معمارانه یک بنا باشد، برای مثال فضای محصور میانی که در معماری ایرانی حیاط است و گونه ای از باغ ایرانی با تمامی معانی نمادینش به شمار می رود با نمونه مشابه آن در معماری یونان و رو م و ... متفاوت است و چنین است که او چهار طاقی نیاسر را کنار حیاط مرکزی مسجد امام اصفهان قرار می دهد و به تفاوت های آن ها نیز اشاره ای نمی شود. که حتی در مقیاس تفاوت قابل توجهی دارند – 36 متر مربع و حدود ده هزار متر مربع! .تنها اشتراک این دو بنا این است که در شکل پلان هر دوی این ها در فرم چهارگوش شکست ایجاد شده است. کارکرد، قرارگیری نسبت به فضا های پیرامون، رابطه درون و برون و بسیاری دیگر، همه در این دو نمونه تفاوت بنیادین دارند. پیوند شکل با سازه نیز اگرچه در ابتدا به آن اشاره می شود ولی در روند تولید جدول ها و یافتن شباهت های تاریخی به فراموشی سپرده می شود و مثال بالا هنوز نمونه مناسبی برای این ادعاست.

ǂ گرامر و دستور زبان شکل

از دهه 80، در انگلستان و با روش علمی- تحلیلی محققینی چون استدمن با استفاده از پیوند دنیای زبان و معماری و به زبان ریاضی درآوردن پلان معماری، نگاه شکلی تحول یافت.

در مباحث زبان شناسی دو اصطلاح نحو Syntax که به ساختار جمله می پردازد و Symantec که به ساختار معنایی آن توجه دارد وجود دارند. روش استدمن بر نحو فضای معماری Space Syntax متمرکز است و روش جامع نام دارد. در روش تجربی طراحی، معمار با طی یک فرایند معماری و با در نظر گرفتن نیاز های کاربر، و عوامل موثر در طراحی مانند اقلیم، فرهنگ، عوامل اجتماعی و دیگر به ارایه گزینه می پردازد و براساس معیارهایی از میان آن گزینه ها انتخاب می کند. با اینکه خلاقیت در این روند مشهود است اما ضمانتی برای رسیدن به بهترین و مطلوب ترین گزینه وجود ندارد.

ولی در روش استدمن تعداد بی شمار گزینه از یک پلان تولید می شود و بعد از تولید محصولات شکلی، به آن ها محدودیت هایی چون توپولوزی، هندسه، ابعاد و تناسبات اعمال می شود و در صورت بروز مشکل و احساس نیاز می توان فرایند را مرور کرده و گزینه های جدید تولید کرد. شرط این است که ابتدا آن چه به نظر کیفیت طراحی می رسد، مانند تناسبات، هم جواری، نورگیری و ... کنار گذاشته شود.

مرحله بعد، دستیابی به ارتباط فضاها از طریق گراف است. گراف نوعی نمودار است که در آن هر فضا با یک دایره کوچک و ها فضای ارتباطی با یک خط راست نشان داده می شود.

سپس ارتباط درون و بیرون در لایه های متوالی نشان داده می شوند، حد بعدی شکل ها با توجه به همجواری ها معین می شوند و در نهایت ابعاد و تناسبات به نمودار وارد می شود.

با این روش می توان گونه شناسی ای را برای خواندن معماری و از جمله معماری گذشته بوجود آورد که پایه آن تعداد فضا هاست. در اینجا با مقایسه وضع موجود با سایر گزینه های احتمالی می توان به دلایل محدودیت ها که باعث انتخاب این گزینه شده اند، دست یافت.

در نقد روش استدمن می توان چنین گفت که چنین روشی برای تحلیل معماری، برخی جنبه های کیفی و معنایی معماری را نادیده خواهد گرفت چرا که پلان تنها یکی از ابزارهایی ست که معماران با آن به رسانیدن پیام خود می پردازند. برای مثال معماری ایرانی جهانی پر از معانی ست که این معانی در پلان، نما، حجم و حتی بازی آب و آسمان نشان داده می شوندو این نگاه ساده معماری متعالی را تا حد یک ترکیب شکلی کوچک می کند.

ساختار شکل، محتوا و معماری

کلاوس هردگ Klaus herdeg از محققین شکل گرایی ست که معماری ایران را با این نگاه مورد بررسی قرار داده است...

مبانی نظری معماری

مطالب مشابه :

فضا در معماری

ضوابط و استانداردهاي كلي فضاها(طراحی معماری)

مبانی نظری معماری

استاندارد های طراحی دانشکده هنر و معماری

ضوابط و معیار های طراحی دانشکده معماری

اندازه و محل قرارگیری پنجره‌ها:

ضوابط و معیار های طراحی دانشکده معماری

طراحی داخلی چیست؟!!!!!