تاریخ ادب ایران

براون برای گردآوری مطالب و مواد کار خود از بیشتر آثار چاپ شده و تحقیقات دانشمندان غربی و ایرانی ــ که تا آن زمان در دسترس وی بوده ــ بهره گرفته ، بسیاری از نسخه های خطی و منابع و مدارک شناخته شده در کتابخانه های انگلستان و سایر کشورهای اروپایی را زیرنظر داشته و از صاحبنظران و محققان تاریخ و ادب و فرهنگ ایرانی نیز یاری جسته است . وی نخستین کسی است که تاریخ ادبیات فارسی را از آغاز ظهور آن تا اوایل سدة چهاردهم به شیوه ای تحلیلی و انتقادی بررسی کرده و سیر و تحول تاریخی آن را به صورت جریانی گسترده و به هم پیوسته و بر اساس طرحی منسجم و جامع عرضه کرده است . مؤلف ، به گفتة خودش (ج 1، ص 3ـ4؛ ترجمة فارسی ، ج 1، ص 9ـ10)، کوشیده که تاریخ مردم ایران و چگونگی حیات فرهنگی آنان را، بدانسان که در ادبیاتشان جلوه گر است ، عرضه کند. ازینرو به آثار فارسی شاعران و نویسندگان غیرایرانی که در خارج از ایران نوشته شده است کمتر توجه داشته ، و در عوض شرح احوال و افکار و آثار ایرانیانی را که به عربی نوشته اند به تناسب دامنة کار خود با تفصیل بیشتر باز گفته است . به همین سبب نام کتاب را، به جای «تاریخ ادبیات فارسی »، تاریخ ادبی ایران گذاشته است .

جلد اول این کتاب در 1902 به نام > تاریخ ادبی ایران : از کهنترین دوران تا فردوسی < در لندن انتشار یافت . این جلد در حقیقت توضیح و تشریح مبادی و مقدمات تاریخ ادبیات ایران است وازینرو مؤلف ، آن را «مدخل » تمامی کتاب به شمار آورده است . نیمة نخست این اثر شامل تاریخ ایران پیش از اسلام ، از قدیمترین روزگار تا ظهور اسلام است . برخی از مطالب و اطلاعات این نیمه را امروز صاحبنظران نمی پذیرند، لیکن بسیاری از مباحث آن ــ که بر تحقیقات و آرای بزرگترین ایران شناسان سدة پیشین مبتنی است ــ هنوز برای خوانندگان غیرمتخصص و کسانی که خواستار اطلاعات کلی و عمومی در این زمینه باشند، مفید است . نیمة دوم که به نخستین سده های اسلامی تا آغاز عصر غزنویان اختصاص دارد، شرح فتوحات مسلمانان در ایران و بنیان فرهنگ اسلامی در این سرزمین است و در آن از نهضتهای ملی ایرانی در برابر سلطة قومیت عرب ، تأسیس مکاتب فکری و فلسفی و کلامی ، ظهور و گسترش بعضی از فرق مذهبی ، و مشارکت دانشمندان ایرانی در تکوین و ترویج برخی از شعب علوم و معارف اسلامی سخن می رود.

جلد دوم در 1906 با عنوان > تاریخ ادبی ایران : از فردوسی تا سعدی < انتشار یافت . مؤلف در فصل اول این جلد، در بارة اصول نقد شعر و اشکال و انواع نظم فارسی بحث کرده است . فصل دوم با آغاز حکومت غزنویان و شرح اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در سدة پنجم شروع می شود و با ذکر احوال و آثار شاعران و نثرنویسان آن دوره ادامه می یابد. مطالب مربوط به فردوسی ، اسدی ، بوعلی سینا، و نکاتی که در بارة آثار آنان گفته شده حاکی از وسعت اطلاع و دقت نظر مؤلف است . لیکن برخی از مندرجات این بخش ، چون انتساب کتاب ترجمان البلاغه * به فرخی سیستانی ، ذکر منظومة یوسف و زلیخا به نام فردوسی ، و سخن از دو اسدی پسر و پدر که مبتنی بر اطلاعات مؤلف در زمان تألیف است ، امروز مردود به شمار می رود (رجوع کنید به ترجمة فارسی ، ج 2، کتاب اول ، ص 177، 185ـ186 و پانویس ، ص 215). فصل سوم تا پایان فصل ششم به تاریخ عصر سلجوقی و رویدادهای مهم آن و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان آن عصر اختصاص دارد. از فصل هفتم تاریخ عصر مغول آغاز می شود و با شرح خونریزیهای چنگیز و هولاکو، انقراض خلافت عباسیان ، و قلع و قمع فداییان اسماعیلی و در فصول پایانی با شرح اوضاع علمی و ادبی این عصر و گزارشی از احوال و آثار شاعران بزرگ این دوران (عطار، مولوی ، سعدی ) ادامه می یابد.

جلد سوم ، > تاریخ ادبی ایران : عهد مغول < که در 1920 منتشر شد، از اواسط سدة هفتم تا اوایل سدة دهم را دربر می گیرد. مؤلف در بخش نخست با استفاده از نوشته های مؤلفان و مورخان مسلمان ، مراسلات میان سلاطین مغول و امپراتوران ممالک غربی و گزارشهای سیاحان و مبلّغان و سفیران مسیحی به شرح کشمکشهای فرزندان و نوادگان هولاکو یا ایلخانان مغول با یکدیگر و بسط قدرت آنان در سراسر ایران ، و روابطشان با کشورهای اروپایی پرداخته است . در فصل دوم تاریخ نگاران و جغرافیانویسان را معرفی کرده و از کتابهای مهم فارسی و عربی در این زمینه سخن گفته است . مطالب این فصل ، بویژه آنچه در بارة آثار خواجه رشیدالدین فضل اللّه آمده ، نسبت به زمان تألیف کتاب شایستة توجه و حایز اهمیت خاص است . فصل سوم به بحث و نظر در بارة شعر و ادب و آثار صوفیه در این دوران اختصاص دارد. فصل چهارم شامل اوضاع و احوال تاریخی و سیاسی عصر تیمور و شرح لشکرکشیهای خونبار او و براندازی حکومتهای محلی بازمانده از دوران پیشین (جلایریان ، مظفریان ، آل کرت در شرق ایران ) است . فصل پنجم به بررسی احوال و آثار تاریخ نگاران و دانشمندان بزرگ این دوران اختصاص دارد. در همین فصل ، بررسی مجمل و مفیدی در بارة فرقة حروفیه و گسترش آن و کتاب جاویدان کبیر و ارتباط بکتاشیه با این فرقه و تحقیقات در این باب دیده می شود. فصل ششم تا فصل هشتم ، که پایان این جلد است ، تاریخ جانشینان تیمور و اوضاع علمی و ادبی این دوره را تا آغاز عصر صفوی شامل می شود.

جلد چهارم در 1303ش /1924 با عنوان > تاریخ ادبی ایران : ادوار جدید < منتشر شد. در این جلد در بارة تحولات تاریخی و اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی و ادبی ایران در دوره های صفویه ، افشاریه ، زندیه و قاجاریه بحث می شود. عمده ترین مباحث بخش اول (تا فصل چهارم ) عبارت است از: ظهور سلسلة صفوی ، رواج تشیع در ایران و رسمی شدن آن در قلمرو صفویان و تأثیر آن در ایجاد وحدت ملی و دینی در ایران ، تاریخچة مختصری در بارة مقابله با قدرت سلاطین عثمانی در غرب و دست اندازیهای ازبکان در شرق ، بیان احوال و اخلاق شاهان صفوی و علل انحطاط و زوال دولت صفوی ، حملات و آشوبگریهای افاغنه و قلع وقمع آنان به دست نادر افشار، شرح نابسامانیها و آشفتگیهای بعد از مرگ نادر، زمامداری کریم خان زند و کارهای او، سرانجام لطفعلی خان زند و شکست او از آغامحمدخان قاجار و تأسیس سلسلة قاجاریه ، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در دوران حکومت این سلسله ، نفوذ قدرتهای استعماری انگلیس و روس و دخالتهای آنان در امور کشور، وزارت امیرکبیر، خدمات او و پایان تأسف انگیز زندگانیش ، ظهور بابیه و بهائیه و آشوبهایی که برپا شد، قتل ناصرالدین شاه و پیامدهای آن ، و اشارات کوتاه به ظهور برخی از مظاهر تمدن جدید غربی در ایران همچون تشکیل مراکز تلگراف ، تأسیس دارالفنون ، آشنایی با صنعت چاپ و رواج روزنامه نگاری .

بخش دومِ جلد چهارم بیشتر به اوضاع و احوال دینی و فرهنگی و ادبی اختصاص دارد. از جمله مباحث این بخش است : شرح احوال شاعران عصر صفوی در ایران و هند، شعر دینی و مرثیه سرایی ، تحول شیوة شاعری در ایران دورة قاجار و شاعران بنام این دوره ، ادبیات دینی شیعی و نویسندگان و متفکران شیعی مذهب ، روشهای اصولی و اخباری ، ادبیات بابیه و بهائیه ، ذکر اشکال و موضوعات ادبی جدید چون نمایشنامه ، تصنیف سازی ، داستان نویسی و ترجمة آثار علمی و ادبی غربی و شعر سیاسی و انتقادی . مؤلف چون در بارة انقلاب مشروطیت ، و مطبوعات و شعر جدید و ادبیات دورة مشروطه خواهی و سالهای بعد از آن ، دو کتاب مستقل دارد (رجوع کنید به براون * ، ادوارد)، در این جلد فقط چند اشارة کوتاه و گذرا به این موضوع کرده است . در بارة باب و بابیه و خصوصاً بهائیه نیز در این کتاب جز برخی مطالب پراکنده و سطحی ، که بیشتر جنبة تاریخی دارد، سخن دیگری نیست و به تحریفات و انحرافات این جریان از اصول کلی و مبانی اعتقادی تشیع توجه نشده است . این نیز، به گفتة مؤلف (رجوع کنید به ترجمة فارسی ، ج 4، ص 156)، از آنرو بوده است که در زبانهای اروپایی در بارة آن نوشته های فراوان انتشار یافته و مؤلف خود چند کتاب و مقالة مستقل در بارة آن نگاشته و برخی از آثار مکتوب متعلق به این فرقه ها را چاپ کرده است . با اینهمه ، جلد چهارم از لحاظ مطالب و اطلاعات تازه ای که نسبت به زمان تألیف در بر دارد، و نیز به سبب بهره گیری از تحقیقات جدید و گزارشهای سیاحان و سفیران و مأموران کشورهای اروپایی و مشاهدات مؤلف و مذاکره با اشخاص مطّلع و صاحب نظر، دارای اهمیت خاص است .

مجلدات چهارگانة این تألیف در چند دهة اخیر به فارسی ترجمه و چاپ شده است . جلد اول : تاریخ ادبی ایران از قدیمترین روزگاران تا زمان فردوسی ، جریان تحول زبان فارسی و سیر عقاید و افکار در ایران ، ترجمة علی پاشا صالح (چاپ اول 1333ش )؛ جلد دوم : نیمة نخست تاریخ ادبیات ایران ، از فردوسی تا سعدی ، ترجمة فتح اللّه مجتبائی (چاپ اول 1341ش )، و نیمة دوم از سنایی تا سعدی ، کتاب دوم از مجلّد دوم تاریخ ادبی ایران ، ترجمة غلامحسین صدری افشار (چاپ اول 1351ش ) و ترجمة مجدد این جلد به قلم علی پاشا صالح (چاپ 1358ش )؛ جلد سوم : تاریخ ادبی ایران ، از سعدی تا جامی ، ترجمة علی اصغر حکمت (چاپ اول 1327ش )؛ جلد چهارم : تاریخ ادبیات ایران ، از آغاز عهد صفویه تا زمان حاضر ، ترجمة رشید یاسمی (چاپ اول 1316ش ) و ترجمة مجدد کامل آن ، تاریخ ادبیات ایران ، از صفویه تا عصر حاضر به قلم بهرام مقدادی (چاپ تهران 1369ش ).

در هر چهار جلد تاریخ ادبی ایران سهوها و اشتباهات و نارساییهای بسیاری دیده می شود که مترجمان فارسی در حواشی و توضیحات و ضمیمه هایی که بر اصل کتاب افزوده اند، به آنها اشاره کرده و کوشیده اند که بر اساس تحقیقات جدید و رجوع به متونی که بعد از تألیف کتاب چاپ شده است ، نادرستیها و کاستیها را اصلاح و جبران کنند.

تاریخ ادب ایران

مطالب مشابه :

دانلود بازی فارسی و ایرانی لطفعلی خان زند

معرفی بازی کاملا ایرانی لطفعلی خان زند (Quest of Persia)

دانلود مجله الکترونیکی گیم لند، شماره 9 - مهرماه 90

اسامی بازی های ایرانی

تاریخ ادب ایران

اتمام ساخت شمشير نادر

پیش نمایش بازی شبگرد