سبك معماری بومی در كرمان

توجه به طراحی اقلیمی ساختمانها از یك سو تامین كننده شرایط حرارتی مناسبتر و آسایش بهتر برای انسان است و از سوی دیگر در مصرف انرژی و صرفه‌جویی در آن تاثیر شگرفی دارد. ساكنان هوشمند كرمان در گذشته‌ای دور با فقدان امكانات و وسایل تكنولوژیكی امروزین چنان به این امر توجه كرده‌اند كه بسیاری از ساختها و آفریده‌های دست معماران آنرا راه حلهای استادانه و شایان مطالعه دقیق تلقی می‌شوند.

اساساً شهر كرمان در چنبره‌ای از شرایط طبیعی، جغرافیای حاد، چه در زمستان و چه در تابستان، و زمین شناسی خاص از نظر تغذیه به وجود آمده و طی قرون متمادی برای بقای خود تلاش كرده است. شاید در میان شهرهای كویری و حاشیه كویری ایران، شهر كرمان بیشترین همبستگی و تواضع را در برابر طبیعت، به خصوص شرایط خشن اقلیمی، داشته باشد. این شهر با مشكلاتی چون گرمای تابستان، سرمای زمستان، نوسان بالای دمایی، خشكی بیش از حد هوا، بادهای همراه با سوز سرد زمستان و گرد و غبار و گرمای سوزان تابستان مواجه بوده است. به عبارت دیگر این منطقه اقلیمی خشن و ناسازگار داشته كه هیچ گاه روی خوش به ساكنان خود نشان نداده است.

در چنین شرایطی، مجموعه های مسكونی به عنوان سرپناه انسان در برابر عوامل جوی، نقش خاصی می‌یابند. در زمینه میزان تاثیر پذیری خانه‌های سنتی از شرایط جوی، مطالعات متعددی در سطح كشور انجام گرفته است. با توجه به اینكه وسعت زیادی از كشور ما تحت استیلای شرایط گرم و خشك آب و هوایی است در ای مناطق الگوهای معماری سنتی دست نخورده، تقریباً به وفور یافت می‌شود. از قراین به دست آمده چنین بر می‌آید كه آب و هوا تاثیر بسیار شگرفی بر ساخت و كالبد شهر كرمان به ویژه مجموعه‌ةای مسكونی سنتی به جا گذاشته است. معماران قدیمی به علت فقدان امكانات تكنولوژیكی امروزین، همواره درصدد سازگاری با شرایط اقلیمی بوده‌اند. اما متاسفانه با ورود فرهنگ معماری غربی، ارزان بودن سوختهای فسیلی، پیشرفت تكنولوژی ساختمان سازی و از خود بریدن فرهنگی موجب شد تا بافت جدید و ناتوان در برابر شرایط جوی شكل گیرد.

در حالیكه معماری سنتی كرمان می‌تواند الگوی شایان توجهی در رعایت اصول معماری جدید این شهر باستانی باشد. این شهر از گذشته‌ای دوربنا به گفته افراد مسن این منطقه، زمانی از خشك سالیهای پی در پی و وقوع طوفانهای شن و زمانی از زمستانهای سهمگین و نزول برف در رنج بوده است. با توجه به مطالعات اقلیمی، شدت گرمای هوا در تابستان گاه به بیش از 40 درجه سانتیگراد می‌رسد و این در حالی است كه شدت سرمای زمستان در بعضی سالها به منهای 20 درجه سانتیگراد نیز رسیده است. گرمای خشك و شدید تابستان نیز با وزش بادهای تند و سوزان و گاه همراه با غبار شدت می‌یابد. وجود كوچه‌های عمیق و باریك و سرپوشیده به خوبی ساكنان شهر را ازآفتاب سوزان و تاثیربادهای غبارآلود محافظت می كند. ساباط‌ها بر فراز كوچه‌های تنگ و باریك شهر باعث تامین بیشتر سایه بر سطح كوچه‌ها می‌شوند.

كرمان شهری باستانی است كه طی بیش از هزار سال با این اوضاع مبارزه كرده و سربلد و استوار به زندگی خود ادامه داده است. معماران سنتی هوشمند كرمان مانند ساكنان دیگر نواحی كویر، در ساخت محیط مسكونی خود، اصولی را رعایت كرده‌اند كه علاوه بر فایق شدن بر اوضاع ناموافق محیطی، فضایی بهشت گونه را در دل كویر تفتیده فراهم كرده اند كه تصور آن بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد.

- اولین اصلی كه این مردم به آن واقف بوده‌اند، مساله بازتاب گرمای خورشید از خاك خشك و سوزان كویر بوده است. به همین دلیل شهر خود را در كمربندی سبز و خنك از زمینهای زراعی و باغها قرار داده‌اند.

- دومین اصلی كه ساكنان كرمان در ساخت شهر خود به آن توجه كرده‌اند، جهتگیری صحیح مجموعه است. وجود بادهای ناموافق خشك و سوزان، از نواحی جنوبی و بادهای سرد و سوزآور از نواحی غربی آنان را بر آن داشت كه شهر خود را در جهت باد مطبوع شمال و شمال غربی قرار دهند.

- سومین اصل، جلوگیری از نفوذ گرما و سرمای شدید تابستان و زمستان و بادهای ناموافق به داخل بافت مسكونی بوده است. این مردم آگاه طی سالیان دراز زندگی در شرایط دشوار، دریافتند كه اگر ساختماها نیز همچون انسانها چنان چه دست به دست هم دهند و با هم متحد شوند، مشكلات سهمگین را از پیش پا برخواهند داشت. به همین دلیل بافت مسكونی را به هم فشرده و متراكم ساخته‌اند.

- چهارمین اصل حفاظت از عابران در داخل مجموعه بوده است. وجود معابر غیرمستقیم، پرپیچ و خم و سرپوشیده بودن بخشهایی از آن، از یك طرف مانع نفوذ بادهای مزاحم بوده و از طرف دیگر به دلیل عمق زیاد، بیشترین سایه را تامین كرده است.

- پنجمین اصلی كه مردم كرمان به آن واقف بوده‌اند. تامین هوای خنك و مطبوع برای هر واحد مسكونی بوده كه با محفوظ كردن حیاط‌های عمیق و تفس خانه‌های به هم فشرده از داخل این حیاط‌ها امكان پذیر شده است. حیاط‌ها كه از همه طرف با فضاهای سرپوشیده محصور شده اند، همچون گودالی هوای خنك شب را در خود ته نشین می‌كنند و در روز گرم مورد استفاده قرار می‌دهند. عمیق بودن این حیاط به سایه دار بودن آن نیز كمك می‌كند.

- ششمین اصلی كه مردم كویرنشین كرمان به آن توجه كرده‌اند خشكی هوا و امكا خنك كردن آن به كمك برودت تبخیری آب بوده است. این آگاهی به صورت استفاده از باغچه و حوض آب و فواره در خانه‌ها جلوه می‌كند.

- هفتمین اصل، كشیدن هوای مطبوع حیاط و محیط خارج به داخل اتاقهاست. بادهای شمالی و شمال غربی كرمان از جمله بادهای مطبوعی هستند كه در تابستان به مدد ساكنان این شهر شتافته‌اند. معماران بومی كرمان با ابداع زیباترین بادگیرها این هوای مطبوع را به داخل اتاقها كشیده و بخش تابستان نشین خانه را دلنشین كرده‌اند. از آنجا كه این بادها در بسیاری از موارد با گرمای نسبی نیز همراه بوده، با ساختن حوض‌هایی در قسمت تابستان نشین بادهایی را كه از بادگیر عبور می‌كردند از روی این آبها عبور می‌دادند و بدین صورت موجب تعدیل درجه حرارت آن می‌شدند.

- هشتمین اصل استفاده بهینه از گرمای آفتاب، یا به عبارتی دیگر حفظ فضای داخلی از گرمای ناخواسته خورشید در تابستان و بهره‌مند بودن آن از گرمای مطبوع زمستان است. در این شهر اتاقهای رو به جنوب شرقی و جنوب بهترین موقعیت را از نظر جذب گرمای خورشید در زمستان دارند. ضمن اینكه پنجره‌های این اتاقها در اكثر مواقع سرد، آفتاب مطبوع را به داخل اتاق می‌كشانند.

- نهمین اصل، حفظ خنكی هوای اتاق در تابستان و حفظ گرمای آن در زمستان است كه در چنین محیط نامساعدی با مشقت فراوان به دست آمده است. آنچه در این خصوص معماران بومی را به تفكر وا داشته استفاده از مصالح مناسب و در عین حال موجود در منطقه است. استفاده از دیوارهای خشتی ضخیم و سقف‌های به ناچار منحنی خشتی، كه تنها مصالح قابل دسترس در كویر بوده است

بادگیر چپقی

سبك معماری بومی در كرمان

مطالب مشابه :

معماری بومی گیلان

مرکز فرهنگی ژان ماری تجیبائو

سبك معماری بومی در كرمان

منتخب اول ایوولو 2014؛ بیانی نو از معماری بومی کره

معماری سنتی گیلان

تصاویری از معماری بومی

ساخت و ساز پایدار در ارتباط با معماری سنتی ایران

معماری پایدار و اکولوژیکال و مفاهیم پایداری