بادگیر موتور سرمایشی قدیم

حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو، باد گویند، باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما، رطوبت و انتقال ذرات معلق است. این امر در ایجاد شرایط آسایشانسان یا اختلال در آن نقش مهمی دارد. جا به جایی هوا در بالا بردن سطح کارآیی ذهنی و فیزیکی افراد و کاهشمیزان ابتلا به بیماری هابسیار موثر است. همچنین می تواند عاملی در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلیباشد. اهمیتباد در طرح وساخت محیط مسکونی از دیرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از میلاد وویترویرس معمار روسی یک قرنقبل از میلاد از روش استفاده باد در معماری و شهرسازی صحبت می کنند.

بدون شک هوشیارانه ترین فن استفاده از باد در معماری، اختراع بادگیر است. بادگیرها نوعی حجم های معماری هستند که بر بالای خانه ها با ارتفاع های مختلف ساخته می شوند. بادگیرها منحصر به روستاها نیستند بلکه در تمام روستاها و شهرهای ناحیه های ایران که دارای هوای گرم و مرطوب یا گرم و خشک هستند و دارای بادهای منظم و مفید می باشند دیده می شود.

بادگیرها بارزترین روش تهویهطبیعی ساختمان هستند. ازنام‌های باستانی و گوناگونآن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود، خیش خان، خیشور، ماسوره وهواکپ‌ چنین برمی آید که پدیده ای بس کهن است. بادیگرها با اشکال مختلف در بسیاریاز شهرهای مرکزی و جنوبیایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند به همین دلیل نوع جهت گیری و معماری بادگیرها در نواحی مختلف تا اندازه ای با هم متفاوتند. به طور مثال پلان بادگیرهای کویری معمولا مربع یا مربع مستطیل است و ارتفاع آن بلند می باشد در حالی که پلان بادگیرهای حاشیه خلیج فارس مربع و سطح آن وسیع است ولی ارتفاع آن ها معمولا کم است.

بادگیر با توجه به جهت وزش باد گاهی زمینه چهار گوش و هشت گوش و بیشتر زمینه مستطیل دارد و گاهی هم در کرانه های دریا تنها بصورت هواکشی در عکس جهت وزش باد دریا برفراز ساختمان ها به چشم می خورد. شکل بادگیرها هم در ارتباط با شرایط باد تغییر می کند و ممکن است که یک طرفه، دو طرفه و یا چهار طرفه باشد. اگر باد مفید و مناسب فقط از یک طرف بوزد، بادگیرها فقط رو به یک طرف دارند و چشم گشادشان را به همان سو دوخته اند مانند بادگیرهای روستاهای زابل، اردکان و میبد. در جاهای دیگر مثل یزد و کاشان بادگیرها دو طرفه یا چهار طرفه هستند.

اصولا بادگیرها از وزش باد برای کشاندن هوای خوش به درون ساختمان و از عکس العمل نیروی آن یعنی مکش برای راندن هوای گرم و آلوده استفاده می کند. پس از برخورد باد به مانع یا دیواره پره های درونی بادگیر، ناچار به فرود آمدن می شود و شکاف های دیگر بادگیر که پشت به جهت وزش باد قرار دارند هوای آلوده و گرم را به دست باد می سپارند و کار هواکش و دستگاه مکنده را انجام می دهند.

کار بادگیر مبتنی بر دو اصل مهم است: نخست، سرد بودن هوای کویر در طول شب؛ دیگری، سنگین بودن های سرد و تمایل آن به فرود آمدن. هوای سرد و سنگین شب به تدریج وارد کانال بادگیر می گردد و آرام آرام سرما در تیغه ها و جداره های بادگیر ذخیره می گردد این روند تقریبا تا صبح ادامه می یابد. صبح که دریچه پایین بادگیر باز می شود، با گرم شدن تدریجی هوای بیرون و بخصوص در میان روز؛ هوای مجاور جداره های بدنه بادگیر و تیغه های آن، به دلیل سرد بودن این جداره ها و تیغه ها، سرد و سنگین شده رو به پایین می آید و به سمت اتاق یا صفّه حرکت می کند.

چنین تخلیه ای موجب می شود که در بالای کانال بادگیر ایجاد خلاء گردد و لذا هوای گرم بیرون به ناچار وارد آن می شود. این هوا با تماس با جداره های سرد کانال و تیغه های آن، سرد و سنگین می شود و رو به پایین حرکت می نماید و از دریچه پایین کانال خارج می شود. این روند جابجایی تا وقتی ادامه می یابد که سرمای ذخیره شده در جداره و تیغه ها به تدریج از بین برود. با پایین رفتن تدریجی خورشید، عملا کار بادگیر هم تمام می شود و مجددا روند ذخیره سازی سرما در شب تکرار می گردد.

گاهی روستاییان در کف بادگیرها یک تشت آب و یا یک کوزه پر از آب را قرار می دهند که هم آب تشت و کوزه خنک می گردد و هم باد همراه با رطوبت ملایم وارد اتاق یا صفّه می شود. در معماری بعضی ها خانه ها نیز ابتدا هوای کانال بادگیر را به زیرزمین (که فضای مرطوبی هستند) و یا حوضخانه هدایت می کنند و پس از عبور دادن این هوا از روی آب حوض حوضخانه، آن را به اتاق یا صفّه می رسانند این هوای مرطوب در تعدیل درجه اتاق تاثیر فراوانی دارد.

نکته قابل توجه این است که در مناطق گرم و خشک مرکزی ایران، به دلیل خشکی هوا، آب سریعتر تبخیر می شود و علاوه بر ایجاد برودت در محیط، باعث افزایش رطوبت نسبی هوا نیز می گردد. در نتیجه هم گرما و هم خشکی بیش از حد هوا را کاهش می دهد و محیطی مطبوع برای ساکنین ساختمان ایجاد می نماید. ولی استفاده از این روش در بادگیرهای جنوب کشور که دارای اقلیمی گرم و مرطوب است، ممکن نمی باشد. زیرا اولا به دلیل بالا بودن میزان رطوبت نسبی و اشباع نسبی هوا از بخار، تبخیر آب به سهولت صورت نمی گیرد و در ثانی اضافه نمودن هوای نم دار به محیطی که هوای آن بیش از حد آسایش انسان مرطوب است، شرایط زیستی را مشکل تر می نماید. بدین جهت بادگیرهای جنوب فقط از طریق جابجایی هوای داخل ساختمان، باعث کاهش دمای فضای آن می شوند.

در شهرهایی که باد مطلوب نیز دارای قدری گرد و غبار است (مانند گناباد در استان خراسان) معمولا یک فضای خاکریز در زیر بادگیر ایجاد می کنند. مقطع کانال بادگیر را در این قسمت نسبت به مقطع بالای آن قدری عریض تر می گیرند تا سرعت باد کاهش یابد و غبار و خاک در آن ریخته شود. باد پس از ورود به دهانه بادگیر و عبور از محوطه خاکریز قدری صافتر شده و وارد اطاق می گردد

از جمله مشکلاتی که در رابطه با بادگیر وجود دارد این است که با وجود کلیه تمهیدات، باز هم مقداری گرد و غبار وارد فضای داخل بنا می شود. به علاوه پرندگان، جانوران موذی و حشرات نیز از طریق مجرای بادگیر وارد فضای داخل می شوند. همچنین کنترل کامل مقدار جریان هوا و میزان رطوبت و برودت میسر نمی باشد. لذا بادگیر به تدریج جای خود را به کولر آبی در نواحی مرکزی و کولر گازی در نواحی جنوبی کشور داده است. در میبد در بعضی از خانه ها از مجرای بادگیر جهت انتقال کانال کولر استفاده می شود و کولر را در مقابل بادگیر و در سمت رو به باد مطلوب قرار می دهند. بدین نحو عملکرد جدید بادگیر تنها به عنوان محافظ کولر در مقابل بادهای کویری و عبور کانال کولر است.

شهر تاریخی یزد به شهر بادگیر ها معروف است و به تحقیق، نسبت به سایر شهرهای مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد بادگیر است. در این شهر مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد وجود دارد که دارای حدود ۳۴ متر ارتفاع است. ارتفاع دهانه فوقانی بادگیر ۱۱ متر می باشد. این بادگیر هشت طرفه، باد از هر سمتی که بوزد به درون ساختمان هدایت می کند.

تقسیم بندی انواعبادگیر

تقسیم بندی ظاهری بادگیرها اغلب بر حسب تعداد دهانه های بادگیر و چشمه های آن صورت گرفته است. بادگیرها از لحاظشکل بیرونی چند دسته هستند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است و بسیارکوچک و محقر بر فرازمحفظه ای، مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود در این روشبرای پرهیز از گزندگرد بادها و طوفان های سنگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنک ونسیم های مطبوع می سازند وجبهه های دیگر آن را می بندند. در برخی موارد بادگیرهای یک طرفه را پشتبه بادهای شدید و آزار دهندهمی سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجاممی دهد. ابعاد آن نسبت بهسایر بادگیرها کوچک تر و شکل آن اولیه تر است.

نوع دوم بادگیر، نوع دوطرفه است که در دو وجه روبروی یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظساخته می شود و در قسمت داخلیساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود ایننمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیدهمی شود.

بادگیر نوع سوم سهجناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکمدریده). در این نمونهمی توان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوعبادگیر نادر است.

نوعچهارم، بادگیرهای چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساختهشده اند و معمولا داخلکانال های آن با تیغه هایی از آجر یا چوب یا گچ به چندقسمت تقسیم می شوند. دربعضی از نمونه ها در زیر کانالبادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشکو دارای گرد و غبار پس ازبرخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد و غبار آن جدا و هوای اتاق (حوضخانه) در گرمای تابستانبسیار مطبوع می شده است. در مناطقی که امکان ایجاد حوضخانه درطبقه همکف وجود نداشته است آبقنات را در زیر زمین جاری و نمایان می کرده اند و امتداد کانالبادگیر نیز تا روی این جریانآب ادامه می یافته است. این فضاها (سرداب ها) محل تجمع اهالیخانه در بعد از ظهرهای تابستانبوده است این نمونه در یزد، کرمان و بوشهر و… دیدهمی شود.

در شهرستان یزد وبرخی قسمت های مرکزی ایران بادگیرهای چند وجهی (معمولا هشت وجهی وحتی گاهی مدور) معمول استکه نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهد. علت ساخت این گونه بادگیرها وجود بادهای مطلوبی است کهاز هر طرف وزش داشته و تیغه‌های کانال می تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسیر هدایتکند.

بادگیر چپقی نوع ششمبادگیرها است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجادچندلوله خم‌دار (زانومانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانال ها وقسمت هایداخلی مانندنمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شدهاست.

نماسازی بادگیرها خوداز ویژگی های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله‌ آجرکاری ویا گچبری ساخته می شود. دراین جا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دو اشکوبه و بادگیر حفره اینیز نام برد. در شیراز نیزبادگیرهایی کم و بیش دیده می شود که به عنوان نمونه می توان از بادگیرارگ و آب انبار کریم خان زندیاد کرد.

بادگیر موتور سرمایشی قدیم

مطالب مشابه :

انواع جهت یابی طبیعی

تاثیر عوامل اقلیمی در معماری

اقلیم و معماری

شیراز در گذرگاه سبک عراقی

ادگیر، میراث گذشته طبیعی ترین روش تهویه،بادگیر است که بر حسب سرعت و جهت باد طراحی شده‌اند.

بادگیر موتور سرمایشی قدیم

ارزیابی موفقیت کارکردی شهر جدید بهارستان

طرز كار بادگير

✿ عنوان √ نقش بادگیر در معماری اسلامی