تاریخچه معماری دوران قاجار

تاریخچه معماری دوران قاجار:

معماری دوره قاجار :

معماری این دوره از اصالت خالی است .این فقدان اصالت را می توان در مسجد گنج کرمان (که محراب مرمری زیبای آن در موزه باستان شناسی تهران است )و در مسجد جامع قم ،در یکی از مساجد رشت و در زیارتگاه علی بن مهریار در اهوازآشکارا به چشم می خورد.ذوق و ذائقه عامیانه در مرمت زیا رتگاه مشهد که بوسیله نادر انجام گرفته و گفته شده که بعضی از بناها با آجرهای طلایی مزین شده است،احساس می شود.

این مرمت ها هنوز باقی مانده است و به کل مجموعه ساختمانی نوعی حالت شکوه روستا منشانه داده که در ایران با وجود کاشیهای لعابی دل چسب و چشم نواز غیر متعارف می نماید.از تالار نادری در قزوین که ظاهرا یکی از جذاب ترین و جالب ترین آثار معماری دوره سلطنت نادر بوده ،چیزی باقی نمانده است.

پس از فروپاشی دولت مستعجل نادر و مشکل بازسازی وحدت سیاسی که به طور طبیعی در پاره ای از تقسیمات طبیعی اقتصادی کشور ،بطور همزمان زنده شده بود،ایران را بار دیگر دچار فترت و فتور ساخت و بر ویرانی عمومی جهان گسترده ایران در ازمنه سابق تکیه زد.

تاریخ هنرهای تجسمی ایران جدید را تلاش های همزمان و در عین حال متناقض بر گشت به سنن درباری و ضمنا پیروی از قالب های غربی رنگ زده است. نتیجه این تلاش ها برگشت مستقلانه به قوالب سنتی بود و نه اقتباس و اتخاذ آکادمیگری اروپایی،بلکه به صورت فرعی غرب گرایی باستان گرایانه در کسوت عامیانه متبلور شد.

تلاش کریم خان در آثار بزرگ عام المنفعه شیراز یاد آور تلاش های شاه عباس در زمینه هنرها بود.در واقع سرتاسر سلطنت کریم خان زند را افسانه باز سازی و بهبود سیاسی و فرهنگی تمدن صفوی پوشانده است.

از استحکامات شیراز در زمان کریم خان ،فقط ارگ آن با چهار برج داخلی باقیمانده است،آقا محمد خان در سال 1206 دیوار بیرونی ان را تخریب کرد و مصالح و مواد با ارزش آن را به تهران منتقل سلخت.ولی بازار بزرگ شیراز هنوز پا برجاست، این بازار به دلیل دارا بودن پلان چلیپایی و ترتیبات عالی برای تهویه و روشنایی شایان توجه زیادی است.

ساختمان های برجسته و چشمگیر دیگر شیراز ،یکی موزه فارس و دیگری بنای هفت تن است.

کلاه فرنگی هشت ضلعی موزه اصلا آرامگاه شاه بوده است.تزئین ملایم بیرونی آن مرکب از تزئین کاشی کاری است که اغلب با تصاویر گیاهی شامل یک صحنه شکار و باز نمایی سایمان بر روی تخت پر شده است.

بخش بیرونی کلاه فرنگی به هشت اتاق تقسیم می شود که حوضی در وسط آن ها قرار دارد .

هفت تن یک کلاه فرنگی است همراه با ایوانی با بام مسطح که بوسیله دو ستون برپا شده است.انواع مختلفی از این طرح قبلا در شیراز وجود داشت.

ابنیه باقی مانده از این نوع طرح عبارتند از ایوان تخت خانه در تهران که بوسیله آقا محمد خان ساخته شد که در شیراز بعضی از بناهاهایی که یک قرن بعد برپا گشت نظیر دیوان خانه قوام الملک و ویلای باغ ارم و ویلای دل گشا از آن جا که دو بنای باقی مانده دیگر از دوره زند ایران یعنی صفه و خلوت کریم خان در باغ فین نزدیک کاشان از نظر سبک شبیه هم هستند،لذا تصور می رود که این طرح حاوی نوع اصلی معماری شهری ایران در قرن هیجدهم/دوازدهم باشد.

نخستین مقطع سبک هنری قاجار

هنر ایران در زمان فتحعلی شاه دومین شاه از شاهان هفتگانه قاجار ،آگاهانه از هنر دوره صفویه تاثیر پذیرفت و آن را به گونه جدیدی دگر سان کرد.این هنر ضمنا باستان گرایانه شد و تاثیراتی از غرب پذیرفت. خندق و دیوار های گلین اطراف ارگ پایتخت جدید تهران و نیز خندق بیرون دیوارهای شهراحتمالا در زمان سلطنت آقا محمد خان قاجار (نخستین شاه قاجار)ساخته شده بود. تخت خانه باقی مانده در داخل ارگ (حال در مجموعه کاخ گلستان محفوظ است)را می توان قظعا متعلق به دوره آقا محمد خان دانست.تخت خانه یک کلاه فرنگی به سبک دوره زندیه بود،سنگ ها،ستون ها و آئینه های آن از کلاه فرنگی دیگری بود که بوسیله کریم خان ساخته شده بود.در آن سوی ستون های پر پیچ و خم بلند و مزین به نقوش گیاهی و محصور با چهره نگاری های شاهان در چهار چوب های طلایی و آئینه های تراشیده ،تخت مرمر معروف قرار داشت که در سه پایی زمین بوسیله ستون های زن پیکر و ستون های مار پیچ نگهداری می شد که یکی از این ستون ها در بخش تحتانی دارای دو شیر خفته بود.سنگ های حکاکی شده به ظرافت قیطان و یراق ،تخت را کاملا در حصار خود داشت. تزئین غنی تخت ،حالت شکوه سبعانه و وحشیانه به این اثر بخشیده بود.

در هنر زمان فتحعلی شاه باز گشت آشکاری به سنت وجود داشت.در این دوره علاوه بر معماری بناهای کم اهمیت که بدون هیچ نوع برنامه ای ادامه یافت،علاقه زمان صفویان به کارهای عام المنفعه حفظ شد و در پروژه هایی همچون ساختن پل رودخانه صوفی در مراغه و قنات سرچشمه که بوسیله آن حاجی میرزا علیرضا آب تهران را تدارک دید و مرمت آرام گاه های ملی بزرگ در مشهد ،قمو شهر ری ،متجلی شد.در یزد دروازه بازار ساخته شد که تکرار سبک عمودی دروازه جامع (در زمان آل مظفر برپا شده بود)بود.

ضمنا برای ایجاد سازمان بندی متحد کاخ های سلطنتی تهران اقداماتی انجام گرفت که تا حدودی مطلوب هم بود و بازتابی از سبک درباری اروپا در اواخر قرن هیجدهم بشمار می رفت.در تزئینات نیز گچ بری هم به گونه ای طلایی و هم منقوش به رنگ لاجوردی ،به وفور(به اصطلاح گچ سبک ایتالیایی )بکار رفت.

تاثیر اروپا در معماری ،علی الخصوص در شبستان ستون دار مسجد ابراهیم خان ظهیر در کرمان(1231)و در گنبد پیازی شکل بلند و کشیده امامزاده شاه چراغ در شیراز (1250)کاملا مشهود است.در تزئین،رنگ های جدید وارد شد و رنگ سفید و زرد و نیز قوالب جدید نظیر خوشه ها ،گلدان های گل و سفالینه های مزین به پیکره انسان بوفور بکار رفت.

در معماری گاهی غلبه با تاثیرات مردمی و عامیانه بود و ملاحظات کاربردی تناسبات جوی و آب و هوایی از ورود مفاهیم آکادمیک در فضای داخلی بناها جلو گیری کرد.در عوض ،مساجدی که به دستور فتحعلی شاه در تهران ،بروجرد،قزوین،سمنان و زنجان ساخته شدند (و همه عنوان مسجد شاه داشتند)از نظر طراحی سنتی بودند.زیبا ترین آن ها در سمنان و قزوین ساخنه شدند.مسجد سمنان همراه با کتیبه هایی از حبیب الدین علی اکبر و کاشیکاری متوسط محمد علی بود ،بهترین نمونه نو آوری اصلی معماری به سبک قاجار بشمار می رفت_یعنی مجموعه ای از گنبد های کوچک و پنجره هایی که از طاقگان بالای ایوان بنا باز می شدند که در نور گیری داخلی مساجد انقلابی ایجاد کرد و یکی از ویژگی های معماری شهری در مرکز ایران بود. این نو آوری را تاسیسات تهویه که برج ها و شبکه آجری آن از مشخصه ها و عناصر خاص معماری منطقه بود ،تکمیل می کرد. یکی از نمونه های پیشرفته این نوع معماری خانه بروجردی های کاشان است.

فتحعلی شاه مخصوصا مجذوب ایران باستان بود و چندین نقش برجسته به سبک جدید ساسانی از خود به یادگار گذاشت که این شاه قاجار را در کسوت خسرو نشان می داد ،از معروف ترین نقش برجسته های او در چشمه علی در طاق بستان و نیز در جوار دروازه قرآن شیراز است.حکام مختلف دیگر نیز در این زمینه از او تقلید کردند.یکی از آن ها حسینعلی میرزا ست که کاخ خورشیدی را در باغ نظر شیراز در جوار آرامگاه کریم خان ،برای خود ساخت ،این کاخ با تندیس هایی که قهرمانان شاهنامه فردوسی را تصویر می کرد آراسته بود.

دومین مقطع سبک هنری قاجار

دوره سلطنت محمد شاه جانشین فتحعلی شاه از نظر هنری بیشتر دوره تحکیم بود تبا تکامل.مهمترین اثر معماری این دوره که حتی مهمتر از محمدیه بر سر راه اوین و یا باغ عباس آباد بود ،حمام صفا در قزوین بود که حسن بن حاجی تبریزی در سال 1259 سفارش ساخت آن را داد.

در زمان سلطنت طولانی ناصرالدین شاه ،نو آوری های اساسی در معماری مذهبی و معماری سنتی بازارها،حمام ها و کاروانسراها صورت گرفت.از ابنیه مذهبی این دوره می توان از مدرسه سپهسالار تهران(1295)و شاهزاده حسین قزوین نام برد.آن چه در این دوره نو و تازه بود،معماری شهری بود که حتی در زمینه اماکن نظامی ،دروازه ها و سربازخانه ها بسیار خلاق و متخیلانه بود.مهمتر از همه باید از دروازه ارگ سمنان (1302)قوس ها و برجک های هرمی فکاشیکاری و تزئین منقوش صحبت کرد.البته معماری کاخ های شاهی و دولتی ،مخصوصا در تهران ،اهمیت ویژه ای داشت.در اصفهان ظل السلطان (حاکم و فرزند شاه)ساختمان قصر جهان نما و برج سه طبقه هشت ضلعی کاخ حکومتی خویش را به معماران سفارش داد.

مجموعه کاخ گلستان در زمان سلطنت ناصرالدین شاه صورت کنونی به خود گرفت.این مجموعه پس از اجرا ،شکل مربع مستطیل بزرگ به خود پیدا کرد که اندرون آن دارای بناهای چندی با انواع مختلف در شمال و غرب کاخ آقا محمد خان بود که تا وسط مجموعه ادامه می یافت.در قسمت جنوب کاخ تنها میدان عمومی یعنی میدان ارگ بود که بوسیله دروازه کلاه فرنگی موزیک با شهر متصل می شد.در قسمت شرقی،ظاهری تازه به خود کاخهای سلطنتی داده شد.

منطقه شرقی آشکارا از سه بخش تشکیل می شد ،بخش شمالی ،مرکزی و جنوبی که به ترتیب بوسیله اندرون(اقامتگاه خصوصی)و بیرون(اقامتگاه عمومی در اطراف درباری که با درختان و گل ها مزین شده بود و گلستان نام داشت.)

قسمت اندرون در سال 1299 از روی دولما باغچه در استانبول ،در اطراف قصر کوچکی باز سازی شد.از اینجا دروازه ای تا خانه های سرسبز نارنجستان در بخش شمالی مجموعه در اطراف باغ گلستان کشیده شده بود.

در بخش شمالی ،موزه ای برای نگهداری پاره ای از گنجینه های سلطنتی بنا گردید که حاوی تالار معروف آینه ،کتابخانه و مجموعه چینی ها بود.

در جانب جنوبی عمارت بادگیر بود با کاشیکاری دلنشین ،،سقفهای مطلا ،شمعدانی های رنگی بلورین و نقاشیهای مشهور که در جانب غربی کاخ به سبک فرانسوی بود.این چهار گروه ساختمان ها در جوانبی که روبروی باغ گلستان بودند با سیستمی از طاق های کاذب به هم می پیوستند.

از این دوره در جوار تهران هم ساختمان های چندی ساخته شد نظیر باغ شاه در اطراف پارک مدوری بنا گردید و دارای آبگذرها و کلاه فرنگی ها بود و مجموعه اراک (سلطان آباد سابق) با برج ها ،پاسدار خانه ها و چها کاخ .

ناصرالدین شاه در نیاوران حدود 40 تا 50 کلاه فرنگی ساخت.در این بناها مشکل بتوان گفت که ایران کجا تمام می شود و اروپا کجا آغاز می گردد،عامل تعیین کننده سبک آن ها با ذوق و سلیقه دم افزون اروپایی به ویژه با جهت گیری به طرف روسیه سازگار است.تنوع های ظاهری هم این عناصر را نپوشانیده و یا اقتباس کامل نکرده ،بلکه به آن ها حالت و ویژگی محلی و بومی بخشیده است.

تاریخچه معماری دوران قاجار

مطالب مشابه :

خانه های قزوین

مرگ معماری سنتی در ایران

معماری سنتی ایران

همایش های شهرسازی در ایران: همایش ملی معماری و شهرسازی انسانگرا، قزوین 9 آذر 1392

هنرهای سنتی در استان قزوین

تاریخچه معماری دوران قاجار

پروژه های مرمت دانشگاه آزاد قزوین

تصاویری از معماری سنتی در شهر کاشان